اسکی، یئنی و چاغداش هرمنوتیک
اسکی، یئنی و چاغداش هرمنوتیک
فخران پورنجفی بالوو
هرمنوتیک، کلمه اولاراق دیلیمیزه «یوروم بیلیم»، «آنلاما مِتودو»، «یوروم بیلگیسی» و «آنلاما تئوریسی»کیمی قاورام‌لار شکلینده چئویریلسه ده؛ کئچمیشینی و تاریخی گلیشیمینی بیلمه‌دن، هرمنوتیکین نه معنایا گلدیگینی دریندن آنلاماق ممکون‌سوز اولاجاق دیر. هرمنوتیکین تاریخی گلیشیم و دؤنوشومونو بیلمک اوچون، باتی دوشونجه تاریخینی اینجه له مک گره‌کیر. باتی دوشونجه سیستم‌ینده اورتایا چیخان تاریخی قیریلمالار، کئچمیش له ایلگیلی ایبهام‌لار دوغوروب، دب‌لر و اینانج‌لار باغلامیندا آنلاشیلمازلیق‌لارین میدانا چیخماسینا ندن اولموشدور. بو ایبهام‌لاری اورتادان قالدیرماق و آنلاشیلمازلیق‌لارین اؤنونو آلماق اوچون ده؛ هر قیریلما دؤنمینده یئنی «آنلاما تئوری»لری فورمولیزه ائتمک و بو یوللا کئچمیشی، دب‌ی و اینانج سیستم‌ینی آنلام‌لی و آنلاشیلیر قیلماق احتیاجی باتی دوشونورلری طرفیندن حیس ائدیلمه‌میشدیر.
میتولوژیک دوشونجه‌دن فلسفی دوشونجه‌یه کئچیش و اسکی یونان مدنییتی و هلنیسمین چؤکوشو، اسکی هرمنوتیکین اَن اهمییتلی آشامالارینی اولوشدورماقدادیر. اسکی هرمنوتیک، آنلامانین نئجه و هانسی قورال‌لار تملینده گرچکلشه بیله جه گی قونوسونا اوداقلانماق‌لا برابر، متنلره سمانتیک آنلاما مِتودو ایله یاناشماقدا ایدی. تورکجه‌ده‌کی قارشیلیغی «آنلام بیلیم» اولان سمانتیک، کلمه‌لرین معنا باخیمیندان گلیشمه‌سینی اینجه‌له‌ین دیل بیلیم دالیدیر. یعنی آنلام بیلیم، زامان ایچینده معنا دَییشیک‌لیک‌لری ایله دیلین یاپیسی، دوشونجه و معنا آراسینداکی قارشیلیقلی باغلانتی‌نین اوزرینده دورار. فلسفی موباحیثه‌لردن اوزاق قالما، تنقیدی اولماما و باتی دوشونجه دب‌اینین ایکی تمل عونصورو آراسیندان اسکی یونان (هلن) مدنییتینه دئییل ده، خریستیان-یهودی دب‌ه داها چوخ تمایول گؤسترمه، اسکی هرمنوتیکین اهمییتلی خوصوصیت لریندندیر.
بیر سونراکی قیریلما نؤقطه‌سی، اورتاچاغین سونا چاتماسی ایله باشلار و رنسانس سونراسی رئفورم و آیدینلانما دؤنمی گلیشمه‌لری ایله مدرن (یئنی) هرمنوتیکین دوغوشو ایله نتیجه‌له‌نیر. مدرن فلسفه ۱۷-جی و ۱۸-جی یوز ایل‌لرده تملله‌نیب قورولسا‌دا، مدرن هرمنوتیک بیر گئجیکمه ایله ۱۸-جی و ۱۹-جو یوز ایل‌لرده شکیل‌لنمه‌یه باشلامیشدیر. سون اولاراق‌دا، ۲۰-جی و ۲۱-جی یوز ایل‌لرین هرمنوتیکی ده آدلاندیرابیله جه گیمیز چاغداش هرمنوتیک قارشیمیزا چیخار. چاغداش هرمنوتیک هایدگر، گادامر و پول ریکور کیمی بؤیوک فیلسوفلارین گؤروشلری ایله اؤزونو مدرن هرمنوتیکدن فرقلندیرمیشدیر. چاغداش هرمنوتیک، اینسان ائکسنلی (محور) اونتولوژیک فلسفه‌یه (۱) اوداقلانیب، ائدموند هوسرلین فنومنولوژی‌سیندن ائتکیله‌نه‌رک اورتایا چیخمیش بیر فئنومن دیر.
