گؤیدن اوچ آلما گلدی – «آلما» و آیین دوشونجه
«آلما» و آیین دوشونجه
خدیجه علی‌بیگی
آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی، دونیانین اَن زنگین و قدیم ادبیاتلاریندان دیر و هر یئرده اولدوغو کیمی اوولجه بو ادبیات یارانمیشدیر. خالقیمیزین یاراتدیغی داستان‌لار، ناغیل‌لار، نغمه‌لر، آتالار سؤزو، لطیفه‌لر، تاپماجالار و نهایت عاشیق قوشمالاری نسیلدن نسیله کئچه‌رک حافیظه‌لرده یاشامیشدیر. شیفاهی خالق ادبیاتی خالقین چوخلو حالدا یارادیجیلیق محصولو اولوب، اونون ایستک و آرزولارینی، کدر و سئوینجینی، معیشت طرزی، عادت و دب‌لرینی، ذوق و اینام‌لارینی و دونیا گؤروش‌لرینی عکس ائتدیرمکده‌دیر. بو سببدن شیفاهی خالق ادبیاتی تاریخینی تدقیق ائدرکن خالقیمیزین کئچمیشده‌کی عادت و دب و بوتون خوصوصیت‌لری‌نین موختلیف تاریخی دؤورلرده کئچیردیگی انکشاف مرحله‌لری ایله تانیش اولوروق. بو ادبیاتین دیلی ساده و داها تمیز تورکجه‌دیر. خالق ادبیاتیمیزین کؤکو اورتا آسیایا گئدیب چیخیر. تورک‌لر اسلام دینینی قبول ائدیب باتی اؤلکه‌لرینه یعنی ایران، روم و اورتا شرقه مهاجیرت ائیله دیکدن سونرا یاشادیقلاری یئنی اؤلکه‌لرده اسکی عادت و عنعنه و فولکلورلارینی موحافیظه و انکشاف ائتدیرمه‌گه چالیشمیشلار. خالق شاعیرلری یئنی-یئنی داستان‌لار و ماهنی‌لار یاراتمیش، بیر طرفدن ده اجدادلاریندان قالان میراثی گئنیشلندیره رک انکشاف ائتدیرمیشلر (۱).
تورک دیل‌لی خالقلارین فولکلور آراشدیرمالاریندان اَله گلن حیرتلندیریجی بیر نتیجه ده بو دیلین آیین دوشونجه داشیدیغی بؤیوک قابلیتدیر. دئمک اولارکی تورک دیل‌لی خالق‌لار بوتون اسطوره‌لرینی، و اونونلا برابر آیین دوشونجه‌لرینی بو دیلین واسیطه‌سیله یارادیب، قورویوب و بو گونکو نسله چاتدیریب‌لار.
آیین دوشونجه‌دن یارانمیش فولکلور خالقین حیاتینین بوتون ساحه‌لرینه قاناد سریب، شنلیک‌لرده ماهنی اولوب خالقی سئویندیریب، ماتم‌لرده آغی اولوب سؤیله‌نیب، معیشت ده، اَکینده بیچینده اَمک نغمه‌لرینه دؤنوب، لایلای اولوب آنالارین حیاتینی خیاللاندیریب، ناغیل و دستان اولوب قیشین اوزون گئجه‌لرینی سووشدوروب. اؤگود نصیحت اولوب، سیجیر اولوب، آتالار سؤزو اولوب، عاشیق یئتیریب، اوزان گتیریب، اویونلاردا، رقص‌لرده…گؤرونور آیین دوشونجه‌نین ایزلری…
«میفولوژی شعور، دونیانی چوخ ساده، حیسسی طرفلریندن درک ائدیر. بو اوزدن، اونون وئردیگی دونیا اوبرازی‌نین اؤزو ساده بیر اوبرازدیر» (۲). تاریخین لاپ کئچمیش چاغ‌لاریندان انسانی حیرتلندیرن، قورخویا سالان، سئویندیرن طبیعت اونو دریندن دوشوندوروب و اساس دونیا گؤروشونو اسطوره‌لر اساسیندا قویوبدور.
