آذربایجان‌دا روس کولونی (استعمار) سیاستی
محمدامین رسول‌زاده
الیفبا‌میزا اویغونلاشدیران: اصغر اسدی
یازی حاقّیندا بعضی ایضاحات
۱۹۳۸-۱۹۳۷ ایل‌لرینده برلین‌ده قلمه آلینان بو اوزون یازیدا محمدامین رسول‌زاده روسیه‌نین آذربایجان‌داکی کولونی-لشدیرمه سیاستینین بعضی مقاملارینا توخونماقدادیر. بو یازیلار تاریخی باخیمدان اهمیتلی اولماقلا بیرلیکده بیر آذربایجانلی آیدینین باخیش آچیسینی آنلاماق یاخیمیندان دا اهمیتلی اولدوغو اوچون بو یازینی آلفابه‌میزه اویغونلاشدیراراق یاییملاماغی دوشوندوک. محمدامین رسول‌زاده بو یازیلاریندا روسیه‌نین آذربایجان‌داکی مستملیکه سیاستینی آنلادیرکن اونون ایلک باشلاردا استیلا ائتدیگی منطقه‌لرده اولدغو کیمی خریستین‌لشدیرمه اولمادیغینی و روسیه بوروکراتلاری بو سیاستینی آغا، بی و دیگر نفوذ صاحیبی انسانلار واسیطه‌سیله ایره‌لیه آپاردیغینی یازماقدادیر. «وطن دیله‌گی، سایی ۱ و ۲ اوکتیابر ۱۹۳۷»، «ملّی آتش، سایی۱، نویابیر ۱۹۳۸»، «ملّت آندی، سایی ا، فورال ۱۹۳۸»، قورتولوش، سایی ۴، مارس ۱۹۳۸» و «قورتولوش، سایی۴۲، آپریل ۱۹۳۸» ده یاییملانان بو ۶ مقاله ۱۹۷۸-ده آنکارادا آذربایجان کولتور درنه‌گی طرفیندن یاییملانمیش اولان «ملّی تسانود» کیتابیندان آلینمی‌شدیر. فقط بیر سون سؤز اولاراق بو یازینی آلفابه‌میزه اویغونلاشدیریرکن اوخوجونون محمدامین رسول‌زاده‌نین استفاده ائتدیگی دیلی اؤیره‌نمه‌سی باخیمیندان اهمیتلی سایدیغمیز دیلینه دوخونماق ایسته‌مه-دیگیمیزی سؤیله‌مه‌لییم. بعضی کلمه‌لر بیزه آنلاشیلمازدی. دولاییسیلا عئینی‌سینی یازماقلا بیرلیکده بئله بیر ایشاره ایله (؟) گؤسترمه‌گه چالیشدیق.
(۱)
بو سیاستین نه کیمی بیر استیلا ایشی اولدوغو، عمومی خط‌لری ایله معلوموموز اولدوغو حالدا، چارلیغین ۱۹-جو عصرین ایلک یاریسیندا، یئندیگی آذربایجان خانلاری‌نین یئرینده تطبیق ائتدیگی رژیم و استفاده ائتدیگی اداره اصول‌لاری حاقّیندا، وثیقه‌لره و مأخذلره دایانان تفصیلی معلوماتیمیز نقصان‌دیر.
چارلیغین غرب ولایتلریندن، ایندیکی بالتیک ساحیلینده‌کی جمهوریت‌لره، تورکیستان استیلاسینا و حتّی قونشوموز گورجستانا عایید چوخلوجا تدقیقی نشریات و تاریخی وثیقه‌لر نشر ائدیلمیش ایکن، آذربایجان خانلیقلاری بوگونه قدر بو نقطه‌دن اهمال ائدیلمی‌شدیر.
سووئت آکادمی‌سی‌نین چارلیق دؤورو و اداره‌سینه عاید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتئریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین بو دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ مهم بعضی وثیقه‌لر داخی نشر ائدیلمی‌شدیر.
اصلیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب دا ایندی‌لیک «روس امپئریالیزمینین آذربایجان‌دا ۱۸۲۰-دن۱۸۶۰-ه قدر سورن کولونی سیاستینه» عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لرینین ایلک جیلدی سوسیالیست سویت‌لر بیرلیگی علم‌لر آکادمی-سینین تاریخ اینسیتیتوسو طرفیندن «سووئت‌لر اتحادی ملّت‌لرینین تاریخی» سری‌سینه داخیل اولاراق ۱۹۳۶-دا نشر ائدیلمی‌شدیر.
«فئودالیته مناسبتیله کولونی رژیمینی» ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده، کیتابین مقدمه‌سیندن گورولدوگو وجه ایله «آذربایجان‌دا ملّی کولونی حرکتلری»له آذربایجان‌دا تجارت و صنایع انکشافینا عایید ماتئریال‌لار درج اولوناجاقدیر. فقط بو جیلدلردن ایندی‌یه قدر داها بیر خبر یوخدور.
روس کولونی رژیمین ایشیقلاندیران وثیقه‌لردن اَله‌نمیش بیر قیسمینی ایچینه آلان اَلیمیزده‌کی بئش یوزه یاخین بؤیوک صحیفه‌دن عیبارت اولان بو جیلد شایان دقّت و ایلگینچ بیر چوخ معلومات و وثیقه‌لره مالیکدیر. بو وثیقه‌لرله آشنا اولماق، یاخین تاریخیمیزین ایشیقلانماسینا محتاج اؤنملی بعضی فصل‌لرینی وثیقه‌لرده گؤرمک اولدوغوندان، بو خصوصدا بیر آز معلومات وئرمک ایسته‌دیک.
چارلیق قافقازیاداکی آذربایجان خانلیقلارینی یئندیکدن سونرا اونلارداکی اداره‌نی همن «روسلاشدیرماغا» قالخامامی‌شدیر، بالعکس باشلانغیجدا، بیر طرفدن ایران، دیگر طرفدن تورکیه، اوچونجو طرفدن ده داغیستان ساواشلاری کیمی حلّی ایله اوغراشماق مجبوریتینده اولدوغو مسئله‌لرله مشغول اولدوغوندان او، شرقی قافقازیادا اولان بو خانلیقلاردا صرف اوردو آرخاسینی، و اعاشه‌سینی و تجهیزاتینی تأمین ائدن بیر اشغال اداره‌سی قورماقلا اکتفاء ائتمی‌شدیر.
بو مقصدله ده او، اؤزونه قارشی گلمه‌دن، بویون اَین خانلاری ایشلرینین باشیندا و یا اؤز حال‌لارینا بوراخدیغی کیمی، قاریشیق گؤسترن‌لرین یئرلرینه قویدوغو خانلارا داها ایچ ایش‌لرده گئنیش صلاحیتلر وئرمی‌شدیر.
فقط یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز غائله‌لریندن قورتولدوقدان و ۱۸۲۸-ده تورکمن‌چای آنلاشماسی موجبینجه قافقازیادا تامامیله یئرلشدیکدن سونرا، خانلیقلاردان و اسکی استقلالی آندیران مؤسسه‌لردن نشان بوراخماماق عزمینه گلمی‌شدیر.
بونونلا برابر، ۱۸۴۱-ه قدر خانلار آتیلمیش اولسالار دا، آذربایجان‌دا خانلیقلارین تامامیله لیکیده (فسخ) ائدیلدیگینی تصوّر ائتمک دوغرو اولماز. قوبا خانلیغی، مثلاً شیخ علی‌خانین عزلیندن سونرا دا (۱۸۰۸-۱۸۱۰)، رسماً قوبا خانلیقی آدینی داشیمیش و بیر نوعی نیابت مؤسسه‌سی دئمک اولان دؤرد «محترم» بی‌لردن عیبارت «دیوان» طرفیندن اداره ائدیلمی‌شدیرکی رئیسی حاجی بی «نایب» عنوانینی آلمی‌شدیر. ۱۸۴۱-۱۸۲۶ سنه‌لرینده طالش دا بونا بنزهر وضعیته دوشه-رک «طالش خانلیغی‌نین موقت اداره‌سی (دیوان)» طرفیندن اداره ائدیلمی‌شدیر کی بوراداکی دیوان بیر روس ژنرالینین ریاستینده، ایکی یئرلی بی‌دن تشکّول ائتمی‌شدیر. دیگر خانلیقلار ایسه اکثریتله بیره‌ر ولایت حالینا گتیریلرک قونولاراق، والی‌لیکلرینه روس «ولایت قومئندانتلاری» تعیین ائدیلمی‌شدیر. بو قومئندانتلار یا میرالار، یا دا ژنرال روتبه‌سینده اولموشدورلار. جنوبی قافقازیا باش قومئندانتلیغیندان آلدیقلاری تعلیماتا گؤره بو «قومئندانتلار»، اداره‌لرینه وئریلمیش اولان «ولایت»لری اسکیسی کیمی- یعنی «خانلیق عادتلری ایله» مطابق اولان نظامی پوزمادان- اداره ائده‌جکدیلر.
بو قومئندانتلیق سیستئمی بوتون آذربایجان‌دا ۱۸۴۱ سنه‌سینه قدر داوام ائتمی‌شدیر.
خانلیق سیستئمینه وارث اولان بو قومئندانتلیغین عرض ائتدیگی حقوقی و اداری بؤنیه حاقّیندا بیر آز تفصیلات وئرمک اوچون «جیلدین» مقدمه‌سینی تشکلیل ائدن تحلیلین بیر خلاصه‌سینی بورادا کوچوروروک: وثیقه‌لره دایانان بو خلاصه‌یه گؤره:
«قومئندانتلار، اعدام جزاسی مستثناء اولماق اوزره، وقتیله خانین حائز اولدوغو بوتون حقّ و صلاحیتلره مالیک اولموشدور.
قومئندانتلار، ولایت محکمه‌لری اولان دیوانخانه‌ده ریاست ائدیردیلر، ماحال قاضی‌سینی و ولایت (خانلیق) داخلینده‌کی بوتون ماحال نایبلریله باشقا اداره آداملارینی تعیین ائدیردیلر. قومئندانتلار سابق خانلار طرفیندن وئریلن فرمانلاری و مختلیف بی-لره معین اراضی و اوزه‌رینده‌کی کندلی رنجبرلره عایید ملکیت و اداره صلاحیتی وئرن تعلیقلری تصدیق ائتدیکلری کیمی، اؤزلری بالذات داخی حقّ و صلاحیتله کندلیلر طرفینده مسکون توپراقلاری مختلیف بی‌لرین ملکیتینه و یا اداره‌سینه (تیولونا) وئریر و کندلیلری رنجبر عنوانیله بی‌لرین شخصینه باغلاییردیلار. بو نوعدان تیول و تودیعات تایید ائدن شکیل و اسلوب اعتباریله خانلار طرفیندن وئریلن فرمانلارین عینینی خاطیرلادیردیلار. خانلار طرفیندن اؤزلرینه بی‌لیک وئریلمیش آداملارین وثیقه و فرمان‌لارینی تدقیقله اؤزلرینی بو صفتلرینده تصدیق ائتمک قومئندانتلارین اداره‌سیندن آسیلی ایدی؛ عینی زاماندا قباحت و صداقت‌سیزلیک‌لری گؤرولن‌لرین عنوانلارینی سلب ایله ملکلرینین مصادره‌سی داخی قومئندانتلاردان آسیلی ایدی. قومئندانتلارین امری ایله خزانه‌یه عایید توپراقلار خصوصی شخصلرین ملکیتینه وئریله بیلدیگی کیمی رعیتلر رنجبرلر، رنجبرلرده رعیت حالینا قونابیلیردی.
نوکر دئییلن ضابطه مأمورلارینین چاپارخانه سواری مثلین آدینداکی اداره و قومانداسی قونمئندانا عایید اولدوغو کیمی، دولت تحمیلاتینین کندلی جمعیتلری آراسیندا بؤلوشدورلمه‌سی ایله توپلانماسی، خزانه‌یه عایید اوتلاقلارین، دوزلاقلارین، بالیق و… کیمی اولاقلارین اجاره و احاله‌سی؛ میزان دئییلن چکی وئرگیسی، راهداری تعییر اولونان گمروک ایشلری داخی قومئندانتلارین اَلینده ایدی. قومئندانتلار رعیتلرین، ملکدارلارا قارشی اونلاری تکلیفلرینی تعیین ائتمک اوزره قرارلار اعلان ائدردیلر. بو قرارلار اکثریتله خانلیق دوروندن قالان فرمانلارین حکملرینی یئنیله‌مکدن و تصدیق ائتمکدن عیبارت اولوردو.
هر ولایته -دئمک کی هر خانلیق‌دا- دیوانخانه دئییلن، بعضاً ده شهر محکمه‌سی آنیلان «ولایت محکمه‌سی» واردی. بو محکمه بی، خان و آغا کیمی فئودال صنف آراسیندان سئچیلن ایکی دیوان بی‌یندن، تجّار، اصناف کیمی شهرلی طبقه‌دن سئچیلن ایکی نماینده‌دن و بیر ده بیر نوعی حقوق مشاوری، شریعت قانونلارینی بیلن فقیه‌دن-ملادان عیبارت اولاراق تشکّول ائدردی. بوتون بونلار اؤز طبقه‌لری طرفیندن سئچیلیردی و قومئندانتلار طرفیندن تصدیق اولونوردورلار. محکمه‌ده ایشلر شریعت و خانلاردان قالان نظام و تعلیمات حلّ اولونوردو. مثلاً شکی خانلیغیندا ۱۸-جی عصرین سونلاریندا تنظیم ائدیلیب ده محمدحسن خان دؤوروندن قالان «دستورالعمل»ین احکامی جاری ایدی.
وئرگی سیستئمی ایله وئرگی‌لر تامامیله خانلیق دوروندن قالماایدی. ولایتلرین اداری حدود خانلیقلارین سیاسی حدودوندان عیبارت دی؛ اداری تقسیمات روسجا «اوچاستوک» مقابل، اسکی ماحال‌لارین عینی ایدی. خانلیق زامانیندا اولدوغوکیمی ماحال نایب‌لیگی عنوانی قومئندانتلار طرفیندن یئرلی بی‌لردن بیری‌سینه توجیه اولونوردو.
رسمی تحریرات فارسجا ایدی. قومئندانتلار طرفیندن وئریلمیش فارسجا فرمان آرشیولرده محفوظدور. شکی، شیروان، قره‌باغ و طالش خانلیقلاری ادارتاً شوشادا اوتوران «مسلمان ولایتلرینی اداره ائدن عسگری والییه» تابع ایدیلر؛ باکی، قوبا و دربند خانلیقلاری ایسه داغیستان عسگری والی‌سینه تابع ایدیلر.
قومئندانتلیق سیستئمینه روسلار «عسگری خالق اداره‌سی» دئییردیلر. بو سیستئم حدی ذاتیندا ۱۸-جی عصرده آذربایجان خانلیقلاریندا جاری اولان اصول و نظام اوزه‌رینه قورولمدشدو. یالنیز روسلار طرفیندن گورجستانا الحاق اولونان گنجه ولایتی بو سیستئم خاریجینده قالمی‌شدیر.
سیستئم خانلیق دورونون سیستئمی اولماقلا برابر اداره‌نین اهالی اوچون عئینی اولمادیغی، بو جیلدین احتوا ائتدیگی رسمی ماتئریال‌لاری تأیید اولونماقدادیر. قومئندانتلیق رژیمی‌نین خان اداره‌سیندن، اهالی اوچون داها آغیر، داها سویقونچو، داها ظالیم اولودوغونو اثبات ائدن بو اثرده نه قدر وثیقه‌لر واردیر.
۱۸۲۹-دا جنوبی قافقازیادا تفتیش ائدن سناتور مئچنیکوف ایله کوتاسیوف‌ون قئید ائتدیکلری وجه ایله «یوز منیلرجه خالقین حقّ، ناموس و ملکی قومئندانتلارین کئیفینه تابع‌دیر و قومئندانت اونلارین نظرینده اوّلجه تابع اولدوقلاری خاندان فرق‌سیزدیر». یالنیز بیر فرق واردیر: خانلار نه اولسادا بیر قیسم ملاحظه‌لرله داها یوموشاق اداره ائتدیکلری حالدا، قومئندانتلار اؤزلرینی اؤلچو گؤدمه‌یه اجبار ائدر هر طورلو ملاحظه‌لردن سربست گؤرموشدولر. خانلار زامانیندا اکثریتله توپلاندیقدا و یا باشقا مکلفیتلرین اجراسی طلبینده ماحال‌دا‌کی عرف، عادت و اجتماعی وضعیت ملاحظه‌لرینه رعایت ائدیلدیگی حالدا «قومئندانتلار» بوکیمی خصوصدا قارشی کار و کور ایدیلر.
عئینی مفتش‌لرین۱۸۳۰-دا تفلیس‌دن عدلیه ناظیری د.ب. داشکوف‌ا گؤندردیکلری راپوردا از جمله بونلاری اوخویوروق:
«بو زمانا قدر توپلادیغیمیز معلومات بالذات گورجستان دایره‌سینده‌کی سوءاستعمال‌لارلا رذالتین هر طورلو حد و حدودو کئچدیگینی اثبات ائتمکده‌دیر. مسلمان ولایتلرینده‌کی اداره‌یه گلینجه بورادا اداره ائدن‌لرین ظلمو ایله اداره اولونانلارین مظلوملوغو تصوّر و قابل اولمایان فجیع بیر منظره ارائه ائتمکده‌دیر. بورادا هر طورلو اینسانلیق چئینه‌نمیش، عدالت تمامیله اونودولموش، قانون جنایتین سیلاحی، غرضله کئیف ده آمیرلرین یگانه حرکت عامیلی اولموشدور…. ».
۱۸۳۱-ده ملازیم دوبروتوورسکی عئینی سناتورلارا یازدیغی بیر راپوردا دئییرکی، او، «حتّی ایران‌دا، روس حاکمیتی آلتیندا اولان طالش خانلیغیندا اولدوغو مظالیم و سفالته شاهید اولمامی‌شدیر. بورادا اهالی‌دن، اسکی‌ده وئرمکده اولدوقلاری وئرگینین ایکی مثلینی طلب ائدیر و وئرمه‌یه‌نلری، ساده ائرکک دئییل، قادینلار دا داخیل اولدوقلاری حالدا اؤلونجه‌یه قدر دؤیورلر».
ناخچیوان‌داکی روس اداره‌سینه عایید اولوب، ۱۸۳۷ تاریخینی داشیان بیر یازی‌سیندا «روس عدالتی» حاقّیندا بونلاری اوخویوروق: «عئینی استبداد تأثیرینده اولان ولایتده‌کی روس محکمه‌سی اؤز حالی ایله هر طورلو عدالت حیسّینی تحقیر ائتمکده‌دیر. بو مقام سانکی دولتین یئنیجه اداره‌سینه کئچمیش اولونان یئرلی ایله ایرانلیلار نظرینده روس اداره‌سینی رذیل ائتمک اوچون دوزه‌لمی‌شدیر».
یوخاریدا قئید اولونان سناتورلار اسکی خانلیقلاردان بحث ائده‌رکن، بوراداکی اداره‌لری کئیفه دایانان سیستئم‌سیز و آنارشیک بیر رژیم دئیه توصیف ائتمی‌شدیلر. روس اداری مؤسسه‌لری‌نین تاریخچی‌سی ایونئنکو سناتورلارین بو مطالعه‌لر ایله راضی دئییلدیر. اونا گؤره بالعکس خانلارین اداره‌سینده، اؤزلرینه گؤره بیر سیستئم واردی و بو، مترقّی مسلمان فقه‌ینه دایانیردی. خانلار دورونده– اونونجا- چوخ ترکیبلی اولسادا، آز- چوخ مؤسس بیر وئرگی سیستئمی داخی موجوددو.
