مؤولانادان مؤولانایا شمس یولو
مؤولانادان مؤولانایا شمس یولو
(زلیمخان یعقوبون «مؤولانا» شعرسی حاقیندا دوشونجه لر)
صلاح الدین خلیل اوغلو
(فلسفه دوقتورو)
– مؤولانایا دوغرو
«دویماق اوچون کؤنوللرین دردینی،
اینیلده ین نئیده سنی گزیردیم».
شرقین ایکی بؤیوک داهیسی: مؤولانا و شمس. آدلاری بیزیم اوچون نه قدر تانیش و حتی دوغما گؤرونسه‌ده، دوشونجه‌لرینه چوخ آز بلد اولدوغوموز بو موتفککیر شاعرلری لاییقینجه تانیتدیرماق اوچون ان آزی اونلارین روحونا دوغما اولان بیر دیل لازیم ایدی. یئتکین، حیکمتلی و قودرتلی بیر دیل.
تصووفون ده اؤز دیلی وار. آذربایجاندا واختیله گئنیش یاییلمیش اولان بو دیل هله کیفایت قدر یئنیدن قورولماییب. شمس تبریزی کیمی قودرتلی بیر شخصیته یئترینجه صاحب چیخماماغیمیزین بیر سببی ده، گؤرونور، تصووف دیلینی دوغمالاشدیرا بیلمه مه ییمیزدیر.
تورکییه ده شمسین بیر آذربایجان تورکو کیمی دئییل، ساده جه فارس کیمی تانینماسیندا بیزیم ده تقصیریمیز آز دئییل. تورکییه تورکلری نین دقت مرکزینده مؤولانا دوردوغوندان، شمس تبریزی اوزون مدت آرخا پلاندا قالمیشدیر. اونون ایندی-ایندی «یادا دوشمه سینده» الیف شفقین “عشق” رومانی نین بؤیوک رولو اولموشدور. آمما بیزه شمسین ساده جه “یادا دوشمه سی” دئییل، بیر آذربایجان تورکو کیمی اؤن پلاندا تقدیماتی لازیمدیر.
نهایت، کیمسه اونون حاق ائتدیکلرینی اؤزونه قایتارمالی ایدی. نه یاخشی کی، بو شرفلی ایشی اؤز اوزرینه موقته دیر شاعریمیز زلیمخان یعقوب گؤتوردو. چونکی تقدیماتدان چوخ شئی آسیلیدیر. شمس وطنه قایتاریلیرسا، بو قاییدیش هم ده یئترینجه طنطنه لی اولمالیدیر.
مؤولانا بو دونیادا حاقیندا ان چوخ یازیلمیش شخصیتلردن بیریدیر. خوصوصیله تورکییه ده. هر کیتاب دوکانینا گیریرسن، بوتون دونیا ادبیاتی، بوتون دونیا فلسفه سی بیر یانا، مؤولانا بیر یانا. بو آد آز قالیر تاپینما دورمونا گلسین. نه قدر بؤیوک سئوگی، نه قدر بؤیوک ایلگی وار! حاقیندا نینکی شرحلر، تدقیقاتلار، رساله لر، حتی کیفایت قدر بدیعی اثرلر، شعر و رومانلار یازیلمیشدیر.
آذربایجاندا ایسه مؤولانا مؤوضوسو هله تزه-تزه گرکلی اولدوغو گوندمه گلیر. اونون اثرلری ایندی-ایندی ترجومه اولونور، حاقیندا بیلگیلر ده یئترینجه یاییلمامیشدیر.
شاعرلر عادتا بللی مؤوضولاری نظمه چکیرلر. یعنی تاریخ، علم اؤز ایشینی گؤردوکدن سونرا، بیر نوع آرتیق معلوم اولان حقیقتلرین نظمه چکیلمه سی و اوبرازلی صورتده تقدیم اولونماسی عنعنه سی واردیر. لاکین اعتراف ائتمه لییم کی، بیز فلسفه تدقیقاتچیلاری، بو ساحه ده اؤز سؤزوموزو هله یئترینجه دئیه بیلمه میشیک. گؤرونور، بو سببدن ده، زلیمخان یعقوب اؤز اوزرینه عینی واختدا هم تاریخچی، هم فیلوسوف، هم ده شاعر لیک گؤره وینی گؤتورور ،آنجاق بو دا چوخ آغیر بیر یوک اولماقلا یاناشی، اولدوقجا شرفلی بیر چالیشما و گؤره ودیر.