«آیین (اسطوروی) گؤروشله، آیین تفککورله یاشایان جمعیتین، فردین، اساس گؤروشو ائله آیین گؤروش، میفیک اینام ایدی. اونون قبیله دولتی و قبیله بیرلشمه سی، سیلسیله سی، دؤلتی، و ائله جه ده دؤزوموده بو گؤروش له، بو حیاتی درک ائتمه ایله باغلی ایدی» (۳). تورک دیل لی خالقلارین آیین دوشونجه‌سی‌نین بو گونه کیمی گوجلو قورونماسینین اصل سببی تورک دیلی‌نین بو دوشونجه‌لری اؤزونده قورویوب ساخلاماسیدی. باشقا سؤزله دئسک تورک دیلی اؤزل خوصوصیت‌لرینه گؤره آیین دوشونجه‌لر اساسیندا یئنی فورملار آلماغا قادیردیر و بیز بونو فولکلوروموزون زنگین لیگینده آشکارجاسینا گؤره‌بیله‌ریک. میثال اوچون «آلما» فولکلوروموزدا دؤنه-دؤنه راستلاشدیغیمیز اؤرنکدیر. ناغیللاردا، خوصوصی‌له سئحیرلی ناغیللاردا، ماهنی‌لاردا، آتالار سؤزونده، بایاتیلاردا، توی مراسیمینده تزه ایل بایرامی سوفراسیندا… «آلما»نین حضورونو تکرارلا گؤروروک.
ناغیللاردا:
اولادی اولمایان‌لار درویش‌دن آلدیقلاری آلمانی یئیه ندن سونرا اولاد صاحیبی اولورلار….
سئحیرلی آلمانی یئیَن قوجالار جاوانلاشیر…
ناغیلین سونوندا راوی دئیر: گؤیدن اوچ آلما گلدی…
آتالار سؤزونده
قیز دئدیگین قیزیل آلمادی، کیم آلار او آپارار…
قیز قیزیل آلما، قیزی گؤزدن سالما…
یاریم آلما، کؤنول آلما
بایاتیلاردا:
عزیزیم قیزیل آلما
رف‌لره دوزول آلما
چیرکین آل صالح اولسون
بد اصیل گؤزل آلما
توی مراسیمینده:
گلینی بَی‌ین ائوینه گتیره‌نده بَی اوجادان (آت اوستوندن) گلینه اوچ آلما آتیر…
ایل بایرامیندا:
ایل تحویل اولان زامان سوفرایا آلما قویولور.
تورک داستان لاریندا «آلما»نین رولو:
داستانین «روایت»، «خالق رومانی»، «خالق کیتابی»، معنالاری واردیر. م.ح. طهماسبین دئدییینه گؤره، داستان گئنیش معنالارا مالیکدیر. بئله‌کی، بو سؤزون «باجاریق»، «مهارت»، «حیله»، «ایگید»، «قهرمان»، «موسیقی هوسی»، «مئلودییا»، «احوالات»، «حکایه»، «ماجرا»، «تعریفنامه»، «ترجمه حال»، «تاریخ»، «بؤیوک حجملی منظوم ماجرا»، «اصلی اولمایان ماجرا»، «بوی»، «قصه»، «ناغیل»، معنالاری واردیر. داستان «حکایت» کیمی ده معنالاندیریلمیشدیر.