آشاغی یوخاری بوتون اوزمان‌لار و فیلسوف‌لارا گؤره، فریدریش شلایئرماخئر (۱۸۳۴-۱۷۶۸) مدرن هرمنوتیکین قوروجوسو ساییلماقدادیر. شلایئرماخئر رنسانس‌دان باشلایاراق داوام ائدن سورجین فلسفی و فیکری بیریکیمینی فورمولیزه ائده‌رک هرمنوتیکی، «نئجه آنلامانین قورال لاری» سوییه‌سیندن «آنلامانین نه اولدوغونو سورقولایان» بیر بیلیم سوییه‌سینه یوکسلتدی. بئله‌جه هرمنوتیک، فیکری ائتکینلیک ساحه سینده فلسفی اهمییت قازانمیش اولدو. او اوزدن شلایئرماخئره گؤره یوروملاما، گرک بیلگیلنمه‌نی گئنیشله‌دیب داها یاخشی و درین آنلامادا، گره کسه متن‌لردن اؤزنل (ذهنی)، نسنل (عینی)، تاریخی و اؤنگؤروسل اولاراق یئنی اوخونوشلار سونماقدا چوخ فایدالی اولمالیدیر.
شلایئرماخئرین «آنلاما نه دیر» سورغوسونو، هرمنوتیک تاریخینده بیر دؤنوم نؤقطه‌سی کیمی دَیرلندیرمک اولار. چونکو بو سورغو، دوشونجه باخیمیندان داها گئنیش و فلسفی بیر اورتام یاراداراق؛ کؤکلو دَییشیملره ندن اولموش و اسکی هرمنوتیکدن یئنی هرمنوتیکه کئچیشده چوخ اهمییتلی رول اوینامیشدیر. شلایئرماخئرین بو سورویا اؤنجه‌کیلر کیمی «یازارین نییتینی بولما» ائکسنینده جاواب آختارسابیله، هرمنوتیکی مقدس متنلره اوداقلانماقدان قورتاراراق عومومی هرمنوتیکین تمل‌لرینی آتماسی، باشلی باشینا بؤیوک بیر حادیثه دیر. بئله‌جه هرمنوتیک اؤزونو «متن» و «تاریخ»دن یاواش یاواش «اینسانی تانیما»یا چئویرهرک، اونتولوژیک بیر فلسفه‌یه دؤنوشموشدور.