ایونئنکونون بو سؤزلرینی قئید ائتدیکدن سونرا موضوع بحث جیلدین رداکتورو پتروشئوسکی علاوه ائدیرکی: «حقیقتده دا اهالینین قومئندانتلیق اداره‌سینه قارشی دویدوغو کین و نفرتی – سناتورلارین ایضاحلارینا راغماً- خانلیق اداره اصولونون باقی قالماسیندان ایره‌لی گلمیردی. قومئندانتلار بو اداره اصولونو ساده محافظ ائتمکله قالمامیش، اونو اسکی‌سیندن داها غدار و داها مستبد و کئیفی بیر شکله سوخموشدورلار».
داها بؤیوک پتر زامانیندان اعتیباراً روس چارلیغی‌نین، شرق خریستین‌لرینین هامیسی و بالاخص ارمنی‌لرین خلاصکاری صفتینی تاخیندیغی معلومدور. روسیه امپئریالیزمینین قافقازیانی توتماسیله مسلمان شرقینه قارشی آچدیغی سفرلرین (حمله‌لرین) ارمنی‌لر طرفیندن سئوینجله و فداکارلیقلارلا قارشیلاندیغی داخی هر کسجه معلوم بیر حقیقتدیر.
بئله ایکن وثیقه‌لر روس کولونی اداره‌سیندن ارمنی‌لرین بئله «الئمان چاغیردیغینی» گؤسترمکده‌دیلر.
قره‌باغ‌داکی ارمنی تاجرلری ۱۸۲۰ «ارمنی جماعتی» آدینا گؤندریکلری استدعادا قومئندانتلیقدان شکایت ائدره‌ک یازیرلارکی: «قره‌باغ مهدی قلی‌خانین اداره‌سینده ایکن، بیز هر طورلو استنادا و شکایتلریمیزله بالذات اؤزونه گئدردیک؛ او دا خالق ایچینده‌کی اعتبار و حؤرمتیمیزه نسبتاً بیزیمله رفتار ائدر، معروضاتیمیزی بالذات دینلر و عادلانه حکم ائدره‌دی. روس آمیرلری ایسه، بیزیمله قارا جاهل کندلیلر آراسیندا هئچ بیر فرق قویمور و اونلار کیمی، بیز داخی، ساده قومئندانتلاردان دئییل، اونلارین مأمورلاریندان مین طورلو حقارتلر گؤرور، هئچ بیر سبب اولمادان محاکمه‌سیز، سورغوسوز و سئوال‌سیز، یاشا باخمادان، خدمت و صداقتیمیزی گؤزه آلمادان بدن جزاسینا محکوم ائدیلیریک».
بارون گان طرفیندن چار ۱-جی نیکولایا وئریلن راپوردا، روسیه‌یه هجرت ائتمیش اولان ارمنی‌لرین اؤزلرینه آیریلمیش یئر و یورتلارینی ترک ایله، تکرار اؤز ایستکلریله ترک ائدیلمیش اولدوقلاری ایران؛ تورکیه توپراقلارینا قاچدیقلاری قئید اولونماقدادیر. ب. «رجاعات». او قدر جدّی و شموللو ایمیش کی، «اونلارا مانع اولماق اوچون حدوددا صورتی مخصوصدا عسگر دسته‌لریندن مرکّب قوردون قویماق لازیم گلیرمیش».
بو حادثه‌نین ایفاده ائتدیگی بلاقطع حقّیله تقدیر ائده‌بیلمک اوچون، قئید ائتمک لازیمدیرکی، بو ارمنی‌لرین وقتیله ایران کیمی، تورکیه داخی روسیه‌یه کؤچمه‌گینه مانع اولماق اوچون اقناعایا چالیشمیشلار ایکن، بو تشبوث‌لرینده موفقیت‌سیزلیگه اوغرامی‌شدیرلار. مثلاً تورکمن‌چای معاهده‌سیندن سونرا – ارمنی یازیچیسی چالخوشیان‌ین یازدیغینا گؤره –۴۰ مین ارمنی ایرانی ترکله روسیه‌یه کوچمک ایسته‌ییرلر. اوزاق گؤرن ولیعهد عباس میرزا ارمنی‌لری بو قرارلاریندان واز کئچیرمک اوچون اؤزلرینه اوتوردوقلاری یئر و یوردلاری‌نین بوراخمانین یازیق اولاجاغینی سؤیله‌یه‌رک، اؤزلرینی روسیه‌ده کرپوستنویلوک و آنگاریا (بییار) مکلفیتی «بیر خریستیین مملکتینده سامان یئمه‌گی ایران‌دا اَکمک یئمه‌گه ترجیح ائدیریک» جاوابینی آلمی‌شدیر. بونون کیمی، گراف پاسیکویچ‌ین ۱۸۲۹-دا چارا یازدیغی بیر راپوردا قئید اولدوغو وجه‌یله، تورکیه‌دن کؤچن ارمنی‌لرین حکایه‌سی ده مهم‌دیر. ادیرنه معاهده‌سیندن سونرا ۹۰ مین ارمنی آنادولودان روسیه‌یه کؤچمه قرارینی وئرمی‌شدیرلر. باب عالی بونلاری بو حرکتدن منع ائتمک اوزره پاتریک وارفالئم‌یی ارزروم‌ا گؤنده‌رمی‌شدیر و بورادا پاپازین نصیحت و توصیه‌لرینی دینلین ارمنی‌لر اونا «اگر گؤیدن بالذات حضرت عیسی ائنسه و بیزه گئتمه‌مه‌گی توصیه ائتسه اونو دا دینله‌مه‌ییک» دئمی‌شدیرلر.
بونا راغما «خریستین دولتین قانادی آلتیندا یاشاماق» ایدئالی‌نین رومانتیزمینه راغماً، رسمی وثیقه‌لر بو آداملارین عسگر قوردونلارینی یاراراق «ایدئالیزه ائتدیکلری» بو مملکتدن قاچدیقلارینی بیزه وثوقلا بیلدیرمکده‌دیرلر. «خریستیین دولتین» اداراه‌سی آلتیندا یاشاماق او قدر آغیر و او قدر تحمل ائدیلمز ایمیش!…
یوخاریدا اوندن بحث ائتدیگیمیز ایوانئنکو، خانلارین یئرلرینی توتان قومئندانتلارین اداره‌لری آراسینداکی فرقی خلاصه ائدرکن چوخ نکته‌لی اولاراق یازیرکی «خانلارین دورونده قادینلارا بدن جزاسی یوخدور، روس قومئندانتلاری، ائرککلرله برابر قادینلاری دا قیرباچلادیردیلار (شلاق وردوروردولار)!…
(۲)
«قومنئدانت‌لیق» اداره‌سی، موقّت عسگری بیر اشغال رژیمیندن عیبارت ایدی.۱۸۴۰-ه قدر داوام ائدن بو رژیم نه اهالینی نه ده امپئراتورلوغو تتمین ائدیردی.
قومئندانتلار، هرنه قدر، اداره‌لرینده بیره‌ر خان صفت و صلاحیتینده اولوب او زاماندان قالان «شریعت» و «نیظام» اوزه‌رینه حکم سورورلرسه ده، بو حکم اهالی اوچون اوّل‌کیندن داها آغیر، کولفه‌تلی و ظالیمجه ایدی. قومئندانتلیق ادارهسینین نه قدر فنا و مستبدجه اولدوغونو گؤسترن وثیقه‌لری کئچن مقاله‌میزده قئید ائتدیک.
اهالینی تتمین ائتمه‌ین بو اداره، امپئراتورلوغو اداره ائدن یوکسک مخالیفی ده تتمین ائتمیردی. چونکو قومئندانتلارین جیبلری دولدورماسینا راغماً؛ جنوبی قافقازیا، سنت‌پطرزبورگ ساراینیا گلیردی.
طبیعتین هر طورلو نعمتلرینه مالیک اولان بو زنگین مملکتین ثروت منبع‌لرینی راسیونال بیر شکیلده استفاده ائتمک اوچون، بؤیوک روس بوروکراتلاری بورا اداره‌سینی مکمل‌لشدیرمک و اونو عسگرلرین اَلیندن چیخاراراق ملکی‌لشدیرمک چاره‌لرینی آختارماغا باشلامی‌شدیلار.
جنوبی قافقازیا، بالاخص آذربایجان خانلیقلاری، اؤز حال‌لارینه و اؤز چیخارینا بوراخیلماز و بوراداکی «یئرلی الزاملارا» اوزون بویو مساعده ائدیله‌بیلینمزدی. یئنی الحاق اولونان بو کولونی‌نین سیاستاً «آنا-روسیه‌یه» داها سیخ باغلارلا باغلانماسی، اقتصاداً ده موافق یول‌لارلا «ثمرلندیریلمه‌سی» لازیمدی. دایماً سونگونه و عسگری گارنیزونلارا دایانیلماز. مملکتین قطعی صورتده تثبیت اولماسی‌نین تأمینی اوچون چارلیغین بورالاردا دایانابیله‌جه‌گی اجتماعی بیر زومره‌نی یتتیشدیرمه‌سی لازیم-دی.
کرپوستنوی رژیمی تمثیل ائدن او زامانکی روسیه‌سی بالتیک ساحل‌لرینه و حتّی گورجیستانا گلیرکن اؤز رژیمینه بنزه‌ین اصول‌لار و کندلیلر اوزه‌رینده ملکیت حاقّینی حائز زادگان صنفلری تاپمیش و بونلارا استناد ائتمکده چوخ دا تردید گؤسترمه-می‌شدی.
آذربایجان‌دا ایسه وضعیت باشقاایدی. بورادا روس رژیمی کیمه استناد ائده‌جه‌گینی تثبیت ائده‌بیلمک اوچون مشکلات چکمیش و اعتماد ائده بیله‌جه‌گی «بی‌لرطبقه‌سینی» تثبیت ائدینجه‌یه قدر چوخ ساللانمی‌شدیر.
بو «ساللانتی‌نین» سببلریله اونون واردیغی نتیجه‌نی، بیز چارلیغین جنوبی قافقازیانین اداره‌سی حاقّیندا آلمیش اولدوغو تدبیرلرین کئچیردیکلری تکامل مرحله‌لرینده گؤروروک.
عسگری قومئندانتلیق رژیمی‌نین «داها متکامیل بیر روس اداره یئتیشدیریلمه‌سی» لزومونو اساسلی اولاراق، ایلک دفعه دوشونن و بو خصوصدا امپئراتورا مراجعت ائدن ذات ایروانسکی و وارشوسکی عنوانلاریله معروف گراف و کنیاز پاسکویچ‌دیر.
۱۸۳۰-دا پاسکویچ مرکزی حؤکومت نزدینده تشبوث ائده‌رک، جنوبی قافقازیا اداره‌سی سیستئمینین دَییشمه‌سینی ایسته-می‌شدیر. پاسکویچین پلانی «عسگری قومئندانتلیق» سیستئمینین قالدیریلماسیله برابر، حقوقی، عدلی و اداری بوتون ساحه‌لرده هر طورلو یئرلی خصوصیتلرین داخی آرادان قالدیریلماسینی طلب ائدیردی. او بورالاردا داخی، ایچری روسیه ولایتلرینده (قوبئرنییا) اولدوغو کیمی، سیخی صورتده مرکزله‌شن و یالنیز روس مأمورلاری طرفیندن اداره اولونان بیر رژیمین تأسیسینی ایسته‌ییردی. جنوبی قافقازیانین مختلیف محل‌لرینده‌کی سیاسی، اجتیماعی خصوصیتلرله، مختلیف ملّتلرده‌کی کولتور و عنعنه فرقلری داخی، پاسکویچ پروژه‌سینجه نظره آلینمیردی. آذربایجانا گلینجه دوشونولوردوکی «عمومی قانونلارین حکم و تأثیرینه تابع اولاراق، مسلمانلار تدریجله روسیه‌یه یاخینلاشیرلار».
کئچن مقاله‌ده اوزه‌رینده بحث ائتدیگیمیز و مئچنیکوف و کوتایسوف نام سناتورلار داخی جنوبی قافقازیادا آپاردیغی تفتیش نتیجه‌سینده، پاسکویچین بو دوشونجه‌سینه واراراق، اونونلا بیرلیکده دولت شوراسینا وئریلمک اوزره «ماوراءقافقازیا اداره‌سی حاقّیندا آلیناجاق تدبیرلر» آدینی داشییان بیر لایحه حاضیرلامی‌شدیلار. بولایحه، حائز اولدوغو اَن قاتی مرکزلشدیرمه و روسلاشدیرما فیکیرلرینی داشیییردی. بو سونرادان، دولت شوراسینین قبولو اوزه‌رینه، بولایحه‌ده‌کی اساسلار رسمی دولت باخیشی حالینی آلمی‌شدیلار. بوراداکی گؤروشلر، سونرادان – بعضی تعدیلاتا اوغراماقلا برابر- چارلیق و روسلوغون- آناسیاست خط‌لرینی بیلدیرن تاریخی بیر وثیقه شکلینده تثبیت اولونموشدور. بو وثیقه ایله تفصیلجه آشنا اولماق آذربایجان‌داکی روس کولونی سیاستینین اصیل روحونو یاخشیجا قاوارایابیلمک (درک ائده‌بیلمک) اوچون چوخ فایدالی‌دیر.
۱۸۳۳-ده دولت شوراسی طرفیندن تدقیق اولونان بو لایحه‌یه گؤره: جنوبی قافقازیا (رسمی روس تعبیرینجه ماوراءقافقازیا) ایکی ولایت (قوئبرییئت) و بیر ماحالا (اوبلاست) بؤلونوردو. بیرینجی ولایت اون قضانی محتوی اولوب، گورجو توپراقلارینی احاطه ائدیردی. ایکینجی ولایت ایسه، مرکز باکی اولماق اوزوه- باکی، گنجه، شکی، شیروان، قره‌باغ، لنکران، قوبا و دربند، شهر و قضالریندن عیبارتدی.
ماحالا گلینجه بو دا ارمنی‌لرین اکثریتله اولدوقلاری ایروان، ناخجیوان، گؤمرو و شوراگؤل عیبارتدی.
قضالار، پروژه‌یه گؤره شهرلرین آدلاریله آنیلاجاق، «ولایت»لرین تسمیه‌سی ایسه چارین اراده‌سیله تعیین اولوناجاقدیر.
پروژه‌نین قئید ائتدیگی وجه ایله، بیرینجی گؤرجو ولایتی‌نین جمعیتی ۴۳۳۵۹۲؛ ایکینجی «مسلمان» ولایتینین‌کی ۵۷۶۰۳۶؛ ارمنی ماحالی‌نین‌کی ده ۱۳۹۶۳۲ آدامدان عیبارت ایمیش.
یوخاریدان تعیین اولونان بیره‌ر والی طرفیندن اداره اولوناجاق اولان بو اوچ ولایت تفلیس‌ده، جنوبی قافقازیا والینی عمومی-سینین ریاستی آلیتندا تشکل ائدیب، ملکی صلاحیتلری حائز «ماوراءقافقازیا حکومتی» طرفیندن مراقبته اولوناجاقدی. دولت شوراسی وئریلمیش بوتون ماتئریال‌لاری تدقیق ائتدیکدن سونرا امپئراتور ۱-نجی نیکولایا تقدیم ائدیلمک اوزره، حاضیرلادیغی ملاحظه‌لری، امپئراتورون آرزوسو اوزه‌رینه، اوزامان آرتیق قافقازیادا دئییل. ورشودا اولان پاسکویچه گؤندرمی‌شدیر؛ ائله کی، اَلیمیزده‌کی جیلد بیزه پروژه‌نین عمومی ملاحظه‌لریله برابر، کنیاز و وارشوسکی‌نین شایان دقّت قئیدلرینی گؤسترمکده‌دیر.
هر شئی‌دن اوّل ماوراءقافقازیاداکی اداره‌نین اصلاحینی ایجاب ائتدیرن سببلرله آشنا اولاراق، اصلاحاتچیلارین بحث ائتدیگیمیز وثیقه‌ده تثبیت ائتدیکلرینه گؤره:
«ماوراءقافقازیا اهالیسی چوخ یاخین بیر زامانا قدر مختلیف دولتلر حالیندا یاشاییر و تحدید ائدیلمه‌ین صلاحیت و حاکیمیته مالیک حکمدارلار طرفیندن اداره اولونوردورلار، ایندیکی حالدا بو حکمدارلار یوخسالار دا اونلاردان قالان مملکتلر، موجود ماحال‌لاری ایله اسکی سلطنتین بیر پارچاسی ایمیش کیمی اداره اولونور، روسیه ایله ملکی و دایمی هئچ بیر باغلا باغلانمامیش موقّت بیر شکیل ارائه ائدیر. روسیه مؤسسه‌لریندن آیری مستقیل بیره‌ر مؤسسه‌لره مالیک اولمالاریله بو ولایتلر، روسیه‌نین بورالارینی امپئراتورلوغا تامامیله الحاق ائتمک عزمینده اولمادیغی حاقّیندا اهالی‌ده بیر فیکیر اویاندیریر. خانلارین وارثلری، میرزالار و بی‌لر خانلارلا خانلیقلاری دوشونورلر، ملالار، عدلی ملکی واداری حاکمیتی قاپماق فیکیرینده‌دیلر، گورجو کنیازلاری واختیندا هر ایسته‌دیکلرینی ائله‌یه‌بیلدیکلری کیرال‌لیغی (سلطنتی) دیریلتمک فیکرینده‌دیلر؛ ارمنی پاپازلاریدا و ارمنی پادشاه‌لیغینی یئنی‌دن قورماق فکرینده‌دیلر، تا اینکی پاپا اؤز روحانی تختینده اولدوغو کیمی. کاتولیکوسی دا حاکیمیته مالیک اولسون. نانکور قلب‌لرده بو معنوی پریشانلیق سببیله دولت تدبیرلرینه قارشی مخالفیت و ضدیت تشبوث-لری دوغورورکی، بو چوخ دفعه عمومی غلیان شکلینی آلیر».
بو «نانکؤر مملکت، عئینی زاماندا مادّتاً ده ضررلی ایمیش». بوتون بو احوال- یعنی مملکتین قطعی صورتده روسلاشدیریلماماسی- ماوراءقافقازیانین امپئراتورلوق اوچون ضررلی اولدوغونا موجب اولور. بوراسینین مصرفی گلیریندن چوخدور: بوراسی عسگر وئرمیر، خاریجه قارشی مدافعه‌ده کسلری و دَیرلی بیر یاردیمی دا یوخدور، بالعکس روسیه بوراسی اوچون هم پول، هم آدام صرف ائتمهلیدیر. یگانه فایدا ایسه آنجاق استراتژیک‌دیر.
«روسیه ادارهسینین بورالارداکی موقّت‌لیگی حاقّینداکی هر طورلو تصوّرلری کؤکوندن که‌سمک؛ بو مملکتی ساده اؤزونو مادتاً اداره ائتمک دئییل، عینی زاماندا روسیه‌یه دا فایدالی قیلماق، بو مملکتدن کافی درجه‌ده عسگر توتماق و نهایت بیر روس کیمی دانیشدیرماق، دوشوندورمک و دویغولاندیرماق اوچون بورا اهالیسینی سیاسی و ملکی باغلارلا سیخی صورتده روسیه‌یه باغلاماق الزامی‌دیر. یوکسک چار بروکراتلاری، آرزو ائتدیکلری بو باغلی‌لیغی تأمین اوچون نه دوشونورموش‌لر؟
ایندی بیزی اصل موضوعا گتیرن سؤال!…
بو سوالین جاوابینی بیزه گؤزدن کئچیردیگیمیز وثیقه‌نین «ماوراءقافقازیادا اصیل روس زادگانلارینی کؤکلشدیرمک حاقّینداکی» باشلیق آلیتندا توپلانان ماده‌لری وئرمکده‌دیر.بونلارین بیرینجی‌سینی تشکیل ائدن ۹- جو ماده‌ده عئیناً بئله باشلاییر:
«اؤز حکمدارلارینین تختلرینه صداقتله، حیاتلارینی، باشدا عسگری، سونرا دا ملکی خدمتلره وقف ائدیب متقاعد زامانلارینی داخی کندلرده یاشمایان اصیل روس دولتین استناد ائتدیگی اَن امین بیر، زومره‌دیر. متقاعد کندلرده اَن امین بیر انضباط عامیلی‌دیر. مملکتین امن و آسایش و انضباطی، رسمی پلیس‌دن زیاده، بو صنفا باغلیدیر».