داستان سؤز- تئرمینی حاققیندا وئریلن فیکیرلردن بللی اولدوغو کیمی بو سؤز سوژه (موضوع، مضمون)- حادثه بدیعی ایفاده‌سینین معین نوعونو بیلدیریر. اصلینده داستان سؤزونون «حکایت»، «تاریخ»، «ماجرا» و سایره معنالار توتومو اونو اسطوره‌نین عینی معنا چالارلاری ایله بیر سیرایا قویموش اولور. بو باخیمدان، داستان بیر ژانر (سبک، اوسلوب) اولاراق اؤز باشلانغیجیندا اسطوره‌لره باغلانیر (۴). کئچمیش سطیرلرده تورک دیل‌لی خالقلارین فولکلورونون آیین دوشونجه‌لر محصولو اولدوغونا اشاره ائتدیک. ایندی داستانلاریمیزدا «آلما»نین اسطوروی رولونو آراشدیرماق اوچون اوولجه بو ناغیل‌لاردان بیر نئچه‌سی‌نین خلاصه‌سینی ایزله‌ییریک.
«لطیف شاه» داستانی
«لطیف شاه» داستانیندا درویش دردلی شاها آلما وئریب بونونلا اوغلو اولاجاغینی سؤیله‌مک‌له برابر، هم ده قطعی شکیلده تاپشیریرکی، من گلمه‌میش اوغلانین آدینی قویمازسینیز.
دردلی شاهین اوغلو اولور، آدینی اون یاشینا قدر ساده‌جه اولاراق شاهزاده چاغیریرلار. دردلی شاه آروادی‌نین تاکیدی‌ایله آد قویما مراسیمی کئچیرمه‌لی اولور. هره اوشاغا بیر آد تکلیف ائدیر؛ بو قال- مقال ایچینده بیردن-بیره بیر یاشیل عبالی، نورانی، آغ ساققال درویش ایچری گیریب سلام وئردی، آیاق اوسته: «شاهزادهنین آدینی لطیف شاه قویورام» دئییب یوخ اولدو… بو زامان پادشاه بارماغینی دیشله‌ییب باشا دوشودوکی، همین باغدا آلما وئرن درویش ایمیش (۵).
«طاهر و زهره» داستانی
قاراماتین پادشاهی حاتم سلطانین و اونون قارداشی وزیر احمدین اوشاقلای یوخدور. گونلرین بیر گونونده احمد وزیر یئنه ده اوتوروب اولاد دردی چکیردی، بو زامان بیر نورانی درویش داخیل اولوب، سلام وئردی. احمد وزیر سلامین جاوابینی وئره‌ندن سونرا قالخیب درویشین کشکولونو آلدی، ایچینه بیر چنگه پول قویوب، درویشه قایتاردی. درویش قولتوغوندان بیر آلما چیخاردیب احمد وزیره وئریب دئدی:
– آل مرادین حاصل اولار، – دئیه چیخیب گئتدی.
…احمد وزیر آخشاما کیمی آلمایا تاماشا ائله دی. آخشام یاتاق یئرینه گیریب یاتدی. گئجه‌نین بیر عالمینده گؤردوکی، ائوین بیر طرفیندن دیوار یاریلدی. همین آلما وئرن نورانی درویش ایچری گیردی. درویش اوزونو احمده توتوب دئدی:
– آی احمد وزیر، دونن سنه وئردیگیم آلمانی گؤتوروب گئدرسن حاتم سلطانین حضورونا. آلمانی تام اورتاسیندان ایکی یئره بولرسن. بیر پارچاسینی سن یئیه‌رسن اؤز آروادین ایله، بیر پارچاسیندا حاتم سلطان اؤز آروادی ایله یئییر. انشاالله، هر ایکینیزین اولادی اولار. ائله ده اولور. قارداشلار آلمانی بؤلوب اؤز آروادلاری ایله یئییرلر. اونلارین بیری‌نین اوغلو، او بیری‌نین ایسه قیزی اولور (۶).
«شاه اسماعیل» داستانی
قندهارین پادشاهی عادل شاه مال-دولتی‌نین اوچ قیسمیندن ایکیسینی فقیر-فقرایا پایلاییرکی، بلکه اولادی اولسون. اونون بو حرکتیندن سونرا قاپیسینا بیر درویش گلیر.