عومومی هرمنوتیک
شلایئرماخئردن اؤنجه هرمنوتیکین حقوقی، فیلولوژیک و خوصوصی‌له تئولوژیک اولاراق اؤزل چئشیدلری واریدی. شلایئرماخئره گؤره بو اؤزل هرمنوتیک‌لر، اسکیک و یئترسیز اولدوغوندان، هئچ بیر علمی احتیاجی قارشیلاماماقدایدیلار. شلایئرماخئر آنلامانین عومومی قورال‌لارینی فورمولیزه ائده‌رک، اؤزل هرمنوتیک‌لرین یئترسیزلیگینی اورتادان قالدیرمیش و بؤیله‌جه، آنلامانی بیر بیلیم و سیستم حالینا گتیریب عومومی هرمنوتیکین تمل‌لرینی آتمیشدیر. اونا گؤره آنلاما اؤزلوگوندن اورتایا چیخان اولاغان بیر دوروم دئییلدیر. هر هانسی بیر متن و یا سؤیلم‌له قارشیلاشدیغیمیزدا، نورمال اولاراق گرچکلهشن آنلاما دئییل، آنلامامادیر. او اوزدن آنلاما، آنلامامانی اورتادان قالدیرماق اوچون گرچکلهشن، فیکری (فلسفی/هرمنوتیک) بیر فعالییت دیر. شلایئرماخئرین اساس مسئله‌سی، «آنلاما»، حتتا «دوغرو آنلاما»دیر. بو باغلامدا دا، «آنلاما چتینلیگی»، «آنلاماما» و «یانلیش آنلاما» دوروم‌لارینا دیققت چکر و بو دوروم‌لارین هارادان قایناقلاندیغینا ایلیشکین دوشونجه‌لرینی سؤیلر. اونا گؤره بو دوروملار، اسکی هرمنوتیک ده اولدوغو کیمی، ساده‌جه زامان کئچمه‌سیندن دولایی و یا دیل فرقلی‌لیگی نده‌نی ایله آنلاشیلماز اولان اسکی بیر متن‌له قارشیلاشدیغیمیزدا دئییل، ایجتیماعی حیات‌دا سیرادان بیر دانیشما و یا یازیشمادا بیله اینسان‌لار آراسیندا یاشانابیلر. شلایئرماخئر بو هرمنوتیک دوروملاردا «آنلاما»نین دئییل، «آنلاماما»نین اورتایا چیخاجاغینی اولاغان گؤردوگوندن؛ هرمنوتیکی عومومی بیر آنلاما صنعتی و قاوراما (درک ائتمه) بیلیمی سوییه‌سینه یوکسلته‌جک چالیشمالاری ایله، ایلک دفعه اولاراق هرمنوتیکه سیستماتیک و فلسفی بیر درینلیک قازاندیرار.
اؤزه‌ل هرمنوتیک آنلاییشیندان عومومی هرمنوتیک آنلاییشینا کئچیش؛ متن‌لری آنلاما و یوروملاما تاریخینده ائوریمسل (تکامولی) ماهییت داشییان اهمییتلی بیر مرحله دیر. یعنی عومومی هرمنوتیک گرک تئولوژیک، گرکسه فیلولوژیک و یا حقوقی قونولاردا، «متن، متندیر» آنلاییشییلا و هئچ بیر آیریم گؤز اؤنونه آلمادان متنلره یاخلاشار. ذکی اؤزجانا گؤره شلایئرماخئر، «بیر شئعری، یادا مقدس بیر متنی آنلامانین عئینی ایلکه‌لرله مومکون اولابیله‌جه‌گینی ایره‌لی سوروردو و بوندا پوزیتیف بیلیم‌لرین آچیقلاییجی مِتودو قارشیسیندا اینسان بیلیم‌لرینه عایید اؤزگون بیر متود آختاریشی‌نین رولو اولدوغو اینکار ائدیله بیلمز». اؤته یاندان شلایئرماخئرده آنلامانین بیرده تاریخی بعدو (جنبه‌سی) واردیر. بو باغلامدا هرهانسی بیر متنی داها دوغرو آنلاماق اوچون؛ یازارین یازدیغی بوتون اثرلر، یاشام حکایه‌سی، ایچینده یاشادیغی شرط‌لر، یاشادیغی چاغین تاریخی، مدنی، ایقتیصادی، علمی، فلسفی، دینی و بنزر خوصوصیت‌لرینین آنلاشیلماسی گره‌کیر. تاریخی‌لیک دئمک، اینسان اوغلونون بیلینج وارلیغی نین تاریخ بویو بوتون معنا، ده‌یر و قاورام‌لارین ائتکیسی و بلیرله‌ییجیلیگی آلتیندا اولوشماسی دئمکدیر. یعنی بیر فنومنی، تاریخی بیریکیمیمیزدن باغیمسیز آنلایابیلمه‌ریک. او اوزدن شلایئرماخئر، «هر ایفاده، آنجاق عایید اولدوغو تاریخی یاشامین بیلگیسی و یا ایچیندن چیخدیغی تاریخله آنلاشیلابیلر» اولدوغونو سؤیله‌ر. اونا گؤره، هر ایفاده آنجاق اؤز باغلامی ایچینده آنلاشیلابیلر؛ بو باغلام ایسه، قراماتیک اولماقدان داها چوخ، ایفاده‌نین معنایی اولوشومونو ساغلایان مدنی، ایجتیماعی و تاریخی شرط‌لردیر.