بوگونکو قیزیل چارلیغین کومونیست کادروسونو آندیران بو صنف او زامانکی قافقازیادا یوخدور.۱۰-جو ماده‌ده اوخویوروق:
«ماوراءقافقازیادا روس زادگانلاری یوخدور. گورجستاندا، بونلار بوگونه قدر آسیا بیر حالدادیرلار. بونلارین روس حکومتینه صداقتلری ایسه، بو حکومتدن گؤردوکلری منفعت و توجه نسبتینده، دایما نسبی‌دیر. بئله بیر صداقته اعتماد ائدیلمز. او ساتیلیقدیر. دئمک کی روس حکومتی بورادا اؤز استنادگاهینی تشکیل ائده‌جک متین و امین دسته‌گه مالیک دئییلدیر؛ بونون اوچون ده بورادا اصیل روس یئرلشدیرمک و کؤکلشدیرمک لازیمدیر. یالنیز بو صنفین وجودی ایله‌دیرکی ناموسلو دولت مأمورلاری کادروسو تشکیل اولونور. یالنیز بو صنفین یئرلشمه‌سیله‌دیرکی، روس حاکمیتی بورادا ماوراءقافقازیا ایله روسیه‌نی سیاسی و ملکی باغلارلا باغلاماق، امین بیر واسیطه اولور. بو جانلی بیر مثال اولاراق یئرلی اهالینی اصیل بیر روس کیمی دویماق و دوشونمه‌یه اؤیره‌دیر».
بونون اوچون ده «مصادره اولونان مسکون و غیرمسکون بوتون ملکلری و توپراقلاری دولتین آیریجا تقدیرینه اولان عسگری و ملکی روس مأمورلارینا توضیح ائتمه‌لی؛ و بونوعدن ملک و توپراقلار یئتمه‌دیگی تقدیرده دولته خاص توپراقلاردان بیر قیسمی بو مقصده صرف اولونمالی‌دیر».
مادّه‌نین «مصادره اولونان توپراقلاری» قئیدینه نظراً بو اصیل روس خصوصاً آذربایجان‌دا یئرلشدیریلمک آنلاشیلیر نییه‌کی ۱۸۰۹، ۱۸۲۶، ۱۸۳۷ دیگر ایل‌لرده چیخان عصیانلار اوزه‌رینه بورادا کلّیتلی صورتده مصادره ائدیلمیش، ملکلر و توپراق واردیر.
آذربایجان‌داکی مصادره ائدیلمیش ملک و اراضی‌دن حیصه آلمیش ملکدارلارا «روسیه‌دن آدام ساتین آلیب، بورایا کؤچورتمه حقّی وئریر». و بو یولدا اؤزلرینه بیر آسانلیق اولسون دئیه «بو معامله‌نین وئرگی‌سیندن معاف توتولماسی» تأمین اولونور و «روسیه‌ده ساتین آلینان آداملارین ماوراءقافقاز یادا باشقاسینا ساتیلماسی ایشینده حکومتین آسانلیق گؤستره‌جگی» وعده‌له-نیر».
روسیه‌دن ماوراءقافقازیایا گتیریلن کرپوستنویلار اوزه‌رینده‌کی ملکیت حقّی روسیه‌ده اولدوغو کیمی، بورادا دا عئینی ایله محافظه اولونور.
غریب دئییل‌می‌دیرکی، آدامی مال کیمی ساتماقدا، رنجبر کندلینی قول کیمی تلقّی ائتمکده محضور گؤرمه‌ین بو «اصیل‌زاده-لر» جسارت ائدیب ده «جاهل و وحشی» تلقّی ائتدیکلری مملکتیمیزه مدنیّت گتیریرمیش کیمی فضولی بیر تاویر داخیآلیردیرلار؟!…
بو یالانجیق تاویرین فرقینی هر کسین گؤزونه باتاجاق بیر درجه‌یه گتیرمه‌مک کورنازلیغینی (حیله‌کارلیق) گؤسترن گرال پاسکویچ- وارشاوسکینین ۱۹- اعلاوه ائتدیگی حقیقتاً ده ماراقلی‌دیر. گراف قئیدائدیرکی:
«کرپوستنوی‌لارین روسیه‌دن قافقازا گتیریلدیکلری تقدیرده، دوشونورم کی، اونلارین ملکدار ملکیتینده قالماق حاقّینداکی مجبوریتلرینی برطرف ائتمک لازیمدیر. چونکو مسلمانلارین اوتوردوقلاری بوتون قافقازیا ولایتلرینده کرپوستنویلوک یوخدور. مسلمانلار آراسیندا ساده خریستینلرین کرپوستنویلوغو (یعنی ملکدار مالی اولماسی، باشقا تعبیرله قوللوغو) عجایب اولوردو. داها معناسیز و مناسبت‌سیز اولوردو کی، تصوّر اولونان مسلمان زادگانلارینین دا روس کرپوستنوی‌لاری اولسون. حکومت بونو نظره آلمیش اولاجاقدیرکی بئسارابیایا کؤچورولن کندلیلرین کرپوستنویلوک‌دان آزادلیقلارینی قرارلاشدیرمی‌شدیر».
«اصیل روس زادگانلیغین کؤکلشمه‌سینی» بو صورتله تصوّر ائتدیکدن سونرا وثیقه «محمدی (مسلمان) و ارمنی زادگانلیغی-نین تأسیسینی دوشونور و «زادگانلیق ملکیت ادارهسینین آیریلمازبیر لازیمی‌دیر. ماوراءقافقازیانین بؤیوک بیر قیسمی مسلمانلارلا مسکوندورکی، هئچ بیر زاماندا اصیل‌زادگان صنفینه مالیک اولمامی‌شدیر. اورادا آنجاق ایکی حال واردیر: خان و تبعه؛ خان عایله‌سی اقربالیق و زنگین‌لیک، داها زیاده جبّارلیق یوللاریله اؤزلرینی باشقالاریندان اوستون توتماغا چالیشیر و قانونا تانینمیش هئچ بیر حقوق و ملکیت بیلمزدیلر. ایندی، خانلار دوشدوکدن و جبره نهایت وئریلدیکدن سونرا، بو نجیب-زاده پرنسلر داخی دوشه‌رک قارا جماعتله قاریشمیش اولدولار.
«طبیعی‌دیرکی – وثیقه داوام ائدیر – طالعین بو معکوس جلوه‌سی اؤزلرینیتزلیل ایله قلبلرینی اینجیدیر. عزت نفس و غرورلاری روس حکومتینه تمیز قلبله و صداقتله وئریلمکدن اونلاری منع ائدیرم».
وثیقه «بو ولایتلرله بو خالقلارین هم اؤز آرالاریندا، هم ده روسیه ایله یاخینلاشدیرماق اوچون، بو یاخینلیق و صمیمیلیگه مانع اولان بوتون انگل‌لری اورتادان قالدیرماق مقصدیله مسلمان ارمنی ولایتلرینده اصیل روس باشقا، یئرلی صنفی داخی یاراتماق ایسته‌ییر.
«بو یئنی دوریانلار، بو عنوانینی وئردیگی حقوق و امتیازلاری حیسّ ائده‌رک و روس حکومتی طرفیندن هئچ‌لیک «ذلتیندن» چیخاردیلدیقلاری سببیله، شبهه‌سیز بو حکومتی سئورلر».
بو تدبیر سایه‌سینده «بی‌لرین» روسیه‌یه صداقتی تأمین اولونور. چونکو «مسلمان بیر حکومتین طرفینه کئچه‌نلرسه، اَلده ائتدیکلری بو امتیازی اَلدن وئرمیش اولورلار – زیرا مسلمان دولتلرینده زادگانلارین امتیازی یوخدور». بوندان باشقا وثیقه بی اوشاقلارینین حائز اولدوقلاری دوریانلیق عنوانین موجبینجه بالاخص عسگری خدمتلره آلیناجاقلاریندان، دولتین اَلینده بیر نوعی «رهینه» حالینی آلاجاقلارینی و بو صورتله بابالارینین صداقتلرینی تأمین ائتمیش اولاجاقلارینی داخی حسابلاییر. و بو ساحه‌ده‌کی معنوی تأثیری داها زیاده قوتله‌ندیرمک اوچون تفلیس‌ده، اوشاقلارینا مخصوص اولماق اوزره، بیر تعلیم‌خانه تأسیسی ایله، ۱۲ یاشینی بورادا بیتیردیکدن سونرا، بو اصیل‌زاده‌لرین مسکووا و یا سنت‌پطرزبورگا گوندریله‌رک، عسگری کورپوس آکادمی و … کیمی مکتبلرده اوخوتدورولماسینی توصیه ائدیر. تحصیل‌لرینی تامام ائتدیکدن سونرا بو گنجلر بئش ایل روسیه‌ده خدمت ائده‌جکلر و یالنیز اوندان سونرا قافقازیادا بیر مأموریته تعیین اولوناجاقدیرلار. «آیریلیق، تربیه و روسلار آراسینداکی خدمت اونلاری روسلاشدیریر و ایندیکی حالدا روسلارلا یاخینلاشمالارینا مانع اولان محمدی‌لیکلرینین ضعیف-لشدیریر».
گورجو زادگانلارینین حقوق و صلاحیتلری ۱۷۸۳ معاهده‌سی ۱۸۰۱ مانیفستی و ۱۸۲۴ و ۱۸۲۷ ایل‌لرینده‌کی چار اداره‌لری ایله تعیین ائدیلمیش اولوردو. مسلمان و ارمنی تأسیس و تعریفی حاقّیندا ایسه، وثیقه بئله بیر تصوّرده‌دیر.
«مسلمان ولایتلرینده دوریانلیق تأسیس ائدرکن، حقوقی دؤرد اساس اعتبار ائدیلمکده‌دیر: ۱) کئچمی‌شده‌کی حکمدار خانلارین نسل‌لرینه منسوب اولانلار، گورجو «کنیازلاری» ایله عئینی سویه‌ده توتولاراق کنیاز (خان) عنوانین داشیمالیدیلار، بالاخص کی، گورجولر بو سونونجولارین دایما اَل آلتی‌لاری اولموشدولار. ۲) دوریانلیق روتبه‌سینی وئرن خدمتلرده اولموش آداملارا (بی) عنوانی وئریلمه‌لی‌دیر. ۳) اسکی خانلاردان و یا ایران شاهلاریندان بی، آغا و سلطان لقبلرینی داشیماق اوچون تعلیقلری اولان ذوات دا «دوریان» عنوانینی داشییرلار. تعلیقلری موجود اولماییب دا عینی حقّه مالیک اولدوقلارینی اثبات ائده‌بیلن‌لره داخی دوریانلیق عنوانی تشکیل اولونور.
پاسکویچین قئیدی مخصوصو موجیبینجه، «بوتون بیر ملّتین ساده آلچاق طبقه‌دن عیبارت اولماسی» کیمی «مناسیبت-سیزلیگی» بو صورتله «برطرف» ائتمکله برابر، فطرتاً دؤنه‌کلیگه مستعد اولان» بو «یئنی» زادگانلار نفوذ آلتیندا توتماغی داخی او زامانکی روس بوروکراتلاری اونوتمامیش؛ طبق ایندیکی قیزیل رژیم کیمی، جاسوسلوق اصولونو عایله افرادی ایچینه قدر سوخماق «فضیلتینی» گؤسترمی‌شدیرلر.
خیانتلری گؤرولن زادگان عایله‌سی، طبیعی اولاراق، بوتون حق و حقوقلاریندان سلب اولونور. یالنیز عایله افرادیندان بیری متصوّر خیانتی، وقوعوندان اوّل خبر وئریرسه، خیانتکارا عایید املاک و اراضی‌نین یاری‌سینا صاحیب اولور.
بیر طرفدن روس دوریانلارینین آذربایجان‌دا کؤکلشمه‌سی؛ دیگر طرفدن ده، حقوق بیر کئچمیشلری یوخسا دا تعامل گوجو و تأثیری ایله اهالی آراسیندا او و یا بو صورتله نفوذ صاحیبی اولان عایله‌لردن، اؤزونه مدیون یئرلی دوویان زومره‌سی یاراتماق صورتیله حاکمیتینه اجتماعی اساس حاضیرلاماق ایسته‌ین چارلیق، بو وثیقه‌دن گؤرولدگو وجه ایله، مملکتیمیزده آیریجا «روس کولونی‌لری» وجودا گتیرمک نیتینده داخی اولموشدور.
مذکور وثیقه‌نین ۴۰-جی ماده‌سینده قصرلر و ملّتلرین تاریخینده کولونیزاتورلوغون چوخ مهم سیاسی و مدنی بیر رول اوینادیغینی و آتتیکا و بئوتیانین مصرلی کولونیستلر طرفیندن وجوده گتیریلدیگینی، یونییانیندا گرک کولونیستلریندن تشکّول ائتدیگینی نظری اولاراق قئید ائتدیکدن سونرا، ماوراءقافقازیایا کئچه‌رک، وثیقه بوراسینین، «اسکی امریکایا بنزه-دیگینی» و هر طورلو صنایع و حتّی زراعت‌دن محروم اولدوغونو بیانلا روسیه‌دن بورالارا مهاجرلر کؤچوره‌رک، اونلارا اّن یاخشی منطقه‌لرده، اّل وئریشلی توپراقلار آیریلماسی لزومونو اورتایا قویور. عئینی زماندا ماوراءقافقازیادا اولموش عسگرلردن عیبارت عسگری قصبه‌لر وجوده گتیریله‌رک، بونلارا کافی درجه‌ده اراضی و زراعت وئریلمه‌سی و عینی زاماندا ممکون اولدوغو قدر شهر و قصبه‌لرین اطرافیندا روس کندلری سالماغی داخی توصیه ائدیر.
مملکتی روسلاشدیرماق و روس حاکمیتی ایله قاریشدیرماق نیتیله قلمه آلینان بو رسمی وثیقه «مسلمان دین علماسینی» داخی گؤزدن ایراق بوراخمامی‌شدیر. او زامانکی آذربایجان‌دا مملکتین آخوند، ملا، سید، علما و سایره نوعوندان مختلیف عنوانلار داشییاراق «خالقا معناً و مادّتاً مسلّط اولدوقلارینی و اؤزلرینی وعظ و تلقیناتلاری آلتیندا توتاراق، قازانجلاری‌نین یوزده اونونا (ذکات دئمک ایسته‌ییر) صاحیبی اولدوقلارینی» قئید ائتدیکدن سونرا «وثیقه» بو زمره‌نین عئینی زماندا «غرض‌کارلیق و عدالت‌سیزلیگیله معروف شریعت محکمه‌سینی ده اَلیندن توتماق صورتیله» روس حاکمیتی اوچون اولدوقجا مضر بیر نفوذا مالیک اولدوغونو جدّی بیر ایفاده ایله قاباردیر. «اؤز فایدالارینی دین آدی آلتیندا تأمین ائدن بو زومره مسلمانلارین روحانی آمیرلری‌دیلر. محمدی‌لیک اونلاری روسیه‌نین موکمّل بیر دوشمنی ائدیر، بوتون، ناراضی‌لیقلار و روس حاکمیتی علیهینده‌کی عصیانلارین گیزلی محرّیکلری هامسیی بو مسلمان علماسی‌نین تأثیر و نفوذو ایله وجوده گلمی‌شدیر. چوخ دفعه‌لر بونلار بالذات عصیانچی چه‌ته‌لرینه باشچیلیق ائتمی‌شدیرلر».
بو دوشمنلردن خلاص اولماق اوچون وثیقه‌نین یازیچیسی، علما کسوتی و عنوانی آلتیندا یاشایان آداملارین، بی، خان، آغا، سلطان عنوانلارینین سئچیله‌سینه عاید تدبیرلره بنزهر بیر قیسم سودان (ایچی بوش) تکلیفلرله، حکومته صادق ملالارین تثبیتینی و خالقین اؤز زکاتلارینی آنجاق حکومتجه تصدیق اولونموش ملالارا وئرمه‌لری اوچون، اَل آلتیندان تشویق ائدیلمه-لرینی و عئینی زاماندا شریعت محکمه‌لری یئرینه، هر طورلو تحریراتا لزوم گؤسترمه‌دن، صرف آغیزدان مذاکره اوزه‌رینه قورولو محکمه قوران، قرارلار وئرن کند محکمهلرینین تأثیرینی بیر تدبیر اولاراق، گؤستریر؛ فقط اونون نظرینده یاریم تدبیر اولاراق گؤرولن بو توصیه‌لرله برابر، او اصیل تدبیر اولاراق یئرلی اهالینین خریستین‌لیغا چئوریلمه‌سی اوچون جدّی تشبوثلرین داها ثمرلی اولاجاغینی ایرلی سورور و دوشوندوکلرینی داها چابوک بیر زاماندا صلیبین یارادیجی بیر ایشیقلا اسلامیت خرابه‌سی اوزه‌رینده پارلایاجاغینا قانعیم، دئییر.
مملکتی داها دریندن اویره‌نمیش اولدوغو لایحه‌نین بعضی ماده‌لرینه علاوه ائتدیگی قئیدلریله آنلاشیلان کنیاز وارشاوسکینین بو فصله علاوه ائتدیگی داخی شایان دقّتدیر. وارشاوسکی (یعنی پاسکویچ) ملالارین روس حاکمیتی اوچون مضیر بیر عنصور اولدوقلارینی قبول ائتمکله برابر، شریعت محکمه‌سینین سؤیله‌ندیگی کیمی «فاسد بیر مؤسسه» اولمادیغینی داخی قئید ائدیر؛ چونکو بیر آدمینیستراتور تجروبه‌سیله، او قافقازیاداکی «عادل» روس محکمهلرینین بو «فاسد» مؤسسه‌لرله رقابتدن عاجز اولدوغونو اؤز مشاهده و تجروبه‌سیله بیلیر فقط بئله اولماقلابرابر، روس قانونلاری ایله رقابت ائدن بو «محمد شریعتی‌نین» مؤسسه‌لرینی روس نفوذ و حاکمیتی اوچون او دا ضررلی گؤرور. علمانین تسجیلی مسئله‌سینه گلینجه بو ایشی غیرممکون گورن پاسکویچ بوتون امیدینی وقتیله، تفلیس‌ده ایکن، بو مسئله‌یه تدقیق اوچون تأسیس ائتدیگی کومیسیونون ایشلرینی بیر نتیجه‌یه اردیرمه‌سینه باغلاییر. بوراداکی تصوّرلره گؤره مسلمانلارا عایید دینی ایشلرین اجراسینی، خریستین کونسیستوریانلارینا بنزهر، معین مؤسسه‌لرده مرکز‌لشدیرمک لازیمدیر و بو مؤسسه‌لرده داخی «اوبریروکورور» روتبه و صلاحیتینده بیره‌ر روس مأمورونون نظارت و کنترلو آلتیندا اولمالیمیش.
یوخاری دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، پاسکویچین تشبوثو ایله باشلایب، یئنه اونون ملاحظه و حاشیه‌لریله تکمیل اولونان بو پروژه‌نین تطبیقی، دولت شوراسینین تصدیقیندن کئچه‌رک، امپئراتور ۱-جی نیکولانین اراده‌سینه عرض ائدیلمیش ایکن، طرح ائدیلمی‌شدیر. بو طرح او زامانکی قافقازیا والی عمومی‌سی بارون روزن‌ین شدّتلی مخالفتی اوزه‌رینه واقع اولموش کی، بودا آیریجا بیر فصیل‌دیر.
