۲۰۱۶-نجی ایلده روسیه‌نی اساسی تهدید ائدن خطرلر و جنوبی قافقاز
روسییه‌نین«Valday» آدلی بین الملل دانیشیقلار انجمنی ۲۰۱۶-جی ایلده اؤلکه‌نی گؤزلین تهدیدلر تحلیلینی وئریب. آراشدیریچیلار بو حوزه‌ده بیرنئچه عاملی گؤستریب‌لر. ان تهدیدلی عامل آمریکاین یئریتدیی خارجی سیاست وئریلیب. بوندان باشقا، تئرورچولوق، مرکزی آسیا اؤلکه‌لرینین بیرینده دؤولت چئوریلیشی، یاخین شرق، اوکراین، داغلیق قاراباغدا موناقیشه‌لر و باشقا مسله‌لره دقّت چکیلیب. حاضرلانان گزاریشین زمینه‌سیندن حیس اولونورکی، یازارلار روسییهنی تهدید ائدن خطرلره بین الملل سویه‌سینده باخیرلار، باشلیجا تهدید منبعیی کیمی ایسه آمئریکانی گؤتورورلر. واشینقتونون روسیه ایله باغلی آپاردیغی سیاستلر چین ایله ایلگی لیدیر. اونا گؤره بوتون تهدیدلر محض بو زمینه‌ده قیمت‌لندیریلیر. بیزی داها چوخ ماراقلاندیران جنوبی قافقاز بولگه‌سینده نهلرین تهدید حساب ائدیلمه سیدیر. بو موضوعیه گؤره گزاریش یازارلارینین ایرلی سوردویو گؤزلملر(پیش بینی لر) بؤیوک اؤلچوده دوشوندوروجو نقطه نظرلره ایشاره ائدیر.
بیرینجی تهدید : واشینقتونون موسکو-پکن خطّیندکی اویونلاری
دونیانین بؤیوک دؤولتلرینین« بئیین مرکزلری» ۲۰۱۶-جی ایلده مئیدانا چیخا بیله‌جک تهدیدلر حاقیندا گؤزلم کاراکتئرلی (پیش بین لی تیپلی )گزارشلر یاییب‌لار. بیز بونونلا ایلگیلی آمریکاین «Stratfor» آراشدیریجی مرکزینین و هلندین بین الملل رابیطه‌لر اوزره «Clingendael» اینستیتوتونون گؤزلم‌لری(پیش بینی لری) حاقیندا تحلیلی یازیلار یای‌میشیک . ایندی باشقا بیر گؤزلم گزاریشی–روسییه نین «Valday» بین الملل دانیشیقلار انجمنین آراشدیریچی لارینین حاضرلادیغی گزاریشه دقّت یئتیرمک ایسته‌ردیک. بو قونونو بیزیم اوچون گونون قونوسو ائدن نکته اورادا آذربایجانلا دا ایلگیلی بیر سیرا فیکیرلرین دئیلمه‌سیدیر. اولجه، اونو دئیک کی، همین ماتئریالی «Valday» درنگی « خاریجی سیاست» آژانسینین متخصصلری ایله بیرگه حاضرلاییب (۱) گزاریش یازارلارینین فکرینجه، ۲۰۱۶-جی ایلده روسییه اوچون اساس تهدیدلر موسکونون واشینقتون و آنکارا ایله رابیطه‌لریندن قایناقلانا بیلر. بونونلا یاناشی، روسییه‌نین «سنّی-شیعه موناقیشه‌سینه ایرانلا همان مؤقعدن قاریشماسی» دا ممکندور. (۱) . بو گؤزلملرین (پیش بینی لرین ) آرخاسیندا مجرد عامیللر دایانیر. اونلاری بیرلشدیرن تئزی ایسه روسییه‌لی آراشدیریچی لار بئله بیان ائدیرلر، آمریکا روسییهنی سیاسی جغرافییا نظریندن آوراسیانین « درینلیک لرینه سیخیشدیرماق» مدارینا گؤتوروب. بونونلا واشینقتون ایکی آماج گودور. بیرینجیسی، روسییه جدی اقتصادی رقیب اولا بیلمیر. ایکینجیسی، آوراسیادا آمریکانین مودئلینه آلتئرناتیو گوج مرکزی فورمالاشدیرا بیلمیر.