قراماتیک-پسیکولوژیک آنلاما
شلایئرماخئر آنلامانین، دیل و دوشونجه ابعادلارینا دیققت چکرک قراماتیک و پسیکولوژیک اولماق اوزره ایکی چئشید آنلامادان بحث ائدر. اونا گؤره، بوتون آنلامالار ایکی آندان عیبارت دیر: دیلسل ایفاده‌لرین آنلاشیلماسی آنی (قراماتیک) و دوشونورون ایچینده بولوندوغو دورومون آنلاشیلماسی آنی (پسیکولوژیک) و آنلاما، بو آنلارین بیرلیکده‌لیگیندن و ایچ‌ایچه‌لیگیندن اولوشار.
اینسانین ایچینده‌کی دوشونجه و دویقولار، کلمه‌لر قالیبیندا جیسم‌لشیب بیر آنلادیم شکلینده چیخدیغیندا؛ هر ایفاده، صاحیبی‌نین نییتی (مقصود/آماج) و پسیکولوژیسینی آچیقلاماقدادیر. بو دوغرولتودا شلایئرماخئر، دیل ائکسنلی و سمانتیک آنلاما شکلی اولان قراماتیک هرمنوتیک و دوشونمه پروسه‌سینده دوشونجه‌نین ماهییتی، گلیشیم سورجی و توتارلیغینی آراشدیریب، یازارین پسیکولوژیسی و ایچ دونیاسینی اینجه‌له‌یه‌رک ایفاده صاحیبی‌نین نییتینی تاپمایا چالیشان تئکنیک (پسیکولوژیک) هرمنوتیکدن اولوشان بیر سیستم تاسارلار. قراماتیک هرمنوتیک ایفاده‌نین (متن و یا سؤیلم بیچیمینده) یارادیلماسیندا، دیل فاکتورونو اؤن پیلانا چیخاردیغی حالدا، پسیکولوژیک هرمنوتیک، یازارا (ویا سؤیله‌ییجی‌یه) ایفاده‌نین گرچک تملی اولاراق اوستونلوک وئرر.
متنی، یازاریندان داها یاخشی آنلاماق
قراماتیک آنلامادا، دیل بیلگیسی اساسیندا کلمه‌لر و جومله‌لرین آنلاشیلماسی سؤزقونوسو ایکن پسیکولوژیک آنلامادا، یازارین (سؤیله‌ییجی‌نین) آنلاشیلماسی اؤنه چیخماقدادیر. شلایئرماخئر پسیکولوژیک آنلامادا، یازارا ایلیشکین بیلگی ائدینمک‌له یاناشی یورومچونون شخصی سئزگی لرینه‌ده اهمییت وئرمکده، اویسا قراماتیک آنلاما، مئکانیک و منطقی بیر ایشلم اولماقدان اؤته‌یه کئچمز. اونا گؤره قراماتیک و تئکنیک یوروملامانی بیر بوتون اولاراق اَله آلدیغیمیزدا، یازاری، اؤزوندن داها یاخشی آنلاماق مومکوندور.