(۳)
پاسکویچ- کوتایسئف- مئچینکوف پروژهسینین، او زامانکی جنوبی قافقازیا مودورو عمومی‌سی بارون روزن‌ین شدّتلی اعتراضی اوزه‌رینه اوغرادیغینی ۲-جی مقاله‌میزین سونوندا قئید ائتدیک.
اصلاً بالتیک ساحلی آلمانلاریندان اولان بارون «یئرلی عادت و شرایطی نظره آلمادان» و «ماوراء قافقازیانی» بیر حمله‌ده ایچری روسیه‌ده‌کی شکلیلده اداره‌دن عیبارت اولان بو تصوّرو پروتئستو ائتدمی‌شدیر. اساسدا «اصلاحاتا» ضد اولمایان روزن، بونا، بیردن دئییل، تدریجله گئتمه‌گی توصیه ائدیر و «ایندی‌لیک» اداره‌نین «عسگری قومئندانتلار»دان آلیناراق، ملکی بوروکراتلارا کئچمه‌سینده بیر فایدا گؤرموردو. اونا گؤره سرعتله حکم وئرن بسیط بیر اداره‌یه آلیشقین اولان یئرلی‌لرین «بورکراسی اوزاتمالاریندان ممنون قالمایاجاقلاری شبهه‌سیزدی».
باررون بوزن، بالتیک ساحل‌لرینده اولدوغو کیمی، بورادا دا یئرلی اصیل‌زاده‌لره استناد ائدن بیر اداره سیستئمینی مملکتین تسکینی و روسیه‌یه مربوطلوغو باخیمیندان داها فایدالی گؤروردو. پروژه‌نین فینانس و مالیه خصوصونداکی بیرلشدیرمه تصوّرو دا بارونون تنقیدینی موجب اولوردو. چونکو عینی شرایط تختینده جنوبی قافقازیادا وئرگیلری تک بیر سیستئمه باغلاماق امکان‌سیز ایدی. بارون تصوّروندا مصرّ، تنقئیدلرینده قطعی ایدی.
تطبیقی‌نین اوغراماسیله برابر، جنوبی قافقازیا اداره‌سینی اصلاح ائتمک فکری «دولت شوراسی» طرفیندن اهمال ائدیلمه-می‌شدیر. ۱۸۳۷-ده بو مقصدله عئینی «شورا» طرفیندن سناتور گانین ریاستینده خصوصی بیر کمیسیون تشکیل اولوناراق، «ماوراءقافقازیا ادارهسینین اصلاحی ایشی» بو کومیسیونا حواله ائدیلمی‌شدیر.
او سیرالاردا امپئراتور ۱-جی نیکولا قافقازیانی سیاحت ائتمیش: بو سیاحت نتیجه‌سینده بارون روزن موقعیندن دوشموش اولوردو. دیگر طرفدن سناتور گان امپئراتورون اعتمادینی قازانمیش نفوذ صاحیبی بیر آدام ایدی. بو ایکی عامیلین تأثیریله سناتور گان آزبیر زاماندا مملکتی بئله بیر قوش باخیش ایله سیر ائتدیکدن سونرا اساسدا ۱۸۳۶- ۱۸۳۳ پروژه‌سینه دایاناراق، اصلاحات پروژه‌سی حاضیرلامیش و ۱۸۳۹-ون فئورالیندا بو پروژه‌سینی قبول ائتدیرمی‌شدیر.
گانین، پاسکویچ-مئچنکوف پروژه‌سیندن چوخ دا فرقلی اولمایان «ماوراءقافقازیا ادارهسینین یئنی مؤسساتی» آدینی داشییان بو اثری‌نین تفرعاتینا کئچمه‌دن، اونو مملکتیمیز حاقّینداکی دوشونجه‌لرایله، «اصلاحاتدان» گوتدوگو اوزه‌رینده دورماق ایستریک. بو، چار کولونیجی‌لیگینین ایدئولوژیک اساسلارینی بیزه بیر آز داها آنلانمیش اولور.
۱۹۳۷-نین سئنتیابر ماوراءقافقازیانین اداره‌سی حاقّیندا پروژه حاضیرلایان کمیسیونون رئیس صفتی ایله ۱-جی نیکولایا گوندردیگی معروضاتیندا، سناتور گان، آشاغیداکی فیکیر و ملاحظه‌لری بیان ائتمکده‌دیر: قارا دنیزله خزر دنیزی آراسیندا بؤیوک نهرله قوللاری طرفیندن سوواریلان و مختلیف آب- هوایا مالیک منطقه‌لردن عیبارت اولوب دا، جنوبون اَن ایستی یئرلری ایله، شمالین سویوق قطعه‌لری گؤیه‌رن هر طورلو بیتکی‌لر و محصول‌لار وئرن ماوراءقافقاز اوزون مدّت روسیه‌نی خاریجدن گتیرمک ضرورتینده اولدوغو محصول و ماللارین بیر چوخ قیسمیندان تأمین ائدر. مملکت آوروپا ایله آسیا آراسیندان قیسا، اَن امین واَن اَل وئریشلی تجارت یولونو تشکیل ائتمکده‌دیر. آسیانین ایچینه چیخان بو مملکت، شمالی آسیا ملّتلری اوزه‌رینده قووتلی تأثیره مالیک اولماسی شرطیله، لوزومو گلینجه «دنیز قووتینی سوءاستعمال ایله، ملّی حاقلاری رعایت ائتمه‌ین هیندوستانا قارشی» روسیه‌نین الینه اَن امین مدافعه (اصلینده انتقام «مست» دئییلمی‌شدیر) واسیطه و امکانلارینی وئرمکده‌دیر».
«گانین، بیر آز مبهم ایفاده‌سی داخی قافقازیانی «فتح» چیخان روسیه‌نین باشیندا هیندوستان هاواسی اَسن دَلی پترو وصیتلرینه صادق، دویماق بیلمه‌ین چیلقین بیر امپئریالیست قووتلی اولدوغونا ایشاره‌دیر.
گان روسیه اوچون اقتیصادی و سیاسی بو قدربؤیوک دَیره مالیک اولان جنوبی قافقازیانین او زاماندا «بوشلوق، سفالت و انتظام‌سیزلیغینا» آجییار (راحتسیز اولور) و اونو «ایندیکی منفعت‌سیز وضعیتیندن» چیغاریب دا فایدالی و قازانجلی بیر کونولی حالینا گیترمک اوچون اداره‌جه اصلاح ائدیلمه‌گه محتاج اولدوغوندا اصرار ائدیر؛ و ایندیکی حالیندا روسیه‌یه هئچبیر قازانج گتیرمه‌ین بو گؤزه‌لی مالیکانه‌لر دولاییسیله اجنبی دولتلرین حسدی قایناشیب دا یوکسه‌لن روسیه علیهینده هر طورلو بهتانلارلا دولو یایقارالارا (ایچی بوش باغیرمالارا) وئریلیر و خیریمیزی ایستهمه‌ین دولتلرین، اَل آلتیندان ائله‌دیکلری فساد داغلارداکی دوشمنجه مقاومت روحو تشویق اولورسا، بو توپراقلارین امپئراتورون فیضلی امرلریله و انتظاما مالیک اولاجاقلاری تقدیرده دولتین بو یئرلردن ائدجه‌گی استفاده و آلاجاغی ثروت دولاییسیله دویاجاغی درجه‌سینی ایندی‌دن تصوّر ائتمک قابل‌دیر».
گان، جنوبی قافقازیا اصلاحاتینی دوشونورکن، بوراسینین روسیه‌یه هم مال وئرن بیر کولونی حالیندا قالماسی فیکرینی اساس اولاراق آلیر. «حکومت- دئییر- یالنیز زراعتی تشویق ائتمکله اکتفاء ائتمهلیدیر. فابریکا و مانیفاتورا صنایعی‌نین ترویجی ایسه، بورادا اَکینچی‌لیگه لازیم اولان قووتلرین آزالماسینا موجب اولوب، بوراسی اوچون بیر فایدا گتیرمز، روسیه صنایعی ایله تجارتینه ده ضرر گتیریر، چونکو دولتین حمایه‌سی سایه‌سینده وطن فابریکا و مانوفاتوراسی مکمّل صورتده چالیشاراق، اوجوز امتعه چیخاریر و ماوراءقافقازیادان چیخاجاق ایپک، کتان، پانبیق، بویا و … کیمی محصولات ایله هر طورلو طبیعی زنگین-لیکلری تامامیله استفاده ائده‌بیلرلر».
هم مال کولونیسی ماوراءقافقازیا ایله صنایع متروپولوروسیه، قارشیلیقلی منفعتلر اساسینا دایاناراق، گانین آنلاییشینا گؤره، قایناییب قاریشیر، مادّی اولان بو قایناما معنوی تدبیر‌لرله داخی تکمیل اولونونجا بو «ملکلر» طورلو اجنبی تاثیر و اینتیریکانین ساخلی اَمین بیر حالا گلیرلر.
«ایندیکی حالیندا»، یعنی گانین «اصلاحاتلا» مشغول اولدوغو ایل‌لرده ایسه، وضعیت چوخ دا اَمین دئییلمیش. مملکتین امپئراتورلوق مرکزیندن اوزاقلیغی، بالاحض مواصله یوللارینین مشکل‌لوگو نهایت «روسیه دوشمنلری‌نین تحریکه مهیا اولدوقلاری تعصب و ملّیت حیس‌ّلری» و حتّی «مستقبل والی‌لرین محتمل ضعف و حکمرانلیق سئودالاری» هر زمان دوشمنجه روحونون دولته مشکیلات چیخارماق اوچون استفاده ائده‌بیله‌جه‌گی واسیطه‌لردیر.
یئنی اداره سیستئمینین تأسیسینده حاکیم فیکیر- سناتورجا- معقول قانونلار عدالت و حسن اداره‌یه دایانان مدرن بیر نظام ایله یئرلی اهالینی روسیه‌یه معناً باغلاماق عزمی‌دیر.
بو سؤزده چوخ مدبرانه گؤرونن نیتی‌نین تحققو اوچون اورتایا قویاجاغی معین ملاحظه و تکلیف‌لره کئچمه‌دن اوّل گان جنوبی قافقازیانی تشکیل ائدن باشلیجا اوچ عنصرون، اوزوجه، سجیه‌لرینی آنلادیر:
گورجولر، اؤز دینلریندن اولوب، اونلارا خلاص، امنیت و حضور گتیرن روسیه‌یه باغلیدیرلار. کئیف، سفاهت و اصرافا دالیب دا آت بئلینده، قیلیچ شاقیرداتمانی سئون گورجولر تجارت و صنایع ایشینی ارمنی‌لره بوراخاراق، اؤزلری مالدارلیق و اَکین ایشلری ایله مشغول‌دورلار. بوندا دا چوخ ابتدایی بیر حالدادیرلار. گورجو دوریانلاری چوخ آز قیسمی مستثناء، افلاس ائتمی‌شدیلر.
ارمنی‌لر، توپلو اولاراق اکثرتیله اچمیادزین و قره‌باغ سمت‌لرینده یاشارلار؛ گرچه ماوراءقافقازیانین هر طرفینده داغیلمیشلاردیر. زنگین‌دیرلر. متشبیث‌دیلر. تجارت ایله کیچیک صنایعی اَل‌لرینه آلماق استعدادیندادیرلار. حیله‌کارلیقلا، منفعت‌پرست‌لیکلری زبان‌زددیر. ایران و تورکیه تعقیبات و استبدادلاریندان خلاصلارینا واسیطه اولدوغو اوچون «آسیانین بوتون حکومتیمیزین هر طورلو مقصدلرینه مکمّل واسیطه و عامیل اولورلار».
مسلمانلارا گلینجه- بونلار اکثریتله «تاتار جنسیندن‌دیرلر». «علی و عمر مذهبلرینه» سالیک‌دیرلر. گورجیستان و ارمنی ولایتلرینده اولدوغوکیمی، بونلار بؤیوک بیر کوتله حالیندا قافقازیانین شمالی شرقی اَتک‌لرینده، و کور نهری اواسیندا یاشارلار. «چالیشقان و مرد انساندیرلار؛ متعصب‌دیرلر، تبه‌دول (دَییشیم) و یئنی‌لیکلره مایل دئییلدیرلر. بونلار، اخلاق سجیه و گؤره‌نک اعتباریله روسیادا یاشایان دیگر بوتون مسلمانلارا بنزه‌رلر. اونلارداکی عئینی دَیر و اگرلر بونلاردا دا واردیر. فقط بونلارین تسلیمیت صداقتلرینه چوخ دا گؤونیلمز».
سناتور گان جنوبی قافقازیانین بو اوچ قیسمیندا گؤرولن آدامی ممنونیتلری ایضاح ائدرکن ایرلی گلدیگینی قئید ائدیر و گورجولرله ارمنی‌لرده‌کی ممنونیت‌سیزلیک‌لرده صرف اداری سوءاستعمال‌لار ایسه دینی و اجتماعی عامیل‌لرین رول اوینادیغینی قاباردیر. «اونلار، یعنی اسکی خانلارین بونون صلاحیت و اقتدارلارینا مالیک اولان قومئندانتلار – گان یازیر– هئچ بیر زامان اداره ائتدیکلری خالقی ائده‌مزلر؛ چونکو، خریستین اولدوقلایندان، احکامینی تطبیق ائتدیکلری قرآن ایله شریعته بالذات اینانمادیقلاری اهالیجه معلومدور «بو، دینی تلقّی‌دن گلن معنوی و روحی سبب یانیندا اهالینین روس اداره-سیندن بیزارلیغینی اجتیماعی سببده واردیر. بودا بی‌لرین، قومئندانتلیق اداره‌سی و روس حاکمیتیندن بلااستفاده گورجیستاندا اولدوغو کیمی، کندلیلری اؤزلرینه تابع کرپوستنوف حالینا گتیرمک حضوصونداکی تشبوثلری‌دیر. حال بوکی اسلام دینی بئله بیر وضعیتی تانیماز محمدلی‌یه ضیددیر».
چار بورکراتی دینی حیسّ‌ین ساده مسلمانلاردا دئییل، ماوراءقافقازیانین اوبیری ملّت‌لرینده ده مؤثیر اولدوغونو اهمال ائتمیر. شرق- دئییر- معلوم اولدوغو اوزره، دین‌لرین بئشیگی‌دیر. تمدّون نورو غربه بورادان گئتمی‌شدیر. «متشکّیر غرب» شرقدن آلدیغی مذنیت بورجونو صنایع و تکنیک ترقّی‌لری شکلینده اؤده‌میشسه ده مدنیت و کولتور باخیمیندان شرقه چوخ شئی وئرمه‌می‌شدیر. چونکو- دئییر- دین تعصوبونون بورالارداکی رولونو اهمال ائتمی‌شدیر. گانین دوشونجه‌سینه گؤره سلطان؛ بالذات دین علماسیندان باشلاسا، اوّلاً اونلاری عصری بیر شکیلده تربیه ائتمیش اولسایدی، شبهه‌سینه ملّتینی یئنی‌لیگه آلیشدیرماق و مملکته تنظیمات وئرمک ایشینده داها مسعود بیر نتیجه آلیردی.
«تاریخ‌دن آلدیغی بو درسی گؤز اؤنونده توتاراق» روس امپئریالیزمینین لیبرال‌لیق ساتان بو «مدنیتچی‌سی» قافقازیا «روس معرفتی ایله روس حاکمیتی‌نین آنجاق خریستینلیق بیر تربیه» ایله ممکون اولاجاغینی و یالنیز بو صورتله «سابیق حکمدارلاردان قالان اسلامیّت و استبداد تأثیرلرینین» یوخ اولاجاغینی قاباردیر.
گورجیستان کنیازینین بوخصوص داکی «مشکور» مساعی‌سینی قئیدائتدیکدن سونرا، ارمنی کلیساسیله ایکی مسلمان مذهبی‌نین دینی ایشلرینی تنظیم و کنترول آلتینا آلینماسی خصوصوندا داخی سناتورگان دقّتلی اولمانی علاوه ائدیر. بو، بالاخص اهمیتلی‌دیر؛ چونکو: «بیر دفعه بونلار جنوبی قافقازیا اهالیسینین اوچده ایکی مثلینی تشکیل ائدیر؛ جنگاور بیر روحا مالیکدیرلر؛ آسیانین دیگر یئرلرینده یاشایان جنسداشلاریله اختلاط حالیندا و دایمی بیر مناسیبتده‌دیرلر. استانبول ارمنی-لری ده اؤزلرینه مخصوص اینجه‌لیکله اینتیریقانلیقلا (؟)، بورایا عکس ائدن شایعه‌لره گؤره، اسکی بؤیوک ارمنستان‌ین خیالی ایله یاشاییرلار. یئرلی مسلمانلارا گلینجه حکومت، دیگر طرفلرده اولدوغو قدر بونلاری روحاً داها رام و تسکین ائده‌بیلمه-می‌شدیر».
دینی تأثیر و کنترول‌دان باشقا سناتورگان، جنوبی قافقاریادا روس «معریفتینین» یاییلماسینا و روس دیلینین اؤیره‌دیلمه‌سینه داخی آیریجا اهمیت وئرمکده‌دیر.
اهالینین بوتون صینف و طبقه‌لرینی روسجا اوخوتماق و روس روحو ایله آلیشدیرماق اوچون صرف اولوناجاق امک و سرمایه-نین بوشا گئتمه‌یه‌جه‌یینه سناتور امیندیر.
ایچری روسیه‌ده تحصیل گورموش یئرلی گنجلر، مملکت‌لرینه دؤنونجه «ملّی روس معرفتیله گله‌جک و اؤزلرینی تربیه ائدن مملکته قارشی درین بیر عشق و باغلیلیق گوستره‌جکدیرلر».
روس دیلینین اساسلی صورتده یئرلی‌لره اؤیره‌دیلمه‌سیندن باشقا «بو مملکتده عموم طرفیندن قوللانیلان تاتارجانی (تورکجه‌نی) بیلن روس مأمورلارینین یئتیشدیریلمه‌سیله اداره‌لره ترجیحاً آلنیماسی» داخی گان طرفیندن جدّیتله ایره‌لی سورولور؛ بو صورتله- دئییر- یئرلی مترجم‌لردن ده خلاص اولوروق».
آذربایجان تورکجه‌سی‌نین (تاتارجاسی‌نین) یئرلی مسلمانلارین دیلی اولاراق اؤیره‌دیلمه‌سینی، بحث موضوع ائتمه‌ین گان، گورجو و ارمنی دیل‌لری ایله داخی اوخویوب یازماق درجه‌سیندن فازلا مشغول اولمانی ضررلی گؤرور. «اؤز ادبیّاتلاری، تاریخ‌لری و ملّی عرفانلاری ایله مشغول اولاجاق استعدادلی گنجلر، مثبت بیر شئی اَلده ائتمه‌ییب بوشونا وقت اؤلدودوکلریندن» علاوه، بو استقبال «اونلاری دا اغفال و خطالی بیر ملّیت ایدئالی‌نین دوغماسینا سبب اولاجاقدیر» کی، بو، عئینی زاماندا اؤزلرینه امید باغلادیغیمیز بو گؤزل گنج‌لیگی مملکتین فایداسی آدینا یگانه انتساب ائتمه‌لری لازیم گلن روس ملّیتیندن اؤزلرینی آیری توتماغا داخی سبب تشکیل ائده‌جکدیر».
پاسکویچ- مئچنیکوف پروژه‌سینی جانلاندیران عئینی روسلاشدیرما قایناغیندان سو ایچدیگی یوخاریا آلدیغیمیز فیکیرلریله پارلایان سناتور گانین تنظیم ائتدیگی اصلاحات پروژه‌سی داخی، خلاصه ائتدیگیمیز «ایدئولوژی‌سینین» محصولودور. روس کولونی سیستمئینه صادق‌دیر.