پادشاه اونا پای وئردی. درویش پایی آلماییب دئدی: «بیز پای آلان درویشلردن دئییلیک، پای وئرن درویش لردنیک. درویش بو سؤزدن سونرا جیبیندن بیر آلما چیخاردیب پادشاها وئردی».
– بو آلمانی سوی، قابیغینی قولونلوغوندان دوغمایان قمر نشان مادیانا وئر، اؤزونوده ایکی قیسم ائله، بیر قیسمینی سن یئ، بیر قیسمینی ده آروادین یئسین. چوخ کئچمز بیر اوغلونوز اولار… (۷).
«ملیک محمد» داستانی
سئحیرلی قووه‌لرین اشتراک ائتدیگی اَن ماراقلی ناغیل‌لاردان بیری «ملیک محمد» ناغیلی‌دیر. ملیک محمد ایکی بؤیوک قارداشلاریندان فرقلی اولاراق، آتاسی‌نین باغیندا بیتن سئحیرلی آلمالاری قورویور. همیشه اونو دریب آپاران دیوی یارالیر، دیوی اؤلدورمک اوچون آتاسیندان اجازه آلیب اونون دالینجا گئدیر. ملیک محمد دیوین آرخاسینجا قویویا دوشور، عاغیلی و جسارتیله سئحیرلی گوجه مالیک اولان دیولره غالیب گلیر، اوچ شاهزاده قیزی دیولرین الیندن خیلاص ائدیر، آنجاق اؤزو قارداش‌لارینین پاخیل‌لیغی و خیانتی نتیجه‌سینده ظولمت دونیاسینا دوشور، چتین گونلر گؤرور، نجیبلیگی، خیرخواه‌لیغی، جسارت و ایگیدلیگی بورادا دا اولسون اونون کؤمه‌یینه گلیر. زومرود قوشو اونو، قارانلیق دونیادان چیخاریر. ملیک محمد ایشیقلی دونیایا چیخاندان سونرا دا سئحیرلی قووه‌لر اونا کومک ائدیرلر (۸). خولاصه‌سی وئریلن داستانلارین هامیسیندا «آلما» بیر باشا اسطوروی آنلام‌ین تجسسومودور. بوتون بو تیپ‌لی داستانلاردا همیشه «آلما» یا بیر نفر مقدس شخصیتین واسطه‌سیله عطاء اولونور، یا دا چتین ال‌چاتان اوجالیقدان (مثال اوچون اوجا و سئحیرلی بیر آغاجین باشیندان) آلینیر. تورک فولکلورونون باشقا فورملاریندا دا «آلما» چوخ واخت گؤیدن گلمه مفهومو داشییر. بو داستانلاردا «آلما» یارانیش، حیات و ابدی‌لیک تمثیلچیسی دیر. بو یارانیش اصلی- کرم ده ان گؤزل صورتده ساخلانیب. بیر قیزیل (قیرمیزی) آلمانین یاریسی «اصلی»، یاریسی «کرم» دیر. بو اوبراز اؤزو «وحدت- ووجود» (pantheism )ون عالی صورتده تعریفی ساییلیر و ایندیکی وحدت- ووجود فلسفه مکتبی‌نین بیر چوخ قضایالارینی اوندا ایضاح ائتمک ممکون اولور. بو قیزیل آلما قضییه‌سی، چوخ سونرالار یونان دا اساطیرده رول داشییر و «هیپرید»ین قیزیل «متال» آلمالارینا چئوریلیر. همین آلمالار، بیزیم اساطیرده اولان کیمی، حیات و تانریلیق وئرن دیرلر (۹). ایندی گؤرک «آلما» سؤزو هانسی آنلاییش و معنالاری داشییر:
۱- آل: (قیرمیزی) بو معنادا کؤچورمه آنلاییشی دا واردی یعنی دییشیلمیش قیرمیزی‌لیق، آلینمیش قیرمیزی‌لیق.