دیلین هرکس طرفیندن اؤیره‌نه بیلر، بلیرلی قورال‌لارا صاحیب اولماسی، قراماتیک آنلامایا مکانیک و منطقی بیر ماهییت قازاندیرار. آنلاما، دیل ایله باشلاسا دا، یورومچونون سئزگیسل باجاریغی ایله یازارین نییتینی، سؤیله‌مک ایسته‌دیگی اساس مئساژی و متنین گیزلی و اؤرتوک معناسینی تاپماقلا، باشقا بیر بعدا (جنبه‌یه) ایلرله‌یه بیلر. آنلاماق اوچون قراماتیک و پسیکولوژیک آنلاما شکلی‌نین بوتونلوگو و بیری او بیرینین تاماملاییجیسی اولماسی گره‌کیر. او اوزدن شلایئرماخئر آنلامانین، ساده‌جه دیلین و ایفاده صاحیبی‌نین دوشونجه‌سی‌نین بوتونلویو ایچینده گرچکلشه بیله‌جه‌گینی سؤیله‌ر. بورادا دوشونجه بوتونلوگو یازارین، یاشادیغی دؤنمینه و اونون میللی- مدنی خوصوصیت‌لرینه ایشاره ائدر. قراماتیک و پسیکولوژیک آنلامانین بوتونجول و تاماملاییجی یاپیسیندان دوغان یوکسک سوییه آنلاما، یورومچویا یازاری، اؤزوندن داها یاخشی آنلاما ایمکانی سونار. چونکو بو دورومدا یورومچو، قراماتیک و تئکنیک آچیدان یازارین فرقینه وارمادیغی دوروملاری قاورایابیلر. کئچمیشین محدود بیلگی، تجروبه و ذهنی ایمکان‌لاری اساسیندا یازیلان بیر متنی بوگونکو دونیانین مدرن بیلگی و گئنیش ذهنی ایمکان‌لارینین یاردیمی ایله داها دریندن و قاپسام‌لی بیچیمده آنلایابیلمک غایت طبیعی دیر. قادامئرین ده وورقولادیغی کیمی، بیر حادیثه‌نین گرچکله‌شدیگی چاغدان اوزاقلاشدیغیمیز اوراندا، او حادیثه‌نی داها یاخشی آنلاماق ایمکانینا صاحیب اولاریق.
اسکی بیر متنه ایلیشکین، یوز ایللر بویونجا یاپیلان یوروملاما و آنلاما گیریشیم‌لری نتیجه‌سی، بو متنین اونلارجا قاتی یئنی دوشونجه، گؤروش، یوروم و اثر بیریکه بیلر. بو دورومدا سؤزقونوسو متنین یازاری نین، بوتون بو دوشونجه و گؤروشلری بیلدیگینی سؤیله‌مک گرچکچی و توتارلی بیر ایددیعا اولماز. او اوزدن بیر متنین اورتایا چیخدیغیندان بوگونه قدر ایله‌ری سورولن فیکری چالیشما و بیریکیم، بیرده چاغیمیزین بیزه سوندوغو تئکنیک و علمی گوج سایه‌سینده، او متنی یازاریندان داها یاخشی آنلایا بیلریک. اؤته یاندان بیر اینسان اولاراق هرهانسی بیر یازار، ائتدیگی ایش‌لرین و اورتایا قویدوغو دوشونجه‌لرین، نده‌نی و دورتولرینین (انگیزه‌لرینین) بؤیوک بیر بؤلومو حاقدا بیلگی صاحیبی دئییلدیر. چونکو اینسان بیلینجی‌نین یوزده دوخسانی بیلینج آلتی (ضمیر ناخودآگاه) دئدیگیمیز بؤلومدن اولوشماقدا و اینسان بیلگسی‌نین خاریجینده یئر آلماقدادیر. کیمی زامان بیر پسیکولوقون، بیلینج آلتیمیزا اولاشاراق اؤزوموزون ده بیلمه‌دیگیمز بیلگینی آیدینلیغا قوووشدورابیلر اولماسی؛ بیر متنی یازاریندان داها یاخشی آنلاماق قونوسوندا باشقا بیر قانیتدیر. بو باغلامدا ایلگینج بیر دوروم داها وار: بیر چوخ شاعیر یاشامی بویونجا هرهانسی بیر شئعرینه، اؤزونون قصد ائتدیگی معنادان داها یاخشی بیر آنلام یوکلندیگینه و یا یوروملاندیغینا شاهید اولموشدور.