بونلارین سونوجوندا(نتیجه سینده) موسکو چینین ممکن تجاوزوندن اِحتیاط ائدجک و آمریکانین«ایگیرمی بیرینجی عصریده باشلیجا طرحینده اورتاق اولماغا مجبور اولاجاق .(۱) . همین طرحنین اساس آماجی ایسه چینی چکیندیرمکدیر. دئملی، گزاریش یازارلارینین مؤقعیینه گؤره، واشینقتونون روسییه سیاستی بیرباشا همین اؤلکه نین داخلی پوتئنسیالی ایله ایلگیلی اولماییب، دولاییسی ایله چینین نوفوذونون یوکسلمهسینی انگللمک اوچون ایستیفاده اولوناجاق واسطهلردن بیریدیر. بئله چیخیر کی، آمئریکا روسییهنی دئییل، چینی اؤزونه اساس رقیب گؤرور. بو، سیاسی جغرافییا باخیمیندان آمریکا-ین روسییهنی سوپئرگوج کیمی قبول ائتمهدیی آنلامینا گلیر. گؤرونور، رسمی موسکونین غورورونا دا محض بو مسله توخونور.
بو باغلیلیقدا گزاریش یازارلاریندان بیری اولان آندرئی سوشئنتسوو دئییر: «بوتون حاللاردا آمئریکالیلارین رفتاری روسییه‌نین ماراقلارینا ضرر وئریر، چونکی اونلار بیزیمله نه لریسه مذاکره ائتمهیه ایحتیاج گؤرمورلر. بیزیم اونلاری دیالوقا دعوت ائتمهیه یؤنلمیش ایسته نیلن چالیشماغیمیز آنلاشیلمازلیقلا قارشیلانیر و منفی جواب واکنیشسی دوغورور. بیز آمئریکالیلارین کوره سل(جهانی) رهبرلییه جان آتماسی ایله روسییه‌نین نهنگ مستقل گوج اولماق ایسته یینین گیرووونا چئوریلمیشیک. آمئریکاین سیاستینین عملینده برابر حقوقلو شریک ایله قارشیلیقلی رابیطه حادثه‌سی یوخدور. روسییهنی آمئریکا بیرلشمیش ایالتلاری چینه قارشی پوتئنسیال رقیب کیمی گؤرور» (۲) بیزجه، مؤجود وضعیتی دوزگون افاده ائدن ایستراتئژی معنالی فیکیرلردیر. اگر واشینقتون موسکونی باشقا گوجلو دؤولته قارشی سیاسی جغرافییا هدفلری و کوره سل(جهانی) رهبرلیینین تأمینی آماجی ایله ایستیفاده ائتمهیه چالیشاجاقسا، ضدیتلر مطلق اؤزونو گؤسترجک. اصلینده، بونون بارز نومونهسی سوریه دیر. اورادا موسکو ایله واشینقتون آیری-آیریلیقدا حرکت ائدیر و آرالارینداکی فیکیر آیریلیغی دایم اؤزونو گؤستریر. موسکو واشینقتونو ایناندیرماغا چالیشیر کی، اونون سویه سینده اولان سوپئرگوجدور، آمئریکا ایسه، ادبی دئسک، «یالنیز مندن سونرا» مئساژلارینی وئریر. تصادفی دئییل کی، آمریکا بیر طرفدن روسییه نین مرزی بویو یئنی سلاحلار یئرلشدیریر، باشقا طرفدن ده موسکونین سیاسی
اینزواسی یؤنونده(جهت ینده) آددیملار آتیر.