تصووف اوجو-بوجاغی اولمایان بؤیوک بیر دنیزدیر. بو دنیزه باش ووروب اینجی چیخارا بیلمک اوچون گرک غواص اولاسان. ساده جه مطالعه ایله، تدقیقاتلا صوفی عالمی نین ساکینی اولماق مومکون دئییل. دوغمالاشمادان، کؤنولدن کؤنوله کؤرپو سالمادان، فیطرن دویمادان، یاشانمیشلاری یئنیدن یاشامادان بؤیوک تصووف موتفککیرلری نین هئچ موسافیری ده اولا بیلمزسن. یعنی زلیمخان یعقوب بو شعری یازماق اوچون اؤنجه اؤزو دیَیشمه لی، صافلاشمالی، عاریفلیک مقاملارینا پیلله-پیلله یوکسلمه لی ایدی. روحون تمیزلنمه سی اوچون تزه لنمه سی، یئنیدن دوغولوشو لازیم ایدی. زلیمخان عؤمرونون دوشوندویو چاغیندا محض بو یولو سئچدی.
بو یولا قوووشمور هر یولدان اؤتن،
بو یولون سئچیلمیش ائلچیلری وار.
گیریشدن چیخیشا اوجا درگاهین،
دقیق نیظاملاری، اؤلچولری وار.
حتی زلیمخان یعقوب کیمی سؤز صرافی اوچون ده بو یولون یولچوسو اولماق چتین بیر سیناق ایدی. طالعیین ایشینه باخ، درد دن یازماق اوچون درد چکمک‌ده سانکی اؤزونون سیفاریشی ایله باش توتدو. بو شعرین یازیلدیغی دؤورده «اؤلمه دن اؤنجه اؤلمک ایسته ییرم»، –دئیه بیلمک اوچون شاعر حیاتین سیناقلارینی کؤنوللو صورتده قبول ائدیر.
گؤروم دؤزه بیله رمه می
ان آغیر درد ه
گؤروم ساواش آچا بیله‌رم‌می
درد آدلی نامرد ه.
اون بئش ایل اؤنجه زلیمخان یعقوب حج زیارتینه گئدیب کعبه نی و پئیغمبرین مزارینی زیارت ائتدی. اوندان بری شاعرین معنوی دونیاسیندا یئنی ایلگیلنمه لر باشلاندی.
بیل دئییردین، بیلمک اوچون گلمیشم،
گؤر دئییردین، گؤرمک اوچون گلمیشم،
بو درگاهدا جانی روحا تاپشیریب.
بو درگاهدا اؤلمک اوچون گلمیشم.
هله اولکی کیمی بو دونیانین مزیتلرینی ترننوم ائتمکله برابر، قلبینده باش قالدیران یئنی سئودا اونو دینی بیلگیلری داها دریندن منیمسه مه یه سؤوق ائتدی. بو ایکی لشمه، زامانین زمانه قاتیندان آیریلیب داها درین کؤکلر ه باش وورماق عزمی، نهایت، «پئیغمبر» اثری نین عرصه یه گلمه سی ایله نتیجه لندی.
بونلاری اونا گؤره خاطیرلادیرام کی، مؤولانانین حیاتیندا اولدوغو کیمی، عاغیل-سئزگی ایکیلیگینده زلیمخان یعقوبون اؤز شخصی حیاتیندا دا دایم مرکزی یئر توتموشدور. بو موحیطله قایناییب-قاریشماق، اؤز زمانه سی نین اؤولادی اولماق بیر شئیدیر، حاقدان وئرگی، وجد، ایلهام باشقا شئیدیر. زلیمخان یعقوبدا بو ایکی قطب بیرلشیر، داها دوغروسو، قطبلر آراسیندا وار-گل دویولور. اصلینده بیز هامیمیز بو ایکی قطب آراسینداییق. آمما زلیمخان یعقوب یارادیجیلیغیندا باشقالاریندان فرقلی اولاراق اوچونجو بیر قایناق دا وار. بو، مین ایللردن بری سوزولوب گلن دومدورو خالق شعرینی ین اؤزونده داشیدیغی روحانی پوتئنسیالدیر. اونو قودرتلی ائدن ده اصلینده دیلیمیزین آنجاق شعریتینی دئییل، درونی پوتئنسیالینی دا آچماق عزمیدیر.