۲- آلما: آلماق فعلی‌نین اسم مصدری (آلماق، آ= یوخاری، ل = انتقال) (اعطاء اولونموش، آلینمالی معناسیندا)
۳-آلما: (آلماق فعلی‌نین نفی امری) آلماماق معناسیندا
بو سؤزون آنلاییش- معنا باخیمیندان آراشدیریلماسیندان گؤرونورکی بو میوه ائله دینی روایت‌لر و اسطوره‌لرده اشاره اولونان ممنوعه میوه‌نین اؤزل‌لیگینه مالیک دیر:
۱- قیرمیزی دیر و اونون قیرمیزیلیغی دییشیلمه‌دن حاصیل اولوب.
۲- اعطا اولونموشدور و انسان اونو عطیه کیمی یوخاریدان آلیر.
۳- اوندا قاداغان اولما آنلاییشی وار (۱۰).
خالقیمیزین زنگین فولکلور خزینه‌سینین بزه‌یی ساییلان، مین ایل‌لرله ائلیمیزین آیین دوشونجه‌سی‌نین اوبرازی «آلما»نین ایزلری تورکلرین باشقا اسطوره‌لرینه ده باغلیدیر. بو اسطوره‌لرین اَن اؤنملی‌سی «دونیا آغاجی» یا «حیات آغاجی» دیر.
دونیا آغاجی
آغاجا اینام، تورک دیل‌لی خالقلارین قدیم اسطوره‌لریندن دیر. «ناخجیواندا یاییلمیش اسطوروی بیر دئییم ده دئییلیرکی، دونیادا بیر آغاج وار. اونون یارپاغی‌نین هر بیری بو دونیاداکی آداملاردیر. اونون یارپاغی سارالیب یئره دوشرکن آدام اؤلور. بو آغاج شوبهه‌سیزکی، دونیا آغاجی دیر. دونیا آغاجی گؤیه دَیه نه قدر اوجا اولدوغوندان باش تانری «اوگئن» اونون باشیندا یاشارمیش و قام-شامان بؤیوک آیین‌لرده گؤیه قالخماق اوچون بو آغاجدان استفاده ائدرمیش» (۱۱).
«دونیا آغاجی تورک دیل‌لی خالقلاردا او قدر گئنیش یاییلمیش‌کی، حتتا اونون شرفینه خوصوصی مراسیم، بایرام کئچیرمیشلر. همین مراسیم، بایرام‌لا باغلی اون یئددینجی-اون سکگیزینجی عصیرده قئیده آلینمیش یازینین بیر یئرینه دیققت یئتیرک. اورادا یازیلیرکی، اوزن قالا و اونون اطرافیندا یاشایان آذربایجان‌لی لار آغاجا تاپینیرمیشلار. اونلار آراز چایی‌نین ساحیلینده تاپیندیقلاری آغاجین اطرافیندا قوربان لار کسیب بایرام ائدرمیشلر» (۱۲). «دده قورقود کیتابیندا آغاج دا مقدس ساییلیر. قازان‌بگین اوغلو، دار آغاجی‌نین دیبینده ساخلاناراق دار آغاجی ایله دانیشاندا، جانلی، شعورلو، الیندن ایش گله‌بیلن، ایراده‌لی بیر انسانلا دانیشان کیمی دانیشیر. اوروز قوجا اوغلو باسات دا تپه گؤزله دؤیوشه نده تپه گؤزه دئییر:
«آتام آدین سورار اولسان قایا آغاج». همین جومله و باشقا بویلاردا دؤنه-دؤنه ایشله‌نن آغاج، سوی کؤک، اوجالیق، یاشام، نعمت و قورویوب ساخلاماق سیمگه‌سی کیمی ایشلنمکده دیر. آغاج و سویون مقدس‌لیگی و اؤنملی ساییلدیغی اوچون، هر بویون باشا چاتماسیندا قورقود آتا دوعا ائدرکن: «قامین آقان گؤرکلو سویون قوروماسین، کؤلگه‌لیجه قابا آغاجین کسیلمه‌سین»!-دئییر (۱۳).