هرمنوتیک دؤنگو
بوتون اولاراق بیر متن، پارچالاردان اولوشار. شلایئرماخئر آنلامانی، آددیم آددیم گلیشن بیر سورج اولاراق گؤردوگوندن، متنی آنلاما ائتکین‌لیگینی پارچا- بوتون (جزء-کل) ایلیشکی‌سی باغلامیندا اَله آلیر. اونا گؤره، پارچا بوتوندن، بوتون ایسه پارچادان آنلاشیلار و بئله‌جه هرمنوتیک دؤنگونون اولوشماسی ایله، آنلاما حادیثه‌سی گرچکله‌شیر. آنلاما، متنین بوتونلوگو ایله مومکون قیلینیر. یعنی آنلاما اوچون اساس پارچا دئییل، بوتوندور. بوتونون وئردیگی فیکیرله آنلاشیلان پارچالار، بوتونون داها یاخشی آنلاشیلماسی اوچون یاردیمجی اولار. بونو شلایئرماخئر، «بوتونون آنلاشیلماسی پارچالار طرفیندن، پارچالارین‌دا آنلاشیلماسی بوتون طرفیندن بلیرله‌نر» شکلینده ایضاح ائدر. باشقا دئییشله؛ قراماتیک آنلاما، پسیکولوژیک آنلامانین اورتایا چیخماسینا ندن اولدوغو کیمی، پسیکولوژیک آنلاما دا، داها یوکسک سوییه‌بیر قراماتیک آنلامایا اولاناق ساغلار و بو هرمنوتیک دؤنگو داوام ائدرک، پارچالار بوتونو، بوتون ده پارچانی آنلاشیلار حالا گتیرر و باساماق باساماق آنلاما اولایی، پارچا-بوتون و ندن-نتیجه ایلیشکی‌سی دوغرولتوسوندا ایره‌لیلر.
هر باساماقداکی آنلاما، بیر اؤنجه کی باساماغا گؤره، داها اوستوندور. شلایئرماخئره گؤره، بوتونون ایلک آنلاشیلماسی سطحی و کئچیجیدیر و متنین بوتونونه ایلیشکین ساده‌جه عومومی بیر فیکر وئرر. بوتوندن اَلده ائدیلن بو کئچیجی (موققت) و ایلکین آنلاما، پارچالاری داها یاخشی آنلاماق اوچون یاردیم‌چی اولار. بو دفعه داها یاخشی آنلاشیلان پارچالار، بوتونون داها یاخشی آنلاشیلماسینا ایلیشکین اؤن بیلگی و اؤن آنلاما اولوشدورار. بئله‌جه باساماق باساماق و آددیم آددیم آنلامانین دؤنگوسل‌لیگی و بوتونسل‌لیگی ایچینده، «آنلاما»، «دوغرو آنلاما» و «داها یاخشی آنلاما» کیمی هرمنوتیک قاورام‌لار، فلسفی و فیکری درینلیک قازانار. بو دورومدا آنلاما، بیر صنعت اولاراق قارشیمیزا چیخار؛ بئله‌جه وئریملی و اؤیره‌تگن بیر آنلاما، یورومچونون دا یاردیمی ایله‌یئنی‌دن بیر یاراتمادیر، یئنی بیر متنی اورتایا قویماقدیر.