زلیمخان یعقوب مؤولانانین اولکی «من»یندن داها اوجا مقاما یوکسه لیشی نین دراماتیزمینی تصویر ائدرکن اصلینده بللی درجه ده اؤز شخصی شاعر طالعیینی قله مه آلیر.
یئره سیغمیر، عشقی دؤنوب یئر-گؤی اولور،
قلبی، روحو گاه ساز اولور، گاه نئی اولور.
زیروه ده گؤروش
«ایکی داغ بیر عشقه ایدی قددینی».
داستان-شعر شمسین تبریزدن یولا چیخیب مؤولانانین گؤروشونه گئتمه سی ایله باشلانیر. آمما او زامان مؤولانا هله او مؤولانا دئییلدی. اونون مؤولانا اولماسی اوچون ایلاهی عشقه احتیاجی وار ایدی. و شمس بو بؤیوک تاریخی دوغولوشون، ظهورون تملینی قویماغا تله سیردی. بو گؤروشون آغیرلیغینی آچماق اوچون زلیمخان یعقوب اؤز ایلهامی نین و سؤزون بوتون قودرتینی ایشه سالیر. بو گؤروش اوزای (فضا) میقیاس و ائوره نسل ،کایینات میقیاسیندا معنا آلیر. سانکی بشریتین طالعیینده یئنی بیر مرحله نین باشلانغیجی حاضیرلانیرمیش.
مؤولانا دونیاسیندا کیچیک هئچ نه یوخدور. چونکی او، کیچیکده بؤیویو، داملادا دریانی گؤرور.
یئددی قاتدا دایانمیر،
یئتمیش قاتدان دانیشیر.
ذره نین ایچینده کی
کایناتدان دانیشیر.
آمما مؤولانا ایله گؤروشه حاضیرلانان شمسین تیمثالیندا، اونون کئچیردیگی حیسس-هیجانلاردا، بو گؤروشه حاضیرلیغین معنوی تکامول زمینه سینده بیز اصلینده زلیمخان یعقوبون اؤز داخیلی تبادولاتینی و ایکی بؤیوک تورکله گؤروشه حاضیرلاشان اوچونجو بیر تورکون قلب چیرپینتیلارینی ائشیدیریک.
لاکین زلیمخان اؤتن عصرلرین نابلد یوللاریندا تک دئییل. او، مؤولانا ایله گؤروشه گئتمه یین سیقلتینی، مسئولیتینی، اسرارنگیز روحانی یوکسه لیشینی شمسین سیماسیندا، اوبرازیندا تقدیم ائتسه ده، بو موبارک منزیله تک باشینا یوخ، بؤیوک سلفلری وورغونلا، علسگرله، قوربانییله سؤزلشیب-سازلاشیب بیرلیکده گئدیر. هر عصردن، قرینه دن بیر پیرله، مورشیدله یولداش اولوب کؤکلو-کؤمجلی، ادبلی-ارکانلی بیر کاروانلا گئدیر، اؤنونده یونوس کیمی بیر ساروانلا گئدیر.
حاق عاشقلری اؤلمورلر، اونلار موختلیف دؤورلرده یئنی سیمالاردا ظهور ائدیرلر.
هر دفعه تانرییا یاخینلاشاندا،
تزه دن دوغولور حاق عاشقلری.
سس کیمی یاییلیر دونیا اوزونه.
نور کیمی داغیلیر حاق عاشقلری.
بلی، بو یول نئچه-نئچه عصرلرین قارانلیغیندان کئچیر. زامان دیَیشیب، دؤوران دیَیشیب، اینسان دیَیشیب، لاکین دیل دیَیشمه ییب، سؤز دیَیشمه ییب؛ قلبین ساری سیمی ائله همین سیمدیر. هم ده بیزیم زمانه ده بو سیمده ان گؤزل چالان زلیمخان اؤزودور. آمما یئنه ده او بو یولا تک چیخمیر. شمسین سیماسیندا تبریزدن باشلانان یول اؤنجه زلیمخان یوردوندان کئچیر. بورچالی نین و گؤیچه نین سؤز صنعتینده ده، حاق آشیقلاری نین عشق داستانلاریندا دا اوزونو مؤولانایا توتان بیر شمس وار.