بو زمینه‌ده چوخ خطرناک مسله‌لردن بیری واشینقتونون روسییه نین مرزینه یاخین اؤلکه لرده ثابتلیی پوزماغا یؤنلمیش آددیملار آتا بیلجیی ایله ایلگیلی شوبهه‌لرین اولماسیدیر. مجرد اولاراق، آمریکا مرکزی آسیادا– تاجیکستاندا رادیکال (ایلک نؤوبه‌ده داعش و اونا یاخین) دینی قوروپلاردان، جنوبی قافقازدا ایسه ائرمنیستان-آذربایجان، داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سیندن ایستیفاده ائده بیلر.
جنوبی قافقاز ساواش اوجاغی، آلوولانا بیلرمی؟
خاطیرلاداق کی،«Valday» درنگینین آراشدیریچی لاری بوتون بونلاری روسییه اوچون تهدید یارادا بیلجک عامللر بؤلومونده گؤستریرلر. بورادا مرکزی آسیادا و جنوبی قافقازدا ثابتلیین پوزولماسی اِحتمالینین وورغولانماسی ایسه یالنیز روسییهنی اَحاطه ائتمیر. اگر داغلیق قاراباغ مسلهسی ایله مرتبط وضعیتی نظارتدن چیخارماق پلانی واردیرسا، بوتؤولوکده، بؤلگه اوچون جدی تهدیدلرین مئیدانا گله‌جه‌یینی گؤز اؤنونه آلماق لازیم گلیر. چونکی بو حالدا بؤلگه‌نین بؤیوک دؤولتلری اولان روسییه ، تورکیه و ایران سورجلرین(روندلرین) گئدیشینه موداخیله ائده بیلرلر.
محض بو زمینه‌ده«Valday» آراشدیریچیلارینین موسکونین ایروانلا بیرلیکده ساواشا قوشولا بیلجیینی خصوصی بیلدیرمه‌سی چوخ دوشوندوروجودور. گزاریش یازارلاری یازیرلار: «بو» قاینار نقطه‌ده کؤورک موجود وضعین سیناماسی روسییه اوچون منفی سونوجلار(نتیجه لر) وئرجک. بیرینجیسی، بو، آوراسیا بیرلشدیرمه مودئلینین گؤرونومونو (چشم اندازینی) سوآل آلتینا سالاجاق… ایکینجیسی، موسکو ایله باکینین ماراقلاری «گورجو سسئناریسی»نین تکرارلانماسینا قدر قارشی-قارشیا گله‌بیلر. اوچونجوسو، روسییه‌نین مؤقعیینین ضعیفله‌مه‌سی موناقیشه‌نین داها گئنیش مقیاسدا بئین‌المیللی لشمسینه آپاریب چیخارا بیلر کی، بو دا روسیه فئدارسیونون تأثیرینین اؤنملی اؤلچوده آزالماسینا سبب اولار» (۳ )
بئله چیخیرکی، روسییه‌لی آراشدیریچیلار موسکونین ائرمنیستانین طرفینی توتا بیلجیینی نورمال حال حساب ائدیرلر. آنجاق مسأله اوندان عبارتدیر کی، روسییه آوروپا ایشبیرلیک و گوونلیک تشکیلاتیین مینسک قوروپونون رهبر دؤولتلریندن بیریدیر و بو مقامدا بی طرفلیغینی ساخلامالیدیر. اگر بئله دئییلسه، دئملی، اوزون ایللردیر کی، روسییه موناقیشه نین چؤزومونده (راه حلینده ) طرفسیز مؤقع توتماییب. باشقا طرفدن، آذربایجانلا روسییه ایستراتئژی اورتاق دیرلار. همین سببدن، نیظامی عملیاتلار زامانی موسکونین اؤز ایستراتئژی شریکینه قارشی ساواشماسی منطیق سیز اولاردی.
تورکیه مسله‌سینه گلدیکده ایسه بو دؤولت ناتو-نون عوضوودور و اونون هر هانسی نیظامی موناقیشه‌یه موداخیله ائتمه‌سی آسان دئییل. آنکارانین آذربایجانلا اورتاق حرکت ائتمه‌سی بو سببدن ایناندیریجی گؤرونمور. همانله، چتین کی، کرئملین آچیق شکیلده ائرمنیستان طرفیندن ساواشا گیریشسین. گزاریش یازارلارینین اؤزلری وورغولاییرلار کی، جمعی امنیت پیمانین سازمانی(CSTO) عوضولری آراسیندا همین مسأله ایله باغلی یئکدیل (واحد) مؤقع یوخدور. بو شرایطده روسییه‌نین بیرنئچه ایستراتئژی اورتاق شریک ایله ضدیته گیرمه سی اِحتمالی آزدیر.