چاغداش هرمنوتیک
پول ریکور مدرن هرمنوتیکین اولوشماسیندا، شلایئرماخئرله بیرلیکده ویلهئلم دیلتایین دا رولونا دیققت چکمیشدیر. دیلتای(۱۹۱۱-۱۹۳۳)، اینسان بیلیم‌لرینین مِتودولوژیسینه ایلیشکین اؤنملی چالیشمالاری ایله تانینان آلمان فیلسوفودور. اونا گؤره، طبیعت بیلیم‌لری و اینسان بیلیم‌لری، اؤزو گره‌کی بیری بیریندن آیریدیرلار؛ چونکو هم قونو، هم آماج و هم مِتود باخیمیندان فرق‌لیدیرلر. دیلتای طبیعت بیلیم‌لری قارشیسیندا، تاریخ باشدا اولماق اوزره اینسان بیلیم‌لری اوچون مِتودولوژیک بیر فلسفه گلیشدیره‌رک؛ اینسان بیلیم‌لرینه، طبیعت بیلیم‌لرینده (اؤرنک اولاراق فیزیک و ماتئماتیک کیمی) اولدوغو قده‌ر عقلانیت و اعتیبار قازاندیرمایا چالیشمیشدیر. اونون هرمنوتیک آنلاییشینی بو باغلامدا دَیرلندیرمک گره‌کیر. گادامره گؤره دیلتای، اینسان بیلیم‌لرینین پئسیکولوژیک بیر تمله دایالی هرمنوتیک مِتودا احتیاج حیس ائتدیگی گؤروشونو گلیشدیرمیشدیر. دیلتای هرمنوتیکین، ساده‌جه یازارین سؤیله‌مه‌یه چالیشدیغی معنا و ایفاده ائتمک ایسته‌دیگی اساس مئساژی آنلاماقلا محدود اولمادیغینی، عومومیتله اینسان بیلیم‌لری و تاریخی آنلاما قونوسوندا ایشه گله‌جه‌گینی سؤیلر.
دیلتای اینسان حیاتینی آنلاماقدا، تاریخین چوخ اؤنملی اولدوغونو دوشونه‌رک؛ آنجاق تاریخی‌لیک باغلامیندا، توپلوم‌لار و فردلرین آنلاشیلا بیله‌جگینه اینانار. او اوزدن ده، اینسان یاشامینا اهمییت وئرمه‌ین مؤوجود تاریخ آنلاییشینی یئترسیز گؤرموش و «تاریخ بیر بوتون اولاراق اَله آلینمالیدیر» ایلکه‌سیندن حرکت‌له، تاریخ و اینسانی بیلیم‌لر ساحه‌سینده مِتودولوژیک بیر فلسفه گلیشدیرمیشدیر. دیلتای اینسانا عایید هر هانسی بیر داورانیش، صنعت اثری، سؤزلو ویا یازیلی متنین آرخاسیندا، آنلاماسی گره‌کن بیر ذهنییت و نییت‌ین اولدوغونا ایناندیغیندان؛ اینسان بیلیم‌لرینده‌کی آراشدیرمالاری، بیر «آنلاما» و «یوروملاما» ائتکین‌لیگی چرچیوه‌سینده دَیرلندیرمکده‌دیر. اونا گؤره، کئچمیشه عایید بیر متنین آنلاشیلماسی، یازارین ایچینده اولدوغو تاریخی شرط‌لرین درک ائدیلمه‌سی و یورومچونون یازارلا ائمپاتی قورابیلمه‌سی ایله مومکوندور. دیلتای و هیرش کیمی داوامچی‌لاری یورومچویا اهمییت وئرمه‌مکله یاناشی، یازارین دَیرلری، دویقولاری، روح حالی و ایچ دونیاسینین، متنین اؤزوندن داها کئچرلی اولدوغونا اینانارلار. دیلتای یازارین ایچ دونیاسی ایله گره‌کیندن داها چوخ ایلگیلنه‌رک، ایفاده صاحیبی‌نین روح دورومونو آراشدیریب آختاردیغی اوچون، آشیری رومانتیک اولماقلا سوچلانمیش و یازارین نییت و ذهنییت‌ینه اوداقلانیب و متنی یارادان کیشی‌ایله ائمپاتی قورمایا چوخ اهمییت وئردیگیندن، پسیکولوژیسم (روح بیلیمچیلیک) دامغاسی‌لا تنقید ائدیلمیشدیر.