اونون گلیشی ایله آنادولویا
حاقین افسانه سی، شمسی گلیردی.
یئر اوسته یئریین بیر خزینه نین،
نفه سی، لهجه سی، لمسی گلیردی.
بو نفس، بو لهجه، بو لمسین یئنی عنوانی ایگیرمی بیر عصرده زلیمخان یعقوب شعریتیدیر.
او زامانلار ساز وار ایدی، سؤز وار ایدی، اورکلرده کؤز وار ایدی. زلیمخان بو سازین، بو سؤزون، بو کؤزون یادیگاریدیر. و بو کؤزون حرارتی بیزیم هامیمیزین زلیمخانلا، شمسله بیرلیکده مؤولانا دونیاسینا کؤچ ائتمه ییمیز اوچون یئترلیدیر، – دئیه دوشونورم. محض بو دوغمالیق، بو معنوی-گئنئتیک رابطه تاریخین کسیلمزلیگینی تامین ائدیر.
سازین نئی نیسگیلی
«یئره سیغمیر، عشقی دؤنوب یئر-گؤی اولور،
قلبی، روحو گاه ساز اولور، گاه نئی اولور».
گاه ساز، گاه نئی!
هئچ کیمه سیرر دئییل کی، زلیمخان یعقوب باشدان آیاغا ساز اهلیدیر. لاکین بو گون بیز اونون یارادیجیلیغیندا یئنی نیدا، یئنی صدا ایله راستلاشیریق. عؤمرو بویو ساز دئین شاعر عؤمرونون مودریکلیک چاغیندا هم ده نئی دئییر! سازدا یاشایان و سازلا یاشایان زلیمخان هر شئیین مودئرنلشدیگی بیر دؤورده سازا-سؤزه ایکینجی نفس وئرمکله کیفایتلنمه یه رک، بیر داها یولونو قدیملردن سالیر و سازی نئیله گؤروشدورور.
ساز روح و بدنین بیرگه حیاتیدیر. بو دونیانین سئوینجی ده، غمی ده، بو دونیانین هایی دا، هارایی دا ساز دیلینده دئییلیر. ساز او تایلی، بو تایلی هر ایکی دونیانی ترننوم ائدیر. آمما او داها چوخ درجه ده محض بو دونیانین آوازیدیر. ساز هئچ ده آنجاق کئچیلمیشلر اوچون اولماییب، بوتون جاماعتین، ائل-اوبانین، خالقین روحونو ایفاده ائدیر. بو روح هله آیاغی یئردن اوزولمه میش بیر روحدور. آمما نئی کیمی دیللنمک، نئیین سسی اولماق ادعاسی یقین آنجاق خوصوصی مقاملاردا باش قالدیریر.
سسلر دونیاسی نین زیلی، پسییم،
سازین فریادییام، نئیین سسییم.
بو دونیانین فؤوقونه قالخان، روحون درینلیگینه واران اینسانین حالینی ایفاده ائتمک اوچون ایسه نئی گرکدیر. نئی کؤنول دیلینده دانیشیر؛ نفسدن نفسه، نفسدن کؤنوله یول آچیر. آمما اونو دیللندیرمک اوچون هر آدامین نفه سی چاتماز.
نئی سما دیلینده دانیشیر و سمالارا یول آچیر. بیزیم دیلیمیزده “سما” سؤزو گؤی معناسیندادیر. عرب دیلینده بو سؤزون ایکی فرقیلی آنلام داشییر. سسلنمه سیندن آسیلی اولاراق یا سما، یا دا “دینله مک” معناسینی وئریر. مؤولویلیکده اساس آیینلردن بیری اولان سما رقصی اصلینده نئیین دینلنمه سی مراسیمی نین بیر آیریلماز پارچاسی اولوب، دویغولارلا هماهنگ اولان حرکتلردیر؛ روحون حالی نین بدنین حالینا ترانسفورماسییاسیدیر. بورادا سما سؤزونون ایکینجی معناسی بیرینجینی تاماملاییر و دینله یه بیلنلرین سمایا یوکسه لیشینه ایشاره دیر.