«آغاجا اینام نانایلاردا اسکی ایمیش. نانایلارا گؤره اوشاق روحو هله توکله‌نمه‌میش قوش شکلینده یالین قتایقا (یالان تویقا-یالا قیتا) خونقوردا آغاجیندا یاشاییر. ناقلار یئنی ائولنمیش‌لرین حیاتینین اوغورلو اولماسینی دونیا آغاجی‌نین اراده‌سی ایله ده باغلاییرلار. ائله گؤرونور، بونا گؤره ده اونلار گلین‌ین گلین‌لیک پالتارین دا دونیا آغاجی‌نین شکلینی چکیرمیشلر. بو دلیل بیر داها آیدینلاشدیریرکی، گنجلیک، ائولنمک ایلاهه‌سی اولگئن‌له دونیا آغاجی همیشه بیر بیرینه یاخین اولموشدور. چونکو ایکیسی ده یاشیللیق ل، آرتیملا، دوغوب-تؤره مکله باغلیدیرلار. یئری گلمیشکن قئید ائدک‌کی «قیزیل دؤیوشچو»نون پاپاغینداکی دونیا آغاجی ایله گلین‌لیک پالتارینداکی دونیا آغاجی عینی اسطوروی تفککورون محصولودور. بورادا هم تفککورده‌کی اوخشارلیق، هم‌ده مضمون یاخین‌لیغی اؤزونو گؤستریر» (۱۴). «شاه اسماعیل» داستانیندان گؤروندوگو کیمی درویشین وئردیگی آلمانی تکجه پادشاه‌لا آروادی یوخ، عینی زاماندا هئچ زامان دوغمامیش قمر نشان مادیان دا یئمه‌لیدیر. بورادا قمر نشان مادیان، پادشاهین آروادی ایله عینی معنالی سیرادا دایانیر. آرواد گله‌جک قهرمانی دونیایا گتیره‌جه‌یی کیمی، قمر نشان مادیان دا قهرمانین آتینی دونیایا گتیرمه‌لیدیر. بورادا نه اینکی قهرمانین غیرعادی دوغولوشو، هم ده اونون آتی‌نین دا غیرعادی دوغولوشو تصویر اولونور. اسکی تورک داستانلارین دا قهرمانین آتی چوخ فعال دیر و اونون فعالیتی قهرمانین فعالیتی ایله بیر سیرادا دورور. اینسان و آتین فعالیتی‌نین عینی دَیر قاتیندان قیمتلندیریلمه‌سی، اونلارین بیر معنالی جرگه‌یه سالینماسی محض آرکاییک (قدیم، کوهنه‌لمیش) شعورلا، اسطوروی تفکورله باغلیدیر. آلمادان دوغولوش بیر باشا آیین دوشونجه دیر. آ.ن.آفاناسیئو یازیرکی، آلما «حیات آغاجی»نین ائله بیر باشا اؤزودور. عالمین فیکرینه گؤره، «سماوی آغاج» ساییلان بو آلمانین میوه‌سینی یئیه‌ن قوجا جاوانلاشیر، خسته ساغالیر، کورون گؤزلری آچیلیر، حتتا بو آلمادا «اؤلونو دیریلتمک» قودرتی ده واردیر.
گؤرکملی یازیچی ی.و.چمن زمینلی بو موضوع دا آذربایجان متن‌لری اساسیندا بحث ائدرکن یازیرکی «ملیک ممد» ناغیلین دا بحث اولونان آلما آغاجینا بنزه‌ر «اوستا»دا دا بیر هاآپا آغاجی کور قصب دنیزینده بیتیب بوتون نباتاتا روح وئریرمیش. بعضی‌لری هاآپاتی ابدی حیات بخش ائدن آغاجا بنزه دیرلر. «ملیک ممد»ده‌کی آلما آغاجی هاآپاتا چوخ بنزه‌ییر، آلمانی یئیه‌ن جاوانلاشیر و ابدی حیاتا واصل اولور.