بورادان آیدین اولور کی، هر هانسی داییره‌لرین جنوبی قافقازدا سیاسی جغرافییا وضعیتین گرگینلشمه‌سینده ماراغی واردیر. اونلار بؤیوک دؤولتلرینده قاتیلدیغی قورخولو ساواشنین مئیدانا گلمه‌سینی آرزولاییرلار. بونون اوچون داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سیندن ایستیفاده ائتمه‌کده ماراقلیدیرلار. همین داییره‌لرین کیملیی معلومدور– ائرمنی‌لرین مهاجیرتده اولان لابیلری و بیر سیرا بؤیوک سلاح شرکتلری. بللی معنادا قافقازدا « کیچیک خاورمیانه» یاراتماق آرزوسوندا اولان بو قووه لر، واقعی اولاراق، بیزیم بؤلگهده تئرور دالغاسی یاراتماغین ایذینه دوشوبلر«Valday» انجمن آراشدیریچی لارینین همین تله‌یه نَیه گؤره دوشمه‌سی آیریجا دوشوندوروجو نکته دیر.
هر بیر حالدا، یوخاریداکی تحلیلدن گؤرونور کی،-۲۰۱۶جی ایلده روسییه اوچون گؤزلنیلن تهدیدلرین بیر قیسمی جنوبی قافقازداکی سیاسی جغرافییا منظره ایله باغلیدیر. بو، قورخولو گئدیشاتدیر. بورادا مؤجود اولان موناقیشه‌لری چؤزومک ( حل ائتمه ک) عوضینه، اونلاری آلوولاندیرماق فکرینه دوشمک بؤلگه میللت لرینی فاجعهیه آپارا بیلر. همان زاماندا، بو سناریو، هر شئیدن اول، ایشغالگرین خیرینه اولاردی. چونکی رسمی ایروان اشغال ائتدیی اراضی لرده محکم‌لنمک اوچون علاوه بهانه لر الده ائده بیلر. ائرمنیستانین آلدیغی آذربایجان تورپاقلاریندان چکیلمهسی مسلهسی تأخیره سالینا بیلر. بو ایسه بؤلگهده نیظامی، سیاسی و سیاسی جغرافییا وضعیتین اوزون مودّت گرگین قالماسینا تکان وئرر.
بونلاردان بئله گؤرونورکی، صحبت یالنیز روسییهنی تهدید ائدن خطرلردن گئتمیر. گئنیش سیاسی جغرافییا مکاندا، او جملهدن جنوبی قافقازدا دا خطرناک مسله‌لر مئیدانا گله‌بیلر. بوندان بوتون بؤلگه میللتلرینین ضرر گؤرجیینه شوبهه اولمامالیدیر. یعنی اودوزان قافقازلی‌لار اولاجاق.
– قایناق
۱- ((bax: aндрeй Бeзруkoв, Миxaил Мaмoнoв, Сeргeй Мaрkeдoнoв, aндрeй Сушeнцoв. Мeждунaрoдныe угрoзы-۲۰۱۶ / “valdaiclub.com”, ۲۰۱۶). )
۲- (bax: СШa вoзглaвили списok мeждунaрoдныx угрoз для Рoссии / “Извeстия”, ۲۹ mart 2016)
۳- (bax: aндрeй Бeзруkoв, Миxaил Мaмoнoв, Сeргeй Мaрkeдoнoв, aндрeй Сушeнцoв. Мeждунaрoдныe угрoзы-۲۰۱۶ / “valdaiclub.com”, ۲۰۱۶).
اسکی، یئنی و چاغداش یوروملاما صنعتی مقاله سینی بورادان اوخویا بیلرسینیز.