ماوراءقافقازیا اداره‌سینی «اصلاح مؤسسه‌لری» عنوانینی داشییان بونون آپریل۱۸۴۰-دا تصدیق و ۱۸۴۱- دا تطبیق اولونموشدور.
مختصرجه، «۱۰ آپریل مؤسسه‌سی» آدینی آلان و تطبیقی، اهالینین عمومی مخالیفتی، و قانلی قیام‌لاری ایله قارشیلاشان بو «مؤسسه‌لر»ین اوغرادیقلاری عاقبت، اوزه‌رینده دورولاجاق اینتره (؟) و حدودیتلری حائزدیر.
(۴)
سناتور گانین اثری ساییلان «۱۰ آپریل۱۸۴۰ مؤسسه‌سی» جنوبی قافقایانی مرکزلشدیریلمیش بیر روس کولونیسی حالینا گتیرمک نیتیله حاضیرلانمی‌شدی.
حائز اولدوغو اساسلارا گؤره «یئنی ماجرانی قافقازیا مؤسسه‌لری» آشاغیداکی خوصوصیاتی حائزدی:
جنوبی قافقازیا ۱۱ قضادان عیبارت گورجیستان- ایمئرتییا ولایت ایله، ۷ قضادان مرکّب کاپسی حوالیسی آدی آلتیندا ۲ «قوبئرنییا» (والی‌لیک) تشکیل ائدیردی. بو ایکی والی‌لیک عئینی زاماندا اداری یوکسک صلاحیتی اَلینده توتان «ماوراءقافقازیا مودور» عمومی‌سینه تابع ائدیردیلر. مودورو عمومی‌نین، عسگری قوماندانلیق، جنایت محکمه‌لری و مأمورلاری عزل ساحه‌لر‌ینده‌کی مستثناء صلاحیتلر خارجینده، مالیک اولدوغو صلاحیت، ایچری روسیه‌ده‌کی ژنرال- قوبئرناتورلارین صلاحیتی ایدی. عئینی زاماندا مودورو عمومی‌نین یانیندا و ریاستینده، یوکسک اداره ایشلرینه باخماق اوزره، «سویت گلاونوگو هوپراوائنییا» آدینی داشییان بیر نوعی «دولت شوراسی» تأسیس اولونوردو.
بوتون عزمی مملکتی روسلاشدیرماق و اداره‌نی مرکزلشدیرمه‌یه وئریلن گانین بو اثرینده یئرلی هئچ بیر خصوصیته حؤرمت یوخدو.نه«مسلمان» نه ده گورجو قانونلارینا بوندان سونرا اعتناء ائدیلمه‌یه‌جکدی.
یئرلی نیظام، عرف، عادت و قانونلاری تانیمایان «یئنی مؤسسه» یئرلی مأمورلاری داخی تانیمامیش، اوزامانا قدر اولان یئرلی بوتون ولایت بی‌لرایله ماحال نایبلرینی روسلارلا دَییشمی‌شدی.
خانلیق دورو عنعنه‌سیله اداره باشیندا اولان بی‌لرله آغالار، او زامانکی بورکراسی آنلاییشیله، اَل‌لرینده‌کی توپراقلارین مالیکی دئییل، ساده‌جه مودورلری ایدیلر. بونون اوچون اؤزلری، یئنی قانون موجبینجه، اداره باشیندان آتیلینجا، اَل‌لرینده‌کی توپراق و ملکلرین آلینماسی منطق ایجابی ایدی. بو منطقه یئرئیرک، چار حکومتی ۲۵ آپریل۱۸۴۱ قراری موجبینجه، قازاق، شمشه-دیل و بورچالی قضالارینداکی آغالارین ملکلری اَل‌لریندن آلینمیش، اونلارا «تقاعد» معاشی باغلانمی‌شدی. بو صورتله ملکدارلیقدان تقاعده آغالارین سایی ۵۹- اولور و ۱۰۲ تورک کندی ایله ۱۲۴۵ ائو تشکیل ائدن کندلیلر «تقاعد» بهاسی مقابلینده آغالارین اداره‌سیندن چیخیردیلار.
خریستین اولمالاری حسابیله، عئینی وضعیتده اولان ارمنی کندلیلری ایسه، «تقاعد» پولونو وئرمکدن معاف توتولوردولار. قازاق «آغا»لارینا تطبیق اولونان بو ترتیبین بوتون آذربایجان «بی»لرینه داخی ایکن، بو تصوّرون فیکیردن ایشه کئچمه‌سینه مانع اولموشدور. یئرلی بی‌لری اداره‌دن اوزاقلاشدیرماقلا برابر توپراق ملکیتیندن ده آییرماق قصدینی گودن بو دورده‌کی چار کولونیزاتورلوغو، اداره‌یه گتیردیگی روس مأمورلارینی، عئینی زاماندا توپراق مالیکی ائتمک صورتیله – داها پاسکویچ زامانیندا ایکن دوشونولن «اصیل روس زادگانلیغینین» بورالاردا یئرلشمه‌سینی یئرلی بیر چئشنی ایله تطبیق ائتمک ایسته‌می‌شدیر. «اوچاشتوک زاسئداتئللری»- یئنی مؤسسه موجبینجه-۲۵ دئسیاتین مقداریندا توپراغا مالیک اولاجاقلار و بوتوپراقلار یئرلی کندلیلر طرفیندن اَکیلیب- بیچیله‌جکدی. بئله‌کی اداره‌سینده‌کی ملکلر، یئرلی اهالی‌یه اؤرنک اولاجاق بیر نوعی «نمونه چیفتلیکلری (مزرعه)» شکلینی آلاجاقدی.
«۱۸۴۰ مؤسسه‌سی»نین حکموندن ساده مریدیزم حرکتینه توتموش و داها تسلیم اولمامیش اولان داغیستانا مجاور قوبا و دربند قضالاری خاریجده بوراخیلمی‌شدیلار، جنوبی قافقازیانین دیگر بوتون قیسم‌لرینده ایسه ۱۸۴۱-ین سونونا دوغرو، ۱۰ آپریل نیظامی کاملاً تطبیق ائدیلمی‌شدیر. روسیه‌ده‌کی نیظام‌لارین بو مملکتلرده عئینی ایله تطبیقینه سون درجه‌ده اعتناء گؤستریلمیش؛ او قدر کی، اوّلجه‌ده قئید اولوندوغو وجه ایله، «قادینلاری ارکک‌لرله برابر» بئله اونودولمامی‌شدیر.
او زامانکی ماوراءقافقازیا مودورو عمومی‌سی قولوینله بالذات گانین «یئنی مؤسسه»نین اهالی طرفیندن منت و شکرانلا قارشیلاندیغی، امپئراتور۱-جی نیکولایا گؤندریلن رسمی راپورتلارین طنطنه‌لی مضمونلارینی تشکیل ائتمه‌میش؛ آیریجا، اؤز «تشکّور و عبودیت‌لرینی پایتخت همایونا بالذات عرض ائتمک اوزره» گان طرفیندن ترتیب اولوناراق، ایکیسی گورجو ایکیسی آذربایجان بی‌لریندن، دوردو ده شهرلی صنفلردن مرکب هئیأتی صورتی مخصوصه‌ده سنت‌پطرزبورگا گؤندریلمی‌شدی. وثیقه-لرین، گؤندریلن بو هئیأتده‌کی اهالی طرفیندن دئییل، بالذات سناتور گان طرفیندن بللندیگینی قئیدلرینی داخی اونوتمایاق.
بوکیمی «تظاهراتدان» علاوه ۱۰ آپریل مؤسسه‌سی‌نین تطبیقی «کاسپی ولایتی‌نین» مرکزی اولان شماخی‌دا توپلانان رسمی بیر ائتلاف ایله داخی «تسعید» اولونموشدور. بیرینجی قان‌ین ۱۸۴۰-دا کاسپی ولایتی‌نین، «بوتون قضالاریندان گلن مرخص‌لردن مرکب قالابالیق بیر اجتماع‌دا سناتور گان ۱۰ آپریل نیظامی»نین اهمیتینه عایید بؤیوک بیر نطقله ولایت دایره-سینی آچمیش و اهالینی امپئراتور نامینه تبریک ائتمی‌شدیر. بیر گون سونرا، توپلانان مرخص‌لر نامینا، گانین نطقونا جاواب اولاراق امپئراتورا عرض ائدیلمک اوزره تورکجه بیر معروضه وئریلمی‌شدیر. امپئراتورا گؤندردیکلری راپوردا بو معروضه‌دن بحث ائدن سناتور گان‌لا «مودورو عموم» اونو، قولووین اونو، اهالینین فعلاً گؤستردیگی «سئوینج و منتدارلیغا» نسبتله «چوخ ضعیف» گؤرورلر.
بوندان باشقا عباسقلی آغا ایله میرزا فتحعلی‌نین آدلاریله علاقه‌دار و قلم‌لریندن چیخان بعضی یازیلار «جیلدین» محتوی اولدغو ماتئریال‌لارین بیر قیسمینی تشکیل ائتمکده‌دیر. عباسقلی آغانین خانلیقلار دورونده‌کی اداری اصلاحات ایله او زامانکی مؤسسه‌لره عایید اولاراق بوراخدیغی خلاصه معلومات ایله تفلیس‌ده توپلانان قافقاز کمیته‌سی قارشیسیندا آذربایجان اصیل-زاده‌لرینین حاقلارینی مدافعه یولونداکی مدافعه و مناقشه‌لری شایان دقّتدیر.
حال بوکی رسمی بو نیک‌بینلیگه راغماً «اصلاحات»ین هئچ ده موفقیتله کئچمه‌ییب، اهالی طرفیندن شکرانلا قارشیلانمادیغینی حوادث کئچیکمه‌دن گؤسترمی‌شدیر.
بیر دفعه ۱۰ آپریل اصلاحاتینین نتیجه‌سینده مأمورلارین سایی ۷۰۴ دن۱۳۱۱ چیخمیش؛ محکمه‌لرده بیر ایکن ایشلرین مقداری ۲۴۰۰ دن ۴۸۴۶-یا وارمی‌شدیر. مأمورلارین معاشی ایسه، مملکتدن آلینان مالیات دان ۱۵۶۷۰۰۰ گوموش روبله قدر فازلا اولموشدور. خریستین‌چیلیک ایله ایش اوزاندیرماسی ایسه جنوبی قافقازیا اوچون یئنی بیر منظره تشکیل ائتمی‌شدیر. خانلیق دورونده‌کی شریعت محکمه‌لری ایله قومئندانتلیق دورونده‌کی دیوانلار، هئچ اولماسا، سرعتله ایش گؤروردولر. بونلار، پتروشئوسکی‌نین یازدیغی کیمی، حقیقتده ده «سری محکمه‌لر» ایدی. اهالینین یئنی محکمه‌لری بایکوت ائتدیگینی روس تاریخچی‌لری تثبت ائتمی‌شدیرلر. بیر چوخ قضالاردا ممنونیت‌سیزلیک قانلی عصیانلار شکلینده پاتلاق وئرمی‌شدیر. آذربایجان‌لا گورجیستان‌ین جاکالاکانلا (زاگاتالا) هوریا کیمی، بیر چوخ قضالاریندا چیخان بو عصیانلار «روسلاردان بئله گؤزله‌مه‌دیک وحشیانه بیر طرزده» شدّتله باسدیریلمی‌شدیر.
بوحادثه‌لر قارشیسیندا رسمی گان- گولووین نیک‌بینلیگی سنت‌پطرزبورگ مخالیفینین شبهه‌سینی جلب ائده‌رک، ماوراءقافقاز ایشلرینین تکرار تفتیشینه قرار وئریلمیش: بو ایش، بو دفعه چئرنیشوف ایله پوزئن‌ین ریاستینده تشکیل اولونان بیر کمیسیون بوراخیلمی‌شدیر. ۱۸۴۲-نین باشلاریندا قافقازیایا گلن بو کمیسیون «یئنی نیظامین» ندن دولایی اهالینی تتمین ائتمه‌دیگینی و نه کیمی نقصانلار و اصول‌سوزلوقلارا مالیک اولدوغونا تدقیق و تحقیق ائتمی‌شدیر.
«قره‌باغ ماحالیندا–پوزئن گولووینه بازیردی- قضا ادارهسینین فعالیت‌سیزلیگی ایشلرده‌کی پریشانلیق و آنارشی، قضا اداره-سینین اهالی ایله معامله‌ده‌کی، خالقین مع‌الاسف، چوخ حاقلی شکایت و ناراضی‌لیقلارینی موجب اولموشدور».
شماخی دا اولدوغو زامان، پوزئن «اون ساعات اثناسیندا بیر چوخ عریضه‌لر و شکایتلر آلمی‌شدیر. بو مراجعتلرین عمومی افاده-سی- اونون تعبیرینجه- ضابطه یوخدور، محکمه یوخدور، امنیت یوخدور، حق و حقیقت یوخدور- سؤزلرینده خلاصه اولونور».
۱۸۴۳-ده ژاندارمالار ا.ه.بئنکندروفا یازدیغی مکتوبدا چئرنیشوف۱۰ آپریل نیظامی‌نین کاسپی ولایتینده (یعنی آذربایجان‌دا) کی نتیجه‌لریله بالذات سناتور گانین فعالیتینی قارانلیق تابلولارلا تصویر ائتمکده‌دیر: «بو ولایتده‌کی یوکسک طبقه منسوبلاری (یعنی خانلار- بی‌لر) اؤزلرینه مخصوص حق و حقوقون محفوظ قالاجاغینا آرتیق اینانمیرلار». «تاجرلر طغیان حالینده‌دیرلر»؛ «یول‌لاردا غارت‌گرلیک قووتله‌نیر»، «مأمورلاری آنجاق جنایت و ارتشاء ایشلری مشغول ائتمکده‌یر»؛ منسوب و مأموریت آلما ایشی اسکی‌سینه نسبتله، شبهه‌سیز، داها ساتیلیق بیر شکیل آلمی‌شدیر!…»
پوزئن کیمیچئرننیشوف ده اوّلجه پارکویچ- مئچنیکوف، سونرا دا گولووین–گان پروژه‌لرینی حاضیرلاماقدا بالذات اشتراک آداملاردیر. ایندی ایسه بوتون قباحتی گانا یوکلو‌یه‌رک، موفقیت‌سیزلیگین «اثر»دن دئییل، «موثیر»دن ایره‌لی گلدیگینی قاباردیرلار.
گان پروژهسینین افلاسیندا تطبیقاتا عاید بئجریک‌سیزلیک‌لرین تأثیری انکار ائدیلمه‌مکله برابر، بو افلاسی جلب ائدن عامیل‌لر داها شموللو ایدی. چاریزم او زامانکی سیستئمینه تطابق ائدن سوسیال بیر زومره‌یه بؤلوب ده اونا دایانماقدا داها صریح بیر قرارا گلمیش دئییلدی. اؤز بونیه‌سی اعتباریله ممتاز طبقه‌یه، توپراق فئودال‌لارینا و کندلیلرین بو طبقه‌یه باغلی «کرئپوسنویلوق» سیستئمینه دایانماسی ضروری ایکن، او بالاخص آذربایجان‌داکی خانلیق تبعه‌سینه، مسلمان اولدوقلاری و جبرله استیلا ائدیلدیکلری اوچون، اعتماد ائتمیردی. اونون اوچون، بورادا، گورجیستاندا اولدوغو کیمی، صریح اولمایان کندلی- فئودال مناسیبتینی، اؤزونه گؤره تفسیر ائده‌رک، بی‌لرین ملکدار دئییل، مالیک اولدوقلاری توپراق و کندلر اوزه‌رینده ساده اداره حاقّینا مالیک بیره‌ر مأمور اولدوقلاری اوزه‌رینده دورماغی فایدالی گؤروردو. یئنه بونون اوچون پاسکویچ– مئچنیکوف کیمی، گان دا اؤز «اصلاحات» تصوّرلرینده یئرلی بی‌لری اداره، هم ده توپراق ملکیتیندن تجرید ائتمک و بورادا صنعی روس زادگانی و مدیران زومره‌سی یاراتماق ایسته‌ییردیلر. ۱۰ آپریل نیظامینا قارشی اولان مخالیفتین اصیل موافق‌لری ده ایندی بو یئنی روس اداره‌سی طرفیندن اهمال و اغماز اولونان «نفوذلو قیسیم» – یعنی بی‌لردن عیبارتدی.
اوزامانکی روس اداری استیلاسیله «یوکسک مسلمان طبقه‌سی» دئییلن آذربایجان بیلرینین، چارلیغین تأسیس ائتدیگی کولونی سیستئمی لهینده چالیشماسی‌نین یگانه شرطی، توپراق اوزه‌رینده‌کی ملکیت حاقّی‌نین قبولو ایله ممتازلیغی‌نین تانینماسی ایدی. خلاصه ائتدیگیمیز اثرین محتوی اولدوغو مختلیف وثیقه‌لردن سئزیلن بو حیکمت شمالی قافقازیالی موسی پاشا قونداق‌ون خاطیراتی ایله داخی صاحیبدی.
کنیازباریاتینسکی‌نین ۲- اینجی الکساندر نامینا یازدیغیراوپورو خاطیراتینا علاوه ائدن موسی پاشا قونداق بو راپورتو دولایی-سیله اؤز ملاحظه‌سینی داخی قئید ائیله‌می‌شدیر. بو قئیدینده موسی پاشا روس مارشالی‌نین روس حکومتینی چوخ دا یاخشی تانیمادیغینا آجی بیر کنایه ایله اشاره ائده‌رک، «قافقازیایا خریستینلیغی نشر جمعیتی‌نین» فعالیتینه یئنی‌دن مساعده ائدیلدیگی حالدا، چارلیغین «دوریانلیغی ابدیاً محو ائتمک صورتیله روسیه‌نی محجوب بوراخدیغینی» یازمی‌شدیر.
خلاصه ائتدیگیمیز جیلدین مودورو پئتروشئوسکی‌نین۱۸۴۰ سنه‌لرینه دوغرو حکومتین آذربایجان فئودال‌لاریله آنلاشماق احتیاجینی بالاخص حیسّ ائتمیش اولدوغونو قئید ائدیر. بو احتیاجی دوغوران سبب ایسه تورکیه ایله محتمل ساواش عرفه-سینده یئرلی بی‌لر آراسیندا تورکیه تمایوللو اندیشه‌سی اولموش ایمیش.تورکیه نفوذونون بو سیرالاردا قوّتله‌نمه‌سیندن یوخاری دا قئید ائتدیگیمیز، بئنکئندورفا یازدیغی مکتوبدا داخی بحث ائدیلمی‌شدیر.
اساسیندا کندلی حرکتی کیمی گوردوگو۱۸۴۰ -۱۸۳۰ ایل‌لرینده‌کی عصیانلاری داخی، پئترشئوسکی، چارلیغین بی‌لرله آنلاشماسی اوچون سائق اولاراق گؤستریرو عئینی زاماندا داغیستان‌لا شمالی آذربایجان‌دا قووتله‌نن نقشبندی طریقتینین اجتیماعی و سیاسی بیرحرکت شکلینده‌کی مریدیزمه قارشی رسمی دین علماسی- ملالارین خاطرینی آلماق داخی روس حکومتینی مشغول ائتمی‌شدیر.
چئرنیشوف ایله پوزئن‌ین تفتیش‌لری نتیجه‌سینده قازاق، شمشه‌دیل و بورچالی آغالارینا تطبیق اولونان تدبیرین همن اؤنونه کئچیلمیش، گئری ده قالان بی‌لرین توپراقلارینا آرتیق دوخونولماماغا قرار وئریلمیش، ۱۸۴۳ ایلینه عاید ماوراءقافقازیا اداره-سینی خلاصه ائدن راپورونون تعبیرینجه «معین بیر زامانا قدر ملکیت حاقلارینا (بی‌لرین) تماس ائدیلمه‌یه‌رک، خزینه‌نین خصوصی ملکیتلر اوزه‌رینده‌کی دعواسیندان صرف نظر اولونموشدور.»