دینله مه مراسیمی مؤولویلیکده چوخ اؤنملی مقامدیر. نئیی دیللندیره نین حالینی یاشایا بیلمک اوچون دینله میی باجارماق لازیمدیر.
حاقدان باشقا نه وارسا،
قلبیندن، اورگیندن
آت هر شئیی دئدیلر،
غئیبدن بیر سس گلدی،
دینله نئیی دئدیلر.
اصلینده دینله ین اؤز قلبینی دینله ییر، نئی وسیله اولور. لاکین نئیین واسطه چیلیگیندن یارارلانماق اوچون یار حسرتی، عشق دویغوسو لازیمدیر. بیز اؤزوموز سانکی بیر نئییک، بو نئیده چالان (نئیزن) ایسه آنجاق عشق اولا بیلر. مؤولانا اؤزو بئله دئییر:
عشق کیمه بنزر، – دئدی.
عشق بیر نئیزنه بنزر، – دئدیم.
عشق بیر نئیزنه بنزرسه، بیز نَییک؟
بلی، – دئدیم، چوخ دوغرو.
عشق بیر نئیزنه بنزرسه، بیز نئییک!
سمایا اوجالان سسلرله یاناشی، سمادان گلن سسلر ده وار. اصلینده هر سس آدامی اوجالدا بیلمز. سمادان گلن حاق سسینی ده هر آدام ائشیده بیلمز. عاریفلیک مقامیندا «کؤنول گؤزو» آچیلدیغی کیمی، «جان قولاغی» دا آچیلیر:
ایلاهی یه باغلانان
کؤنول باغینلا دینله،
بوتون حیسیاتینلا،
جان قولاغینلا دینله.
ائله کی، دینله میی اؤیرندین، سمادان گلن سسلری ائشیتدین، نئی سنین قلبینده چالاجاق، ائله سن اؤزون ده نئی کیمی چالمیش اولاجاقسان. آنجاق بو زامان اؤزونده حاقی درک ائده جکسن و سنین روحون دریادان قوپموش داملا کیمی اؤز وطنینه جان آتاجاقدیر.
اورکلری یاخان بو نئی
کیمدن دئییر، نه دن دئییر،
او سس بوتون وارلیغییلا
«وطن!» – دئییر، «وطن!» – دئییر.
بو آنین شعریتینی دویماق اوچون ایسه گرک شمس یولو سئچه سن. دوزدور، زلیمخان یعقوبون داستانیندا بو یول دا سازین ساری سیمیندن کئچیر، آمما سازین نئی نیسگیلی هر میصراعدا دویولور.
ظاهردن باطینه
«درینده آختاردی، باطینده گزدی
عؤمرون معناسینی، شعریتینی».
بو داستان-شعرنین اساسیندا چوخ قیسا بیر تاریخچه دورور. صؤحبت گونلرین بیرینده بؤیوک بیر علم آدامی نین، عاغیل صاحبی نین سئزگی و سئوگی قاتینا یوکسه لیشیندن و یا باشقا سؤزله دئسک، عاغیللا عشقین گؤروشوندن، ووصالیندان گئدیر.
اصلینده شعرده ایکی فرقلی توخونما نوکته وار؛ یعنی بو دونیاداکی حادثه لردن بحث ائدن کیچیک بیر تفسیر و یوزوم دا واردیر. بئله کی، شمس قونیه یه گلیر، صؤحبتلری ایله مؤولانانین دقتینی جلب ائدیر و او اؤزونون اولکی حیات طرزیندن ایمتیناع ائده رک، اجتماعی شعور باخیمیندان نورمال ساییلان عنعنه وی موناسیبتلردن آیریلاراق، منطیق له ایضاح اولونا بیلمه ین، آنورمال گؤرونن یئنی بیر حالا، مقاما کئچیر. بو وضعیت اطرافداکیلاری، مؤولانانین یاخینلارینی ناراحات ائدیر، بوتون بونلارین گوناهینی شمسده گؤرورلر و اونا قارشی بیر دوشمنچیلیک موناسیبتی یارانیر. شمس ایتکین دوشور. تاریخده بونون بیر نئچه احتیماللاری، وئرسییالاری مؤوجوددور.
زلیمخان یعقوب اؤز اثرینده شمسه قصد ائدیلمه سی آلترناتیوی سئچیر. گؤرونور، بو، شاعره عشقین عکس قطبو کیمی، نیفرتین ده شاعیرانه و پوئتیک تصویرینی وئرمک ایمکانی یارادیر.