بو مسئله دن بحث ائتمیش م.ح.طهماسب دا «ملیک ممد» ناغیلینداکی آلمانی «اوستا» اسطوروی المنت‌لری (عنصرلری) ایله علاقه‌لندیرمیشدیر. او یازیرکی، …بو ناغیل دا اساس موباحیثه پادشاهین باغیندا اولان بیر آلمانین اوستونده گئدیر. بو آلمانین خارق‌الطبیعی خوصوصیت‌لری واردیر. اونو یئیه‌ن قوجالار جاوانلاشیر. او بئله‌لیک‌له انسانا ابدی حیات وئریر. هئچ شوبهه‌سیزکی، بو آلما قدیم میدییا دینی فلسفه‌سینده خئیر آللاهی اولان آهورامزدانین آللاه‌لار مکانی مقدس بئرئزسیت داغین دا اکمیش اولدوغو حیات و ابدیت آغاجی‌نین سونرالار معین دییشیک لیک‌لره اوغرامیش تیمثال‌لاریدیر.
ی.و.چمن زمینلی و م.ح.طهماسبین آذربایجان ناغیللارینداکی سئحیرلی آلمانی «اوستا» ایله علاقه‌لندیرمه‌سی تصادفی دئییل. آذربایجان، ایران، اورتا آسیا کیمی اسکی سیویلیزاسیون (تمدن) ژونالارینین دینی- اسطوروی گؤروش‌لرینی اؤزونده جمع‌لشدیرن «اوستا»دا آلمانین حیات آغاجی ایله باغلی اولماسی تامامیله نورمال اسطوره دیر. بو باخیمدان، آذربایجان ناغیللارینداکی آلمانین «اوستا» اسطوره‌لری ایله علاقه‌لنمه‌سی تیپولوژی (شئی‌لرین، حادیثه‌لرین هر هانسی تیپینه عایید اولان گلیشمه‌لر زمینینده مومکوندور. دیگر طرفدن، آلمانین اولاد وئرمه‌سی اسطوره ده دونیا آغاجی کومپلئکسی (بیر وحدت تشکیل ائدن شئی‌لرین و یا حادیثه‌لرین مجموعه‌سی) ایله باغلیدیر. دونیا آغاجی دونیانین اسطوره مودئلی کیمی چوخ گئنیش فونکسیونلارا مالیکدیر. او، هم ده حیات آغاجی دیر. بو باخیمدان، آلمانین خوصوصی‌له آذربایجان ناغیل‌لاری سویه‌سینده تکجه «اوستا» اسطوره‌لریله علاقه‌لندیریلمه‌سی دوزگون دئییل دیر. آذربایجان فولکلور- اسطوروی متن‌لری، خوصوصی‌له ائپوس‌لاری (لیریکا و درامادان فرقلی اولاراق روایت کاراکتئری داشییان ادبیات، قهرمان نامه‌لر، داستان‌لار و… خالق یارادیجیلیغی اثرلرینین مجموعه‌سی) بونون اَن رنگارنگ فورمالارینی تقدیم ائدیر. «کیتابی دده قورقوت» بو باخیمدان چوخ دَیرلی قایناقدیر (۱۵).
حیات آغاجی‌نین میوه‌سی ده مقدس ساییلیردی قدیم تورک دیل‌لی خالقلارین آراسیندا. «آلما»، دوغوجولوق، آرتیم، حیات و ابدیت معنالارینی داشییان اسطوره دیر. اسطوروی گؤروش، اسطوروی تفککورله یاشایان تورک‌لر بو آنلامی حیاتین بوتون اساس ساحه‌لرینده قورویوب ساخلاماغین عهده‌سیندن یاخشیجا گلیبلر.