چئرنیشوف ایله پوزئن‌ینتفتیش نتیجه‌سینده گان طرفیندن وجوده گتیریلن «مؤسسات»دا تعدیلات داخی اولموشدور. چوخ رادیکال اولماماقلا برابر، دوشونولن بو تعدیلات باشلیجا یئرلی بی‌لرین ملکیت و ضابطه ایشلرینده‌کی علاقه‌لرینه عایید اولموشدور. ۱۸۴۵- ۱۸۴۳ ایل‌لرینده «مودورو عمومی نیدگارت زامانیندا اجرا اولان بو تعدیلات گؤره، روس مأمورلاری ایله برابر بی‌لردن و دیگر«یوکسک طبقه» تمثیلجی‌لریندن عیبارت «یئرلی عناصرون» دا دولت دستگاهینا چکیلمه‌سی قرارا آلینمی‌شدیر. داها ۱۸۴۳-ون باشیندا مملکت مودورو عمومی‌سی یانینداکی «شورا» بی‌لرله، ماحال نایب‌لری و مین‌باشیلارین ضابطه (پلیس) ایشلریندن اوزاقلاشدیریلمالارینین یانلیش بیر تدبیر اولدوغونو تثبیت ائتمیش «اوچاستوک زاسئداتئللری ایله» کند «ستاره‌شیناسلاری»نین «میکنت‌سیز و اهمیت‌سیز شخصلر اولدوقلارینی» قئید ائیله‌می‌شدیر.
«شورا» بو مشاوره‌سینده، همن ماحال نایب‌لیکلرینه یئنی‌دن ملک صاحیبی «ذینفوذ یئرلی‌لرین» تعیین اولمالارینی، کندلرده داخی ضابطه و امنیت ایشلرینین «بی‌لره و امثالی آداملارا» وئریلمه‌سینی توصیه ائتمی‌شدیر. فقط قافقازیا کمیته‌سی بو قدر ایره‌لی گئتمه‌یه‌رک، «تعدیلات اولماق اوزره»، یالنیز دیسیپلینین فووتلندیریلمه‌سیله کدخدالارین صلاحیتلرینی آرتیرماغا و بو خدمته داخی بی‌لرله آغالارین جلبینه قرار وئرمی‌شدیر (۱۰سپتیابر ۱۸۴۳ قرارنامه‌سی).
دیگر خصوصدا گلینجه «تعدیلات» یالنیز شریعت محکمهلرینین صلاحیت دایره‌سینی گئنیشلتمه‌گه عایید اولموش«۱۰ آپریل۱۸۴۰ نظامی ساده نکاح و طلاق ایشلرینه باخماق حاقّیندالار ایکن شریعت محکمه‌لری ایندی (۱۸۴۴- ۱۸۴۳)، ملکی، وراثت بورجلانما و سایره کیمی دعوالارین حلّی داخی بو محکمه‌لره کئچیردی. بئله ۱۸۴۴-ده پتروشئوسکی‌نین یازدیغینا گؤره آذربایجان‌ین ۵-۴ قضاسیندا روس «سودلاری» ایش تاپمایاراق، قاپانمی‌شدیر‌لار. بالتبع بو «تعدیل» ملالارین مملکتده‌کی نفوذ و اهمیتلرینی آرتیرماغا سبب اولموشدور. «تعدیلات»، عئینی زاماندا یئرلی اهالینین عدالت حیسّینی بالاخص تحقیر ائدن «روس عدالتی»نین قادینلاری دؤیمک جزاسینی داخی القاء ائتمی‌شدیر.
«تعدیلات»دا گودولن اساسلی مقصد قافقازیاداکی روس کونولی سیستئمینین دایاندیغی اجتماعی کؤکو امکان داخیلینده گئنیشلتدیرمکدن عیبارتدی کی، بونون اجراسی ۱۸۴۵-ده قافقازیا نامئستنیکلیگینه تعیین اولونان م.س. ورونسووا حواله ائدیلمی‌شدی.
نامئستنیکین صلاحیت و موقعی «مودورو عمومی‌لرین» صلاحیت و موقع‌لریندن باشقاجا ایدی. مختلیف نظارتلر بلاوسطه اونا امنیت ائدیلن ولایتین اداره‌سینه قاریشمازدیلار. نامئستنیک دوغروجا امپئراتورا مراجعت ائتمک و اوندان امرلر تلقّی ائتمک امکانیندا ایدی. بو چارین بیر نایبی ایدی. نامئستنیک تعبیرینی، او زامانکی اصطلاحلا آذری لر و ایرانلیلار «تحت اللفظ» ترجمه ائده‌رک «جانشین» شکلینده قوللانیردیلار.
فرانسیز ژنرال- قویئرناتورونون الجزایرده‌کی صلاحیتی او زامانکی «جانشین‌ین» ماوراءقافقازیاداکی صلاحیتیله مقایسه ائدن معاصیر روس مدقیقلری (آراشدیرماجیلاری)- ایکینجی‌نین بیر جهتجه بیرینجینه فایز اولدوغو نتیجه‌سینه گلمی‌شدیرلر. روس کولونی سیاستینی ایرانا نفوذ ائتدیرمک وظیفه‌سیله مکلف اولان ورونوسفون بو سیاستی تطبیق‌ده‌کی تاکتیکی و فعالیت طرزی، اهلینجه، بللیدیر. اونون قافقازیادا گؤتوردوگو باشلیجا سیاست «یوکسک مسلمان طبقه‌سی» ایله آنلاشماق (گورجو زادگانلارلا دا کذا) ایدی. بو خصوصو تأمین اوچون او «مسلمان» بیلرینین توپراق اوزه‌رینده‌کی ملکیت حاقلارینی قانوناً تانیماق و آذربایجان کندینده فئودالیته مناسیبتیله اساسلارینی محکم‌لشدیرمه‌گه یارایان تدبیرلرآلمی‌شدیر.
تفلیس‌ده بی‌لر وآغالارا عاید ایشلرله مشغول بیر کمیته تأسیس اولونموشدور. بو اشتغال نتیجه‌سینده «قومئندانتلیق» اداره-سی یئنی‌دن تأسیس ائدیلمیش‌سه ده، بی‌لرین توپراق اوزه‌رینده‌کی حقّلری تانینمیش و «ملکدارلیقلاری» قانوناً تایید اولموشدور. گان زامانیندا اولدوغو کیمی، یئنی‌دن خانلارین، بی‌لری و آغلارین حائز اولدوقلاری حقّ و حقوق یئنی باشدان تدقیق، بو دفعه تامامیله عکس بیر نتیجه‌یه واریلمی‌شدیر.
ورونسوف طرفیندن اونا حواله اولونان بوایشی تکمیل سونوندا شفینه (رییسینه) راپوت یازان لادنیسکی دئییر کی؛ «من قارا مسلمان جماعتی‌نین اعتبارلارینین یالنیز اؤزلریندن اولان زنگین و ذینفوذ یوکسک طبقه‌یه منسوب آدام‌لار طرفیندن ضبط و ربط آلینابیله‌جه‌گینه» قانعم. «اؤز فایداسینی گؤدمک اوزره» حکومته تکلیف اولونوردوکی: «آذربایجان اهالیسی آراسیندا وجودا گلمیش اولان یوکسک طبقه‌یه معناً دوشورمه‌ییب، بالعکس توتسون و یوکسه‌لتسین».لادنیسکی، بی‌لرین هرهانسی شکیلده اولورسا اولسون، فعلاً ال‌لرینده اولان یئرلرین حقوقاً اؤز ملکیتی مطلق‌لرینه وئریلمه‌سینی توصیه ائدیر و بونونلا قالمایاراق، بوندان سونرا داخی اؤزلرینه یئنی توپراقلار و ملکلر وئریلمه‌سینی لزوملو گؤروردو. بو توپراقلارداکی کندلیلر «اسکی‌ده اولدوغو کیمی بی‌لره تابع رعیت حالیندا قالمالیدیلار». لادنیسکی «خالصه، رنجبر، رعیت، نؤکر» کیمی طورلو قیسیم‌لارا بؤلونموش، مختلیف شکیل و مناسبتلر خصوصیاتین تامامیله اورتادان قالدیریلاراق، ساده «ملکدار تابع» صفتینین بوتون کندلیلره تمثیلینی ایسته‌ییردی. عئینی زاماندا لادینسکی کندلیلرین بیر ملکداردان اوبیری ملکدارا کئچمک و یا مکان دَییشدیرمک حاقّیندا اولمادیقلارینی دا مدافعه ائدیردی کی، کرئپوستنویلوغون بارز علامتلریندن بیریدیر.
لادنیسکی بو راپورنون موافق گؤرنورونسوف مسئله‌نی مرکزی حکومته عرض ایله قبول ائتدیرمیش و ۱۸۴۶-نین بیرینجی قانونون ۶-سیندا چیخان قانون، آذربایجان ملکدارلاری اوچون، عداتا فئودال‌لیغین حقیقی برائتینی تشکیل ائتمی‌شدیر.
بو برائته گؤره- «یوکسک مسلمان طبقه‌سی»نین منسوبلاری اسکی‌دن فعلاً مالیک اولدوقلاری مسکون و غیرمسکون یئرلرین نسیل‌دن نسیله صاحیب و مالیکلری اولور: ۱۸۴۰ دان سونرا (گان اصلاحاتی نتیجه‌سینده) اونلاردان آلینان توپراقلار و ملکلر تکرار اونلاراوئریلیر؛ کندلیلر داخی بی‌لره مربوط یاریم قول وضعیتینده «ملکدارا تابع» اولورلار. بی‌لر کندلیلره ساده اقتصاداً استثمار حاقّینی دئییل، عئینی زاماندا اوزرینده ضابطه اجرای عدالت حاقّینی ئت قازانیزدیلار. آغا وظیفه‌سینی اجرا ائتمه‌ین و قباحت ایشله‌ین تابع کندلی بالذات جزالاندیرماق حاقّینی آلمی‌شدی.
بو صورتله ۴۰ -۳۰ ایل‌لیک ساللانتی و تردیددن سونرا چارلیق آذربایجان دوریانستوسونو تانیییر و منسوبلارینا ملکدارلیق حاقّینی تأمین ائتمکله، اؤزو اوچون قابل تصوّر اولونان «دوغروبیر یولا» گیریردی. گرچه «یوکسک مسلمان طبقه‌سی»نین فرداً قبول ائدن چاریزم خریستین اولمایان بو دوریانلارا روسیه‌ده و گورجیستاندا اولدوغو کیمی، دوریانستوو تأسیساتی و تشکیلاتی حاقّینی تانیماماق دا سونونا قدر اصرار ائتمی‌شدیر.
آذربایجان‌دا روس کونونی سیاستینین معین دورونو تنویر ائدن بو معلومات، شبهه‌سیز مسئله‌نی معین- نتیجه‌یه باغلایان بیر خلاصه‌یه محتاجدیر!…
(۵)
بودفعه یازدیقلاریمیزا نتیجه باغلایان بیر خلاصه وعده ائتمی‌شدیک. فقط بو سیرادا اَلیمیزه یئنی ماتریاللار کئچدی. بئونلارین وئردیگی تلقین ایله چارلیغین، جانشین واسیطه‌سیله آذربایجان فئودال‌لاری حاقّیندا تطبیق ائتدیگی سیاست اوزه‌رینده بیر آز داها دورماق ایسته‌دیک.
۴۰ -۳۰ ایل‌لیک ساللانتی دان سونرا چارلیغین، آذربایجان‌دا اؤزو اوچون تابع اولان «اَن دوغرو یولا» گلدیگینی و بو یولون دا «یوکسک مسلمان طبقهسینین» ملکدارلیق حاقّینی تانیماق و منسوبلارینا دوریان کیمی باخماقدان عیبارت اولدوغونو یازدیق.
بو روش‌ین روسیه سیاستی اوچون نه قدرمهم و طبیعی تامامیله آیدنیلاتماغا یارار -«ماتئریال‌لار»ین- یئنیجه انتشار ائدن ایکینجی جیلدینده- شایان دقّت ماتئریال‌لار واردیر. بونلار بیزه ورونسوف دورونده‌کی «فئودال‌لارا دوغرو» استقامتینین سیاسی ضرورتیله برابر اداری حاکمیتینی هم ده دوریان و کرئپوستنوی روسیه اوچون تصوّرو قابل اولان سیاستین ایدئولوژیک اساسلارینی گؤستریرلر.
۱۸۴۶ اراده‌سی‌نین حقیقی مؤلیفی و بو خصوصداکی اجرایاتیندا وروسوفون ساغ الی ژنرال- مایور لادینسکی، تدبیرین لزومونو ایضاح ائدن راپوروندا «یوکسک طبقه»نین امپئراتورلوق اوچون اهمیتی مسئله‌سینه تماس ایله زامانینا قدر یاپیلان بو ساحه-ده‌کی اجرائیات و خطالاری تنقئید ائده‌رک دئییرکی:
«۵۰ ایله یاخین‌دیرکی، ماوراءقافقازیا روسیه اداره‌سینده‌دیر. بو قدر مدّتده قاراجماعت بیر قدم اولسون دولتی منیمسه‌مک باخیمیندان علاقه و شعورلو بیر آنلایش اثری گوسترمه‌می‌شدیر. بونلارین عقلی گؤزلرینده‌دیر. یوکسک طبقه‌یه باغلیدیلار. کیچیک بیر سببله، هر هانسی نامساعد بیر شرایط داخیلنیده، روسلارین او یا بو مشکلاتا اوغرایاجاقلاری سیرادا بو خالق همن بی‌لرله، آغالارین آرخاسینا تاخیلاراق گئده‌جکدیر. ماوراءقافقازین چوخلوق قیسمی مسلماندیر؛ اعتقاد ائتدیکلری دین اعتباریله بیزلری چکمیرلر (تحمّول ائتمیرلر). دولتیمیز طرفیندن گؤستریله‌جک عدالت‌سیزلیک وقوغوندا بو محیطین صداقتیندن نه جور امین اولابیلریک، یوکسک طبقه‌سی عصیرلیک حقلریندن و امتیازلاریندان محروم ائدیلن بیر مملکتده ایسه امنیت و آسایشین کؤکلشمه‌سینی اومماق نه جور قابل اولور؟… یوکسک طبقه‌نی غیرممنون بوراخماقلا بیز هئچ بیر زامان قاراجماعتین سئوگی و صداقتینی جلب ائتمه‌دیک. بالعکس بو مقصده، یالنیز یوکسک مسلمان طبقهسینین بیزه باغلی‌لیغی ایله نائل اولابیلیریک».
مدافعه ائتدیگی بو گؤروشون شبهه‌سیز و اثباتاً مستغنی بیر حقیقت اولدوغونون تأییدی اوچون، لادنیسکی ۱۹۱۸- ده گورجیستان تابعیتینده اولان قازاخ، شمشه‌دیل و بورچالی آغالاری‌نین، کئچمی‌شده والیلری اولان شاهزاده الکساندرین دعوتینه راغماً، دولته صادق قالدیقلارینی قئید ائدیر و بونو بوراداکی آغالارین روس اداره‌سی و حمایه‌سی آلتیندا اؤز ملک، نفوذ و اعتبارلاریندان امین بیر وضعیتده اولدوقلاری ایله ایضاح ائدیر.
لادینسکی راپورونو یازدیغی اثنادا جریان ائدن حادثه‌لردن ده اؤز گؤروشونو اثبات ائدن واقعه‌لر ذکر ائدیر. او زامانلاردا زاگاتالا طرفلرینده حکم سورن دانیال‌بی (ایلی‌سو سلطانی) شامیل طرفینه کئچه‌رک، عصیان ائتمیش. بو سیرالاردا کنیاز ارگوتینسکی- دولگوروکوف ژنرال شوراتسا گؤندردیگی راپوروندا شامور بویونداکی قطعه‌لری اورادان گؤتورمه‌نین قابل اولمایاجاغینی- چونکو بئله ائدیلیرسه- دانیال حرکتینین قوموقلوغا اولدوغوکیمی، شکی اطرافینا داخی سرایت ائده‌جه‌گینی آنلادیردی. لادینسکی بو واقعه‌نی «ایندی قاراجماعتین یوکسک طبقه آرخاسیندان گئتدیگینه جانلی بیر دلیل» اولاراق آلیر. لادینسکی‌یه گؤره آرگوتینسکی داخی «مسلمان اهالینین، دانیال مثالیندا دا گؤرولدوگو وجه ایله، حق‌سیزلیگه اوغرامیش مغدور و قیریلقان هر هانسی بیر بی‌ین آرخاسیندا عصیانا حاضیر اولدوغو» قناعتینده ایمیش.
«هرحال دا بونو گؤزدن قاچیرتماماق لازیمدیرکی، لادینسکی دئییر- محمدی‌لرین بیزدن دین آیریلیغی حسابیله نفرتده اولدوقلارینی حسابا آلاراق، دوست اولاجاقلاری ممکون ایکن و اورتادا سبب یوخ ایکن، یوکسک طبقه مقدور ائتمکده فایدا گورمورم…»
عئینی محاکیمه‌یه بیز، بالذات امپئراتور ۱-جی نیکولایا یازدیغی مراجعتده ده تاپیریق:
۸ مارس۱۸۴۶ تاریخینی داشییان بیر معروضه‌سینده ۱۸۴۱ عایید گان تشبوثونو آمانسیزجا هیرپالادیقدان (ازدیکدن) سونرا، چارلیغین بو سینانمیش آدامی یازیرکی:
«بیر دفعه تصوّر اولونسون ۱۸۱۲-ده عموماً بورالارداکی نفوذوموز نقطه‌سیندن خصوصاً– چوخ مشکل بیر وضعیتده ایدیک. عسگرلریمیز آز ایدی: آلایلاریمیزین (نیظامی دسته‌لریمیزین) کادرولاری تام دئییلدی، اوردو ضابطاً افرادی معاشلارینی وقتینده آلابیلمیردیلر. روسیه‌دن یاردیم گؤزله‌مک غیرممکوندو، اسکی پایتختیمیز (یعنی مسکووا) فرانسیزلرین اَلینده ایدی (ناپلئون استیلاسینی قصدائدیر) گورجیستان بیله هیجان و تشوّش ایچینده ایدی، شاهزاده الکساندر ۱۲ مین لزگی ایله تفلیسی تهدید ائدیردی. ایرانلیلار بو وضعیتدن استفاده ائده‌رک، اونلاردان آلدیغیمیز خانلیقلاری گئری آلماق تشبوثونده ایدیلر – عباس میرزا کلّیتلی عسگر و اینگیلیز توپچولاری ایله بیرلیکده آراز بویوندا ایدی. ایران مشوقّ‌لری اَلمیزده‌کی ولایتلری دولاشاراق، مسلمانلاری کافیرلره قارشی تحریک ائدیردیلر؛ ضعیف‌لیگینی دوشوندوکلری روسیه‌یه قارشی حرکته کئچمزلرسه، سونرادان پشیمان اولورلار، دئیه بو امرلر- مسلمانلاری شاه ایله اوغلونون مستقبل غضبلرینه اوغراماماق اوچون ایکاز (هشدار) ائدیردیلر. بوتون بونلارا راغماً اؤز ملک، منفعت، نفوذ و خصوصیتلرینی، موقعی و اعتبارلارینی روس سایه‌سینده امنیت و اعتباردا گؤرن خانلار، بی‌لر و آغالار قیسماً ساکت قالدیلار، قیسماً حتّی بیزه یاردیم ائتدی‌لر».