بئله لیکله، حادثه لرین آدی نورمال آداملارین باخیش بوجاغیندا گؤرونتوسوندن چوخ بسیط بیر یوزوم و تفسیر حاصیل اولور. اثرین اساس خطتی ایسه جیسمانی حادثه لر زمینه سینده دئییل، محض نورمال آداملار اوچون آنلاشیلماز قالان کؤنول حادثه سی، قلب عالمینده کی تبادولاتلاردیر. بو آرتیق فلسفی بیر پروبلئمدیر. بورادا حادثه لر عاغیل ایله عشق آراسینداکی مکاندا باش وئریر. بو اورتام دا حادثه لر دئییل، ایدئیالار ترننوم اولونور. تصادوفی دئییل کی، اثر مولیفین اؤزو طرفیندن لیریک-فلسفی دوشونجه لر شعرسی آدلاندیریلیر.
داستانلاردا عشق بوتاسی هئچ ده اوخوموش، ساوادلی، عالیم شخصلره وئریلمیر. دوننه قدر ساوادسیز اولان بو گون بیردن بیره حاقدان حالی اولور. حتی پئیغمبره ده وئرگی وئریلنده عالیملیک ایلاهی عشقله بیرلیکده وئریلمیشدی. آمما مؤولانا اؤنجه دن عالیم ایدی. بورادا محض عالیملیکله عاشقلیگین ووصالیندان صؤحبت گئدیر. زلیمخان یعقوب بو مقامی دویدوغونداندیر کی، اونو موختلیف چالارلاردا، بیر نئچه دفعه وورغولاییر.
بیر ملک گلمیشدی درویش دونوندا،
حقیقت شکلینده، ارمیش دونوندا.
پئیغمبره ایلاهی درگاهین وحی قاپیسینی جبراییل، مؤولانایا ایسه وجد قاپیسینی ارمیش دونوندا شمس آچدی. مؤولانا وئرگیسی وحی دن بیر پیلله آشاغی اولسا دا، حاق عاشقلرینه بوتا وئریلمه سیندن بیر پیلله یوکسکده دیر. چونکی بورادا سئزگی ایله عقل بیر شخصده بیرلشیر. شاعر مقاملارین بو فرقینی هم ده «دیللرین» فرقی کیمی تقدیم ائدیر. مؤولانا گؤی دیلینده دانیشا بیلمسه ده، نئی دیلینده دانیشیر:
ملکله دانیشیق گؤی دیلینده دی،
کؤنول له دانیشیق نئی دیلینده دی.
شیخ سنانی یادا سالاق. او دا بؤیوک بیر اولما، ایلاهیات عالیمی، موتکللیم ایدی. او واختا قدر کی، ایلاهی بیر عشق قلبینه حاکم اولور. سئزگی ایله، وئرگی ایله آیدینلاشان حقیقت موقابیلینده اؤنجه منطیق له، عقلی ایدراک لا الده ائدیلمیش بیلیکلر چوخ سولغون گؤرونور.
آغلین گوجو هله روحون گوجو دئییل. هانسی ایسه قانونا اویغونلوقلاری درک ائتمک، معلوم بیلیکلری منیمسه مک هله آزدیر. چوخ بیلمک آدامی قودرتلی ائتمیر. بیلیک ایراده ایله باغلی دئییل. ان اینجه مطلبلری اینسان منطیق له، تحلیلله، موحاکیمه ایله دئییل، “اوره یه دامماقلا”، قلبین ایشیقلانماسی، روحون اویانیشی ایله درک ائدیر؛ سانکی حقیقت اؤز-اؤزونه ایشیقلانیر. باخ، بو ایشیقلانما ایلاهی عشق سایه سینده مومکون اولور.
یا بیر گؤزل، یا بیر درویش، بعضا بیر سؤز و یا ایشاره شیخین، قاضی نین – دین خادیمی نین نورماتیو دینی آیینلردن آیریلاراق ایلاهی سئوگی نین یوکسک مرتبه سینه قالخماسی اوچون بیر وسیله اولور. عاغیل مرتبه سیندن یوخاری قالخا بیلمه ین فقه لر، قاضیلر واختیله منصور حلاجی دا، نسیمینی ده، مییانجینی ده باشا دوشه بیلمه میش، اونلاری دینسیزلیکده تقسیرلندیرمیشلر.