بوتون حیاتینی طبیعت قووه‌لرینین احاطه‌سینده گؤرن اولو بابالاریمیزدان اَلیمزه چاتان قیمتلی سؤز خزینه‌سی اسطوره‌لره هؤرولوب، رمزلره بوکولوب، آیین دوشونجه‌لری گوزگو کیمی اؤزونده عکس ائتدیریر. آغاجا تاپینان اجدادیمیز دونیا آغاجی‌نین گؤیلره باش قالدیرمیش بوداقلاریندان قیزیل آلما دریب ابدی حیاتا نائل اولماق ایستییردیلر. ائله بو سببدن دیرکی دونیا آغاجی هله‌ده بیزیم خالق داستانلاریمیزدا گؤم‌گؤی دور. هله‌ده قیزیل آلمالارین «ملیک ممد» کیمی آییق- ساییق گودوکچوسو وار. هله‌ده‌کی وار چینار آغاجیندان یئره دوشوب اؤلن قیزین یئریندن آلما آغاجی بیتیر. ایندی‌ده بیزیم تویلاردا بَی گلینه قیزیل آلما آتیر. بیزیم ائل‌لر قیزی آغاجداکی قیزیل آلمایا بنزه دیرلر، هر کیم تئز ال-آیاق ائله‌سه او دریب آپاراجاق بو دوغوجولوق و حیات رمزی اولان آلمانی. هله‌ده دونیانین چکیش-برکیشیندن یورولان آنالار اومودلارینی اوزمه‌مکدن اؤترو بئله اورک ایشیقلاندیران بایاتیلار سؤیله‌ییرلر:
اوتورموشدوم سکی ده
اوره‌گیم شک-شکی ده
گؤیدن اوچ آلما گلدی
بیر قیزیل نلبکی ده
قایناق‌لار:
۱- هیئت، جواد (۱۳۷۷)، تورکلرین تاریخ و فرهنگینه بیر باخیش، تهران: وارلیق، ص.۱۳۰.
۲- سیداوف، میرعلی (۱۹۸۴)، قیزیل دؤیوشچونون طالعی، باکی: گنجلیک. ص۱۷.
۳- سیداوف، میرعلی (۱۹۸۰)، «ده ده قورقود» بویلارینداکی گورتاج و اورتاج سؤزلرینین ائتمولوژی تحلیلی، آذربایجان ژورنالی، نومره ۳.
۴ – جعفرلی، محرم (۱۳۸۴)، میف و داستان، تبریز: اختر، ص.۶.
۵ – همان ماخذ، ص ۲۶.
۶- همان ماخذ، ص ۶.
۷ – همان ماخذ، ص۱۵.
۸- صفرلی، علیار؛ یوسفلی، خلیل (۱۳۷۶)، آذربایجان ادبیاتی تاریخی، رداکتور و کؤچورن: حسین شرقی(سوی تورک)، ص. ۴۲.
۹ – آذری ائل دیلی و ادبیاتی نشریه سی، نومره ۲، صص. ۱۶۹-۱۶۸.
۱۰- منظوری، ناصر، دیل و آیین دوشونجه، دیلماج، نومره ۳۴، ص. ۲۷.
۱۱- سیداوف، میرعلی (۱۹۸۴)، «قیزیل دؤیوشچو»نون طالعی، ص ۱۸
۱۲-باخ: مجلسی، آخوند ملاباقر ، «حیات القلوب»، ۱۷۷۰-جی ایل، ال یازماسی
۱۳ – گونئیلی، حسین م.، ده ده قورقود کیتابیندا نه لر موقددس ساییلیر؟، دیلماج، نومره/۲۷-۲۶-۲۵، فولکلور اؤزل سایی ۲، ص. ۴۲-.۴۱.
۱۴ – سیداوف، میرعلی (۱۹۸۴)، «قیزیل دؤیوشچو»نون طالعی، ص. ۱۸.
۱۵- جعفرلی، محرم (۱۳۸۴)، میف و داستان، ص. ۱۶-۱۴.