ورونسوف بیر ده بی‌لرین توپراقلاری ال‌لریندن آلیندیغی و اداره باشیندان آتیلدیقلاری گان زامانینی تصوّر ائدیر و ۱۸۱۲-ده-کی شرایط ۱۸۴۱-ده اولسا ایدی حالیمیز نه اولوردو دئیه سورور «۱۸۴۱ قانونو ایله گویا فایدالاری دوشونولن «قاراجماعت» منفعتلری ضرره اوغرایان نفوذ صاحیبلری‌نین آرخاسیندان گئده‌رک بیزی یکپاره بیرعصیان قارشیسیندا بوراخیردی» دئیه اؤزو ده جاواب وئریر.
ورونسوف زامانیندا – «هم روسون اوردوسو چوخ، هم ده داغیستان عصیانیندان باشقا دولتی مشغول ائدن بیر جهت یوخ ایکن بئله» (مسلمان اهالی امکان‌سیزلیق اوزوندن عصیان ائتمه‌میشسه‌ده) بی‌لرین ضابطه ایشلریندن اوزاقلاشدیریلماسی، مملکتین امنیت و آسایشی اوزه‌رینده چوخ منفی بیر تأثیر ائتمی‌شدیر.
معروضاتی‌نین سونوندا ورونسوف تکرار خانلار، بی‌لرو آغالارین «حق و حقوقلارینین» محکم‌لشدیریلمه‌سی لزوموندا اصرار ائدیر و «بو صورتله- دئییر- بیز یوکسک مسلمان طبقه‌سینی تتمین ائتمک صورتیله، مملکتین امنیت و آسایشینی ایره‌لیسی اوچون قطعاً تأمین ائتمیش اولورق» و علاوه ائدیر: «بو تدبیر داغلاردا بالذات شامیل اوزه‌رینه قازاناجاغیمیز عسگری اَن بؤیوک ظفردن داها کسرلی اولور».
لادینسکی ده ورونسوفون دا دوشونوش و آرقومونتاسیونلاریندا داغیستان غزواتینین موثیر اولدوغونو گؤروروک. هله مجادله حالیندا اولان امام شامیل‌ین بو تأثیری سیاسی بیر چوخ وثیقه و تصوّرلرینده گؤرولمکده‌دیر.
عئینی ورونسوف اؤز تصوّرلرینی تنفید ائدن بعضی دولت رجالینا قارشی «توپراق بی‌لیگی‌نین اسلام مملکتلرینده، از جمله جنوبی قافقازیادا داخی، آوروپاداکی شکلینه یاخین بیر طرزده وارلیغینی اثبات» ائدن سؤزلرینی بئله بیتدیریر:
«حائز اولدوغو سیاسی وضعیتی اعتباریله، بو مملکتده یوکسک طبقه‌نین امتیازلارینا توخونماق دئییل، بالعکس او امتیازلاری وار قووتله قوروماق لازیمدیر، چونکو داغیستان‌دا کؤک سالمیش دموکراسی جریانینا قارشی آنجاق آریستوکراسی سیستئمینین آخینینا قارشی، بورالاردا، سیلاح گوجوندن باشقا بیر تدبیر آلینمامی‌شدیر.
یوخاریدا دانیال‌ین شامیل طرفینه کئچدیگینی قئید ائتدیک. ۱۸۴۵-ده قره‌باغ حاقّیندا مفصّلجه راپور یازان ژندارما مخبری کاپیتان پروژانوسکی خانلیق داخیلینده‌کی «سیاسی اینتریکلریندن» بحث ائدرکن، روسیه‌دن دؤنن میرالای (پولکوونیک) جعفرقلی آغانین، روسلارین تاتار میرزالارینا یاپدیقلارینی آذربایجان بی‌لرینه ده یاپاجاقلاریندان بحثله ذهنلری تشویشه گتیردیگی کیمی معلومات آراسیندا شکی‌دن گله‌رک، حجه گئتمک بهانه‌سیله یول اوزه‌رینده ایمیش کیمی گؤرونن عبدالطیف افندی‌نین قره‌باغ ملالاری و بی‌لری آراسیندا، شامیل حرکتی پروپاگاندا یاپدیغی، بوپروپاگاندانین حتّی بیر درجه‌یه قدر ایره‌لی‌له‌دیگی تثبیت ائدیلمکده‌دیر. بو پروپاگاندانین موفقیتی آدینا، بیر بیریندن کوسولو اولان جعفرقلی‌خان، مهدی-قلی‌خان قره‌باغ عبدالقاسیم‌ین درایتیله باریشدیریلاراق، روس قوماندانلیغینا مراجعتله، خانلیغین سیاسی حقّ و حقوقونو گئری ایسته‌مک کیمی بیر پارا دوشونجه‌لرله توپلانتی‌لار یاپماق قدر ایره‌لی‌له‌میش ایکن روسلار اؤزلرینه صادق میرزا آدی گوزل واسیطه‌سیله تکرار ایکی خانی ووروشدورماغا موفق اولموش و بو صورتله اؤزلرینه وئریله‌جک ناخوش طلبین اؤنونه کئچمی‌شدیرلر.
ژندارما قوماندانی ویکتورفون ۱۸۴۳-ده تفلیس ده ۳-جو شعبه رئیسی و ژاندارمالار شئفی (رییسی) بئنکئندورلا گؤندردیگی راپوروندا، عئینی موضوعنو اَله آلاراق، شامیل حاقّیندا آشاغیداکی سؤزلری یازیر:
«نظرده توتمالی‌دیرکی، شامیل، داغلیلاری عصیانا سوق ائتمه‌سینی بیلن بو عقل‌لی، انرژیک و جسور آدام، داغلیق موقعیتینین اهمیت و اوستونلوگوندن حاقّیله استفاده ائده‌رک، ایسته‌دیگی گون و زاماندا ۲۰۰۰-دن توتاراق اون مینه قدر مسلّح داغلیلاری ایسته‌دیگی یئره یوروده‌رک؛ بیزیم ضعیف اولدوغوموز وغافل اولادیغیمیز زامان و مکاندا هیرپالاماغا (اَزمگه) حاضیردی. متفرق داغلی قوم‌لاری چلیک‌دن بیر اراده آلتیندا بیرلشدیره‌رک یئنی خلافت تأسیسینه چالیشان بو متعصب آدامین نه کیمی واسیطه‌لرله چالیشدیغینی گؤسترمک اوچون، اَلینه کئچن عربجه یازیلی و ابراهیم پاشا طرفیندن شامیله گؤندریلن بیر مکتوبو سیزه، ترجمه ائتدیرمه‌دن گؤندریرم. یئرلی مسلمانلار دویماسینلار دئیه، بوراداکی مترجم‌لریمیزه گؤسترمه‌گی بئله موافق گؤرمه‌دیک».
لادینسکی ورونسوفا تقدیم ائتدیگی مفصّل معروضه‌ده داخی «شامیل موتیفی» قاباریق بیر شکیلده‌دیر. لادینسکی اثبات ائدیرکی «یوکسک طبقه منسوبلاری تأمین اولونور و دولته صداقتلری شخصی منفعتلرینین دولت منفعتلریایله بیرلشدیریلمه‌سی صورتیله آلتینا آلینیرسا، او زامان داغیستان‌داکی عصیان حرکتلری هئچ بیر صورتله بورالارا تأثیر ائیله‌مز و روس اداره‌سینده‌کی رفاهی گؤرن نفوذ صاحیبلری اَل‌لرینده‌کی نعمتی آسیایی دولتلرده قطعاً تاپمایاجاقلاریندان یئرلرینده ساکت اوتورو، صداقت روشیندن آیریلمازلار…».
مئچنیکوف- کوتایسوف، پاسکویچ و سونرادا سناتور گان توپراقلارین آذربایجان بی‌لری اَلیندن آلینماسی حاقّینداکی پروژه-لرینی «آسیایی مملکتلرده و اسلام حقوقوندا توپراق ملکیتی یوخدور» آساسینا وعظ ائدیردیلر. توپراق دولتین‌دیر. خانلارین سقوطو ایله بو حقّ امپئراتورلوغا کئچمی‌شدیر. بی‌لرله آغالار «ملکون» صاحیبلری دئییل، خانین «وکیل‌لری» و یا «اجاره-داری‌دیرلار».
لادینسکی ایله ورونسوف بو تصوّرون یانلیش و خطالی اولدوغونو دعوا ائتمیش،۱۳، ۱۴-جو عصیرلرده آوروپادا اولدوغو کیمی، شرق‌ده ده توپراق بی‌لیگی و ملکیتی‌نین ائتدیگینی دعوا ائتمی‌شدیرلر. دلیل اولاراق علاقه‌لرینین «خالصه، ملک و تیول» آدلاریله نوع‌لارا آیریلدیغی‌نین و کندلیلرین ده «رنجبر، نؤکر و رعیت» نوع‌لاری ایله مختلیف شکیل داشیدیقلارینی ایره‌لی سورموشدورلر.
«روس حاکمیتنی‌نین قافقازیادا کؤکلشمه‌سی» آدینداکی اثرین ۱۲-جی جیلدی بو مناقشه‌ده ورنسوف ایله لادینسکی‌نین اساساً حقلی اولدوقلارینی تسلیم ائتمکله برابر؛ چوخ مهم بیر خطایا دوشدوکلرینی داخی قئید ائدیر. بو خطا- کی بیزجه بیله-رک ایشله‌نمی‌شدیر- بوندان عیبارت‌دیر: شرق‌ده‌کی توپراق ملکیتینی روس بوروکراتلاری روسیه‌ده‌کی ملکیت نوعوندان تلقّی ائده‌رک ملکدارلیق حقّینی ساده توپراغا دئییل، توپراق اوستونده چالیشانلارا داخی تشمیل ائتمی‌شدیرلر. حال بو کی اسلامیت-ده: بیر مسلمانین، رنجبر ده اولسا، روسیه‌ده اولدوغوکیمی «ملک» اولوب یئره و شخصه باغلانماسی قطعاً جائز اولمازدی.
ورونسوفلا لادینسکی دولت ملکلری ناظیری، مالیه ناطیری و سایره یوکسک مقام صاحیبی آداملارین شدّتلی مخالیفت و اعتراضلارینا معروض قالمی‌شدی‌لار. تنقیدلر قارشیسیندا مسلمانلیقدا کرئپوستنویلوق یوخدور» فورمولونو شکلاً و رسماً قبول ائتمیش‌لرسه ده «ملکدار تابعی» دئدیکلری اَکینچی‌لرله «ملکدارلارین موناسیبتین تعیینی اوچون تنظیم ائتدیکلری قانونا قویدوق‌لاری ماده‌لرله کندلینی فعلاً کرئپوستنوی- یعنی قول حالینه قویموشدولار.
بیر نیظاما گؤره کندلی ملک صاحیبی بی‌ین «تابع» آدینی داشییان بیر قولدور. اؤزونه قارشی مادّی-معنوی بیر چوخ وظیفه-لرله مکلف‌دیر. محصولونون بیر قیسمینی«مال جهت» آدی آلتیندا بی‌ه وئرمک مجبوریتینده اولان کندلی، اونون ائو و چؤل ایشلرینی گؤرمگه داخی بورجلودور. کندلیلر اؤز آرالاریندان سئچه‌رک، قیز «قوللوقچولار» و ائرکک«نؤکرلر» وئریرلر. معین گونلرده بی‌ه مخصوص اَکینی بیچمک و باشقا زراعت و باغچه‌بانلیق ایشلرینی گؤرمکله مکلفدیرلر. دئییلن شکیلده بوتون کند ائرککلرینین توپلانیب دا بی‌ه عاید بیچینی بئجرمک داخی اصولدور.
عئینی زاماندا بیر کندین و ملکون ضابطه‌سینه مأموردور. کندلیلر اوزه‌رینده حقّی جزایا مالیکدیر: اؤزلرینی، ایشلدیکلری قباحته گؤره حبسه آتار و دویدورور. حقّی جزا کیمی، معین حدودلار داخیلینده بی‌ین کندلیلر آراسیندا عدالت اجراسینا دا صلاحیتی واردیر، اؤزلرینی محاکمه ائدر. کندلی سؤزده سربست‌سه ده ایشده تورپاغا و بی‌ه باغلیدیر. یالنیز ایکی حالدا – اؤزونه اَکمک اوچون توپراق وئریلمه‌دیگی و یا بی‌ین اؤزونو اینجیتدیگی ثابت اولدوغو تقدیرده- کندلی منسوب اولدوغو ملکو ترک ائده‌بیلر. بو تقدیرده بئله‌جه آغاسینی ترک ائدن بیر کندلی خزینه‌یه مخصوص اراضیه قویولماز.
بو شرایط داخیلینده تورک یاساسی و اسلام قانونو ایله دایماً حّ اولان آذربایجان کندلیسی چارلیغی‌نین «مدنیتچی‌لیگی» سایه‌سینده هر طورلو حق‌دن محروم بیر بنده حالینا گتیریلمی‌شدیر.
ورونسوفون سیاستیندن بحث ائدن رسمی روس تاریخچی‌سی پوتتو بئله «پانین، بلودوف، کیسئلف کیمی ناظیرلرین تنقیدلری، هله شدّتلی اعتراضلارینا راغماً، اؤز خطاسیندا اصرار ائدن» ورونسوفون «تاتار (آذربایجان) بی‌لریندن بیزیم (یعنی روس) ملکدارلارا بنزه‌ربیر دوریانستو (زادگان) یاراتماق و رنجبرلرله، دایما حرّ اولان رعیتلری ده یاریم قول حالینه سالماق دا عناد گؤستردیگینی» قئید ائدیر. هرطورلو تنقید و مخالیفتی یئنه‌رک مسئله‌نی امپئراتور ۱-جی نیکولای آدرسینه عرض ائدن ورونسوف، اؤز معروضه‌سینی بو جمله‌لرله بیتدیریردی.
(۶)
روسیه چارلیغی‌نین آذربایجان بی‌لرینی اؤزونه باغلاماق اوچون واردیغی نتیجه‌لری، یازدیغیمیز بالاخص سونونجو آپریل نسخه‌میزده چیخان ۵-جی قیسمیندا تثبیت ائتدیک. ایندی‌ده چارلیغین آذربایجان دین عالیم‌لرینی- معلوم تعبیرله- ملالاری اوچون اَله آتمیش اولدوغو تدبیرلر اوزه‌رینده بیر آز دورماق ایسته‌ییریک. فقط بو «ملا فصلینه» کئچمه‌دن اوّل «بی فصلی» ایله ایلیشکیلی بعضی تفرعاتی دا قئید ائدیم.
ملکیت حق‌لری تانیندیقدان سونرا چار حکومتی بی‌لرین کیم‌لردن عیبارت اولدوغونو یقین و تسجیله قرار وئرمی‌شدی. بو، ظن ائدیله‌بیلینه‌جه‌گی قدر، آسان و بسیط بیر ایش دئییلدیر. زامانیندا «بی» ساده خانلیقلار دورونده بو عنوانی داشیمیش اونلارا و یا اولادلارینا دئییریلمیردی. خانلارین یئرینه گلن روس قومئندانتلارینین اراده‌سیله «بی» اونلار دا آز دئییلدی. خانلیق دوروندن بی‌لرین تسجیلینه عایید منتظم اوراق قالمامی‌شدی. بعضی عایله‌لرین اَل‌لرینده بونا عایید تعلیق‌لر واردی‌سا دا، بیر چوخوندا یوخدو. حادثه‌لر اثناسیندا تلف اولموش، یانمیش و یا غیب اولموشدور. اساساً هئچ بیر سندی اولماییب، عنعنوی صورتله بی دئیه آنیلانلارین نسیل‌لری ده واردی. سونرادان اؤزلرینه بی نسلینه منسوب توتان، مختلیف نوع‌ده ماجراچیلار دا آز دئییلدی. اسکی‌دن خان قاپی‌سیندا نؤکرلیک قول‌لوغوندا اولانلاردان بیر چوخلارینین اوغوللاری داخی بی‌لیک دئیه میدانا چیخمی‌شدیلار. بی‌لرین توپراغا صاحیب اولدوقلاری انکار و شخص‌لری استیسقال ائدیلدیگی سیرالاردا چوخ دا آرانمایان بو«شرافت»، چارلیغین سیاستی دَییشیب، بی‌لرین «ملکدارلیقلاری» رسماَ تانینینجا، هرکس «بی‌لیک ادعاسینا» قالخمی‌شدی. بالاخص کی، بی‌لرین ساده اَل‌لرینده‌کی ملکلری و بو ملکلرده‌کی کندلیلر اوزه‌رینده‌کی آغالیق‌لاری تأمین ائدیلمکله قالماییب، اوسته‌لیک بیر ده اؤزلرینه یئنی ملک وئریلیردی. هر کس بو قازانجلی و شرفلی صینیفا البته کی منسوب اولماق ایسته‌ییردی.
«ماتئریال‌لاردا» بی‌لری تضنیف و تسجیل اوچون آلینان قرارلا آشنا اولوروق. بو قرارلاردا اسکیخان و قومئندانت تعلیق‌لری‌نین تدقیقله برابر، ماحال معتبرلری‌نین شاهیدلیگی داها بیر آدامین بی‌لیگینی اثباتاً حجّت‌دیر. بو «حجّتین»، هر «گؤزو آچیق» و«اَلی چابوغون» بی‌لر سیراسینا کئچمکده اوینادیغی رولو مرحوم سیدعظیم شیروانی «یالاندان شهادت ائدن» حاقّیندا یازدیغی معروف هجوینده «قارا ساققالی حسن‌بی» تیپی‌نین تصویریله ابدیلشدیریر. «فرنگ‌دن ده زرنگ» اولان بوتیپ، بیر «قارین اَکمک اوچون» حسابدان و نسب‌دن محروم «عریانلاری» «بی یاپماق دا» مثل‌سیز ایمیش!…
اؤتگون گؤروشلو شاعر بو معروف هجویه‌سیله، چارلیغین اؤزونه دَستک «آریستوکراسی‌نین هانسی خمیردن و نه جور یوغرولدوغونو بیزه گؤستردیگی کیمی، بو افکاری عمومییه‌ده‌کی دَیرینی داخی آنلاتمی‌شدیر!…
چارلیغین ملالارا نسبت یوروتدوگو سیاست داخی آشاغی – یوخاری بی‌لره تطبیق ائتدیگی سیاسته بنزهر جنوبی قافقازیایا اصیل روس کؤچورتمک و یئرلشدیرمک ایسته‌دیگی کیمی، چارلیغین ایدئولوقلاری، باشدا «مسلمان قافقازیانی اورتودوکسلوق نوری ایله ایشیقلاندیرماق» فیکرینه دوشموش و بو مقصدله «خریستینلیغی یایماق جمعیتینی» مخصوص تشویق ائتمی‌شدیلر. فقط بو «خیال‌ین» حیاتدا قیسیرلیغینی گؤرونجه، مستملیکه مأمورلاری ملالاری قازانماق چاره‌سینی آرامی‌شدیرلار. داها پاسکویچ قافقازیادا اولدوغو زامانلاردا مسلمان دین علماسینی حکومتجه تأسیس اولونموش بیر «اداره‌یه روحانیه»یه تابع و کنترول آلتیندا توتماق تصوّرو ایله مسئله‌نین تدقیقینه باشلامی‌شدیر. بوزامانا عایید ماتئریال‌لاردان، قافقازیا ادارهسینین اصلاحینه عایید بیر پروژه‌ده آذربایجان‌داکی ملا، آخوند، سید و … کیمی «روحانی»لرین سایسیز اولدوقلاری قئید اولدوندوقدان سونرا دئییلیرکی:
«هر ماحالدا ایکی ملادان فازلاسینا حکومت مساعده وئرمه‌مه‌لی‌دیر. بونلاردا آنجاق حکومتیمیزین مساعده‌سیله فعالیتده اولابیلمه‌لی‌دیر. ملکی و یا عسگری دایره‌لردن بیری اونلارین تعیین‌لرینی تصدیق ائتمهلیدیر. طبیعی‌دیرکی، بو آدام‌لار حکومتیمیزه تامامیله تابع و صادق شخص‌لردن عیبارت اولمادی‌لار. بئله‌کی بونلار حکومتین بوتون امر و قرارلارین صمیمیتله ائتمه‌لی‌دیرلر».