آذربایجان فولکلوروندا ایسه بیر قایدا اولاراق عاشقلیک عالیملیکدن اوستون توتولموشدور. بیزیم داستانلاردا ایلاهی سئوگی – حاق عاشقلیگی عادتا یوخودا بوتا وئریلمه سی فورماسیندا رمزلشدیریلیر. دوزدور، داستانلار هئچ ده همیشه ایلاهی عشقین دونیوی عشقدن فرقلندیریلمه سی سویه سینه قالخمیر، آمما فلسفه سینی آنلادیقدان سونرا فولکلور دا تامامیله باشقا اورتام دا معنالاندیریلا بیلر. مجنونلوغون ترننومو اوزرینده قورولان فوضولی عنعنه سینده ده سانکی عقله قارشی بیر اعتیناسیزلیق تلقین اولونور. حال بوکی، اساس مقصد عقلین اؤزونون ده ایکی لشمه سی و عشقه قارشی دوران ایلکین ایشلک عاغیلدان فرقلی، عشقله بیرلشمک عزمینده اولان داها یوکسک بیر مقامی – ائوره نسل، ایلاهی عقل مقامی اولدوغونو درک ائتمکدیر. یعنی یا مؤولویلیک مجنونلوقدان داها یوکسک مرتبه کیمی تقدیم اولونمالی، یا دا مجنونلوق آنلامینا یئنیدن باخیلمالیدیر.
ایکی مؤولانا وار: بیر– شمسه قدرکی، بیر ده – شمسدن سونراکی. بیرینجی مؤولانا هله مؤولانا دئییل؛ اؤز دؤورونون بؤیوک اولماسی جلا الدین رومیدیر. اونون اوچون بیر جیسمانی دونیا وار، بیر ده موقدس کیتاب. لاکین بو ایکیسی آیری-آیریدیر. دونیانین بو ایکی قطبونو بیرلشدیره بیله جک یئگانه قودرت ایسه عشقدیر. وحدت مقامیندا حیات اؤزو ده جیسمانی دونیادان آیریلاراق موقدسلیگین بیر پارچاسی اولور، اینسان دا بدن مقامیندان روح مقامینا یوکسه لیر. بو مقاما یوکسلمک اوچون عالیملیک یئترلی دئییل، بونون اوچون عاشقلیک گرکدیر. جلال الدین رومی ده محض ایلاهی عشقه توتوشاندا ایکینجی مؤولانا اولدو.
گؤردو عالیملرین دایازلیغینی،
گؤردو عالملرین لیاقتینی.
درینده آختاردی، باطینده گزدی
عؤمرون معناسینی، شعریتینی.
زلیمخان یعقوب ائله لاپ اولدن ایکینجی مؤولانادان بحث ائدیر. یعنی شمس هله مؤولانا ایله گؤروشمه میش ده اونو بیر ایلاهیات عالیمی دئییل، پوتئنسیال بیر عاریف، حال اهلی کیمی گؤرور. شاعر گؤروشدن اول گؤروشدن سونرانی بیر گئرچکلیک کیمی گؤروردو. اونا هر شئی عیان ایدی. چونکی شمس مؤولانادان اؤنجه عاشق ایدی: حاق عاشقی! او اؤز گؤره وینی و قابلییت ینی گؤزل بیلیر و «عالیم مؤولانانی عاشق ائتمه ی» تله سیردی.
زلیمخان یعقوبون شعرسی بوتؤولوکده عشق ایله عقل آراسینداکی بو اؤنملی فلسفی تضادین ترننومونه حصر اولونموشدور. قلبی دویان، سازا هایان، اینیلده ین، سیزیلدایان، یئرین ناله سینی گؤیه چاتدیران نئی حسرتی اونون پوئتیک وسعتی ایله بیرلشه رک بوتون اثر بویو حادثه لری ایپه-ساپا دوزور، گاه یوزم لیریکی، گاه لیریکا یوزومو تاماملامیش اولور؛ اوخوجونون دا اورگیندن شاعره قاتیلاراق شمسین بلدچیلیگی ایله مؤولانا یولونون یولچوسو اولماق کئچیر.