پروژه صاحیبی، بئله صداقتلی‌لرین تاپیلمادیغی تقدیرده هئچ بیر ملانین تعینینه طرفدار دئییلدیر؛ چونکو، «خائن و قاریشدیریجی آدام‌لاری تعیین‌دن ایسه هئچ بیر ملانین کؤکوندن اولماماسینی» ترجیح ائدیر.
عئینی زاماندا پروژه‌نین مؤلیفی فرصتی قاچیرمایاراق، «مملکتی اورتودوکس خریستیین دینینین نوریله ایشیقلاندیرماق وظیفه‌سینی اونوتماماغی» جدّاً توصیه‌ده اولونور و بو خصوصدا موفّقیت حاصیل اولاجاغینی داخی اومید ائدیر. اونونجا «ماوراءقافقازیا مسلمانلاریندا استانبول تورکلرینین صفتی کشیفه‌سینی تشکیل ائدن وحشیجه تعصّب چوخ دا یوخموش»؛ و ملالارین ساییلارینی آزالتماق و دوشوندوگو طرزده‌کی ملالاری حمایه ائتمک نتیجه‌سینده «گؤزله‌دیگیندن داها آز زاماندا اسلامیتین خارابالاری اوزه‌رینده خاچ (صلیب) جانلاندیریجی ایشیغی پارلار ایمیش».
بو پروژه‌نی تحلیل ائدن پاسکویچ، یازدیغی حاشیه‌ده مسئله‌نین اهمیتینی قئید و هر ماحالدا ایکی ملانین، خالقین دینی احتیاجلاری باخیمیندان آز اولدوغو کیمی، اداری بیر پارا مطالعه‌لر آراسیندا، او جمله‌دن دئییرکی: «ملالارین خالق اوزه‌رینده-کی نفوذو مسلّم‌دیر و داشیدیقلاری تعصّبله بو نفوذ، شبهه‌سی دولتین علیهینده‌دیر؛ شریعت محکمه‌سی هر نه قدر پروژه‌ده قئید اولدوغو کیمی غیرعادل دئییلسه ده، اهالینی حکومتدن اوزاقلاشدیرماق و ملالارین نفوذوندا بورخماق باخیمیندان، حقیقتده ضررلی‌دیر. فقط بو مؤسسه‌لر شریعت و قرآن اوزه‌رینه اجرانی حکم ائتدیک‌لریندن تعدیل و ایشینده چوخ دقّتلی اولماق لازیمدیر!…».
پاسکویچین توصیه ائتدیگی بو «دقّتی» چارلیغین مستملیکه مأمورلاری مختلیف شکیل‌لرده تطبیق ائتمی‌شدیرلر. بالذات پاسکویچ نفوذ صاحیبی مسلمان علماسینی شخصاً جلب ائده‌رک، روسیه حاکمیتی اوچون قوللانماقلا معروفدور. پاسکویچین ادارتاً التفات گؤستردیگی ملالاردان می‌رفتاح آغانین حکایه‌سی شایان تدقیق بیر حادثه‌دیر- تبریزین معروف علما عایله‌سیندن طباطبایی‌لره منسوب اولان بو آدام، شهرین روس اوردوسونا تسلیمی خصوصوندا مهم خدمتی کئچدیگیندن، پاسکویچ اؤزونو بالاخص تتمین ائتمیش تورکمن‌چای معاهدسیندن سونرا روس‌لارا التجاء ائدن بو «مجتهدی» ماوراءقافقاز مسلمانلارینا «رئیس روحانی» (شیخ‌الاسلام) تعیین ائده‌رک، اراده‌یه امپئراتوریله اونا شماخی قضاسیندا ۱۵ قویون ملکیتی اعطاءائدیلمی‌شدیر. ساده بو قدرله قالینماییب، «آغا»نین بیر طورلو دینمه‌ین هر نوع نازلارینا ساده تفلیس نایب‌لیگی دئییل، بالذات سنت‌پطرزبورگ بئله ایل‌لرجه تحمّول گؤسترمی‌شدیر.
خائن‌لرینی بو صورتله تتمین ائدن چارلیق، ملالارین جماعات یانیندا نفوذ صاحیبی اولان صالح‌لرینی ده بیر باشقا طورلو ایسته‌می‌شدیر. قره‌باغلی عبدالرحیم آغانین مثلاً اهالی آراسیندا سئویلدیگینی نظره آلان کاپتیان پروژانووسکی، بو آدامین، اهالیجه تقدیس اولونان صالح بیر فقیه اولدوغونو قئید ائتدیکدن سونرا، اونون، شیخ‌الاسلام صفتیله بوتون قافقازیالی مسلمانلارا «رئیس روحانی» تعیین ائدیلمک صورتیله قره‌باغ‌دان تفلیسه «تبعیدینی» توصیه ائدیر، «چونکو – دئییر- بئله صالح بیر ملانین شهردن باشقا طورلو تبعیدی اهالینین اینجیک‌لیگینه سبب اولور». «شهرده بوراخیلماسی ایسه، نه اولسادا مالیک اولدوغو معنوی نفوذ باخیمیندان، بلکه‌ده مصلحت دئییلدیر».
مسئله‌نی تدقیق، ساده هانسی ملانین، هانسی مجتهدین نه صورتله قوللانیلابیله‌جه‌گینی تعیین ائتمکله قالماییب، بیر ده مملکتده‌کی مذهبلرین، حکومته صداقتلری باخیمیندان تدقیقله اوغراشیلمی‌شدیر. عئینی ارکانی حرب کاپیتانی تدقیقینه گؤره، سنّی‌لر مذهبلرینده‌کی عقیده اعتباریله، دؤولته داها زیاده تسلیمیت گوستره‌بیلدیکلری حالدا، شیعه‌لره داها آز اعتماد ائدیله‌بیلینیرمیش، چونکو بیرینجی‌لر «الله، رسولونا و امیرلری‌نیزه اطاعت ائدینیز» (اطیعواالله و اطیعوا الرسول و اولوالامر) فورمولونا قانع ایکن، ایکینجی‌لر بو فورمولون اوچونجو روکنونو «اولوالامر منکم» شکلینده آنجاق قبول ائدیرمیشلرکی «اؤزونوزدن اولان امیرلره اطاعت ائدینیز» معناسیندادیر. بو معنایا گؤره، شیعه‌لرین اؤزلریندن اولمایان روس امیرلرینه صداقتله اطاعت ائده‌جکلرینه کاپیتان اینانمیر!…
سناتور گانین قئیدائتمیش اولدوغوموز پروژه‌سی، مملکت اداره‌سی مرکزی روسیه شکلینده بوروکراتلاشدیریلدیغی اثنادا بی-لرین ملکیت حق‌لریله اداره‌ده‌کی نفوذ و صلاحیتلرینه نهایت وئریلدیگی کیمی ملالارین داخی نفوذ و اعتبارلارینا آغیر بیرضربه ائندیریلمی‌شدی. شریعت محکمهلرینین القاءسیله ملالار اجرای عدالت صلاحیتیندن آیریلمی‌شدیلار. و بو قدرله دئییل، چار حکومتی، بی ملکلری کیمی، علمانین اداره و تولیتینده اولان وقف، مولک وتوپراق‌لارینی داخی ضبط ائتمی‌شدیر. مسلمان دین جامعه‌سینه ائندیریلن بو حقوقی و اقتیصادی، کئچن فصیل‌لرده قئید ائتدیگیمیز گان اصلاحتینا قارشی گؤستریلن عمومی خالق مخالفتینده، شبهه‌سیز. چوخ مهم تأثیری اولموشدو. بوتأثیر بالاخص یئنی روس محکمهلرینین اهالی طرفیندن بایکوتوندا گؤرولموشدو. حکومته قارشی یاپیلان سیلاحلی مقاومتلرین بیر چوخوندا ملالارین اَن مهم عامیل و مشوّق اولدوقلارینی وثیقه‌لردن استخراج ائتمی‌شدیک.
یئرلی شریعت و خوصوصیتلری نظره آلمادان اداری اصلاحات تجروبه‌سینین بو شکیلده‌کی افلاسی اوزه‌رینه آذربایجان بی‌لریله آنلاشمایا» اؤزتوتان چارلیق، عینی زاماندا «دین بی» دئیه‌جه‌گیمیز ملالاری دا منیمسهمه‌یه قرار وئرمی‌شدیر. بو مقصدله ده اونون، ضبط ائتدیگی موقوفاتی متولی‌لرینه تکرار گئری وئردیگینی، نکاح، طلاق و وراثت ایشلرینه مخصوص اولماق اوزره، شریعت محکمهلرینین یئنی‌دن تأسیسینه مساعده ائتدیگینی گؤروروک.
فقط اداره‌سینی، بیر طرفدن یئرلی‌لردن، موجودیت و اعتبارلارینی اؤزونه بورجلو اولان «توپراق آرایستوکراسی‌سینا» دایاندیران چارلیق، دیگر طرفدن ده اؤز یاراتدیغی «دین آریستوکراسی‌سینا» استناد ائتمک ایسته‌می‌شدیر. بو مقصدله ده او، معلوم اولدوغو وجه ایله، بیری شیعه‌لره، دیگری ده سنّی‌لره مخصوص اولماق اوزره، ایکی «اداره‌یه روحانیه» تشکیل ائتمی‌شدی. بونلاردان بیرینین باشیندا شیخ‌الاسلام عنوانینی داشییان بیر شیعه آخوندو، دیگرینین باشنیدا دا مفتی عنوانیله بیر سنّی افندی‌سی دوروردو. دوغرودان دوغرویا چار نایب‌لیگینه تابع و اونون کنترولو آلتیندا اولان بو «اداره»لرین مرکزی چار نایب-لیگی‌نین اوتوردوغو تفلیس ایدی. «اداره روحانیه‌لر» ادارتاً ولایت قضا و محله تشکیلات‌لارینا بؤلونه‌رک، بونلارین باشیندا قاضی، آخوند و ملا عنوانلارینی داشییان «روحانی‌لر» دوروردو. ملالارلا آخوندلار، باشیندا ولایت قاضی‌سی اولماق اوزره، دیگر ایکی اعضاء آخونددان و بیرده روسجا بیلیر کاپیتان عیبارت «قوبئرنسکی مجلیس»لر طرفیندن تعیین، شیعی و سنّی اداره روحانیه‌لری طرفیندن ده تصدیق اولونوردو. قوبئرنییا مجلیسی رئیس قاضی‌لرله؛ مجلیس اعضاسی آخوندلاری ایسه بالذات باش اداره روحانیه تعیین و قافقازیا جانشین‌لیگی تصدیق ائدیردی. شیخ‌الاسلام ایله مفتی‌نین تعینی ایسه ولایت مجلیسلریله بعضی اداره روحانیه اعضاسی آراسیندان، جانشین‌لیک طرفیندن تعیین و بالذات چار طرفیندن تصدیق اولونوردو.
بو صورتله مملکتله مسلمانلارین دین ایشلریله مشغول ملالارین سایی قانوناً تعیین ائدیلمیش و اَل‌لرینه مأموریتلرینی ائدن بیره‌ر شهادتنامه وئریلمی‌شدی. مسلمانلارین اولانلارینی، اؤلن‌لرینی، ائوله‌نن و آیریلانلارینی تثبیت ائتمک اوزره «اداره روحانیه‌لر» طرفیندن شکلی حکومتجه تعیین ائدیلمیش رسمی دفترلر وئریلمی‌شدی. بوناگؤره ده اهالی بو مأمور- ملالارا «دفتر ملاسی» لقبین تاخمی‌شدی.
طلاق و وراثت مسئله‌لرینی باخماق صلاحیتیله «قوبئرینیا مجلیس‌لری ایله»؛ قاضی‌لره قضا حقّی داخی وئریلمی‌شدی. عئینی زاماندا «مجلیس‌لر» ولایت داخیلینده اولان (مسجد) جامع‌لرین تعمیرینه و اوقافلارین حسن اداره‌سینه نظارت حاقّیندا ایدیلر.
کیچیک رتبه‌ده اولان ملالار مستثناء اولماق اوزره، بؤیوک روتبه‌لی قاضی «مجلیس» و «اداره روحانیه» اعضالاریله شیخ-الاسلام و مفتی‌لره دولت خزینه‌سیندن، معین بیر هیرارشیه (سلسه مراتبه) تابع اولماق اوزره، معاش وئریلیردی. بلاواسطه محلّه امامی موقعینده اولان ملالار ایسه دوغوم- اؤلوم، ائوله‌نمه و آیریلما مناسبتیله مراجعت اربابی طرفیندن وئریلن «حق قلم» محلّه جماعتی‌نین تبرّواتیله کئچینیردیلر.
اداره روحانیه مونتسبی بوتون ملالار دؤولت وئرگی‌لریندن معاف اولوب، عئینی زاماندا، بی‌لر کیمی، بدن جزاسینا اوغرامازلار؛ ائرکک اولادلاری دا «لینچی دوریانلار» سیراسیندا اوردو خدمیتنه گیردیکلرینده ضابیط اولماق حقّینی داشیییردیلار.
دین خادم‌لری‌نین بئله بورکراتیک بیر مراتبله تشکیلینه چار اداره‌سی ایدئولوقلارینی سوق ائدن حکمتی آنلاماق اوچون، معروف چار مأمور و رجالی‌نین بو خصوصداکی دوشونجه‌لرینه عمومی صورتده اولسون، آشنا اولماق فایداسیز دئییلدیر.
کئچن عصرین اورتالارینا دوغرو، بی‌لرین کؤنول‌لری اَله آلینماغا باشلاندیغی سیرالاردا، قافقازیا مسلمان دین ایشلرینین تنظیمی داخی بورکراتلارین ذهنلرینی یورویوردو. تفلیس و سنت‌پطرزبورگ‌دا تشکیل اولونان مختلیف کمیسیونلاردا بو مسئله‌یه تعلّق ائدن مذاکره‌لر داوام ائدیردی. خلاصه «ماتئریال‌لار» دئدیگیمیز «روسیه چارلیغی‌نین آذربایجان‌داکی کولونی سیاستی» آدینداکی اثرین ۲-جی جیلدی‌نین ۳۳۶-جی صحیفه‌سینده سنت‌پطرزبورگ‌داکی یوکسک بیر کمیسیوندا کئچن مذاکره‌لرین بیر خلاصه‌سینی تاپیریق. بو خلاصه‌ده اوّلجه ده فیکیر و تصوّرلریله علاقه‌لندیگیمیز بارون گانین شایانی دقّت مطالعه‌لری درج ائدیلمی‌شدیر. گان دوشونور:
«اسلامیّت، سیاسته مغلوب اولدوغو مملکتلرده بیله اؤز حیات و تأثیرینی گؤسترمکده‌دیر. ماوراءقافقازیا اشغالیمیزه گئجدیگی حالدا بیر طرفدن تورکیه، دیگر طرفدن ده ایران اؤز مدرسه‌لرینده تربیه ائتدیکلری متعصّب افندی و آخوندلارین واسیطه‌سیله مسلمان تبعه‌لریمیز آراسیندا روس حاکمیت و دولتچی‌لیگی علیهینه، زهرلی فیکیرلر یاییرلار. هرنه قدر شیعه‌لرله سنّی‌لر آراسنیداکی تضاد و عداوتده گوشمه میشسه ده، بو ایکی، حاد.
بو غیری«تابع‌لیگه» ختام وئرمک اوچون گان و دیگر چار بورکراتلارینجا مسلمان دین علماسینی تسجیل، تهدید؛ تشکیل ائتمه‌لی و ذاتیندا دوشمن اولان جریان، بیزه قارشی عدواتده مشترک‌دیرلر. بیر طرفدن ارزروم، دیگر طرفدن ده اصفهان بوعداوتی قافقازیادایایان ایدئولوگ و پروپاگانداچی‌لارین بیره‌ر مرکزی‌دیر».
حکومت کنترولونا تابع بیر حالدا قویمالی‌دیلار. حدود خاریجینده تحصیل ائدن بیر بیر ملا- گانا گؤره – قافقازیادا اجرای آیین ائتمه‌مه‌لی‌دیر. حکومت مسلمان روحانی‌لری یئتیشدیرمک اوزره، بالذات مکتبلر آچمالی، «روس حاکمیتینه صادق ملالار یئتیشمه‌لی و جماعتی اسلامیه ایشلرینه باخماق اوچون آنجاق بئله‌لرینه مسعده وئریلمه‌لی‌دیر…».
بو غایه‌یه یئتیشمک اوچون پطرزبورگ بورکراتلاری ۱۸۴۹ ایلینده «اداره روحانیه پروژه‌سینی» حاضیرلامی‌شدیلار. آشاغی-یوخاری حرب‌دن اوّل مملکتیمیزده موجود اولوب دا بیر شماسینی یوخاریا قئید ائتدیگیمیز «اداره» اساسلارینی قاباردان پروژه‌نین اَن شایان دیقّت یئری ۲۶-جی ماده‌سی‌دیر. بو ماده‌یه گؤره:
«دینداشلاری آراسیندا بیلیکلریله ممتاز اولان «ماوراءقافقاز اداره روحانیه‌سی» اعضالاری، دین‌لرینین تأییدی اوچون چالیشان حکومتین اراده و امرلری‌نین عئینیله اجراسی خوصوصوندا جانلا- باشلا چالیشمالی و ذاتی حرکتلر ایله یاخشی مثال گؤسترمه‌لی‌دیرلر. اؤز وعظ و تلقیناتلاریله ده بونلار اؤز دینداشلارینی امپئراتور حضرت‌لری‌نین یوکسک اراده‌لرینه تابع اولاراق، اؤز اوزه‌رینه تعیین بویوردوغو حاکیم‌لرین امرلرینی اجرا یا تشویق ائتمه‌لی‌دیلر!…
نتیجه‌ده بونو دا قئید ائتمه‌لی‌یم کی، تشکیل ائتدیگی «اداره روحانیه‌لره» راغماً، چارلیق اؤزو ایله برابر چؤکن بو اداره‌لرین انحلالینا قدر، ایسته‌دیگینه چوخ دا نایل اولمامی‌شدیر. بیر دفعه خالق «دفتر ملالارینی» اوزون زامان بایکوت ائتمیش، فعلاً اعتماد ائتدیگی «دفترسیزلرین» تأثیرینده قالمیشلار. سونرا «دفتر ملارلاری» بئله اصیل یئرینه گلمه‌سی اوچون، «قوبئرنسکس مجلیس‌لرده» شکلی بیر امتحانا تابع توتولموشدورلار.
اداره روحانیه تشکیلاتی اهالینی تتمین ائتمه‌دیگی کیمی، بالذات علمانی داخی تتمینیدن اوزاق قالمی‌شدیر. چونکو گورجو و ارمنی روحانی‌لرینه اورتودوکس کلیساسی‌نین روحانی‌لری قدر روتبه و اهمیت وئرن چارلیق، مسلمان روحانی‌لرینی- خریستیین اولمادیقلاری اوچون- عئینی گؤزله گؤرمه‌می‌شدیر.
بئله‌کی دوریانلیقلاری تانینان آذربایجان بیلرینین، چارلیغین سون حق و صلاحیتی اوچون نتیجه‌سیز تشبوث‌لرده اولدوقلاری کیمی، «دفتر ملالاری» دا «مقام‌لاری ایله متناسب بیر روتبه و معاشلاری» اوچون بیهوده چالیشیب دورموشدولار. عئینی زاماندا حقیقتی آختارماغا باشلایان اهالی «اداره روحانیه‌لرین» تعیین ایله دئییل، سئچگی ایله تشکیلینی ایلک وهله‌ده ایفاده ائتدیگی سیاسی طلب‌لری جزونده!…