شلایئرماخئره گؤره یازارین، متن آراجیلیغی ایله آنلاتماق ایسته‌دیگینی یورومچو، قراماتیک و پسیکولوژیک مِتودلارلا کشف ائدر؛ اویسا هایدگر و گادامر کیمی چاغداش هئرمونوتیکچی‌لره گؤره متن، یازارین نییتیندن باغیمسیز اولاراق، چوخ ساییدا معنا و یوروما صاحیب اولابیلر. ایشلوسل‌لیک آچیسیندان، شلایئرماخ‌رین چالیشمالاری «متن هرمنوتیکی» چرچیوه‌سینده دَیرلندیریلیرکن، دیلتایین هرمنوتیکی، «مِتودولوژیک» دیر. «فلسفی هرمنوتیک» ده دئیه بیله‌جه‌گیمیز هایدگرین هرمنوتیکی، اونتولوژیک دیر و واراولوش ایله اوغراشیر. گادامر ایسه، هم دیلتای ین مِتودولوژیک هم ده اوستادی هایدگرین اونتولوژیک هرمنوتیک‌یندن فایدالانمیشدیر؛ اونون هرمنوتیکی بیر یاندان «حقیقت» اوبیری یاندانسا «مِتود»له تمل‌لنمیشدیر. هایدگرین «وارلیق و زامان» و گادامرین «حقیقت و مِتود» کیتاب‌لاری بو باغلامدا یازیلمیش و ایگیرمینجی یوز ایلین فلسفه‌سینی دریندن تاثیری آلتینا آلان اهمییتلی اثرلردیر.
دیلتایا گؤره اینسان‌لار اورتاق کیملیگه صاحیب اولوب، ساده‌جه تاریخی دوروم‌لاریندان دولایی فرقله‌نیرلر. او اوزدن، بیر باشقاسینی آنلاماق اوچون، تاریخی اوفوقونو کشف ائدیب، اونونلا ائمپاتی قورماق یئترلی دیر. بئله‌جه باشقالارینی تانیماق اوچون اؤزوموزو، اؤزوموزو تانیماق اوچون‌ده باشقالارینی تانیمالی‌ییق. هایدگر اورتاق کیملیک مسئله‌سی‌نین، دیلتایین سؤیله‌دیگی کیمی بسیط اولمادیغینی اورتایا قویوب، اصلینده اینسانلارین فرقلی کیملیک‌لره صاحیب اولدوقلارینی سؤیله‌ر. اونا گؤره اینسان، واراولوشون اورتاسینا ائله‌جه، اورادا بیر وارلیق اولاراق (آلمانجا: دازاین) بوراخیلمیشدیر. اینسان اؤزونو تانیماق اوچون باشقالارینی دئییل، اؤنجه واراولوشداکی قونومونو بلیرله‌یه‌رک باشلامالی دیر. پول ریکور، هایدگرین اونتولوژییه طرف حرکت ائتدیگینی، آنجاق اینسان بیلیم‌لرینه گئری دؤنه بیلمه‌دیگینی و دولایی‌سیلا اونون فلسفه‌سی‌نین بیلیم ایله ایلیشکی‌سینین کسیل‌دیگینی و اؤز حدودلاری ایچینده قالاراق علمی چالیشمالارا یاردیم ائده‌بیلمه‌دیگینی سؤیله‌ر. گادامر، هایدگرین ایشله‌دیگی قونولاری بؤیوک اؤلچوده گلیشدیرمیش و هرمنوتیکین عومومی و خوصوصی مسئله‌لرینی آناچیزگی‌لری ایله اورتایا قویاراق، هرمنوتیکین چاغداش فلسفه آخیم‌لاری آراسیندا قونومونو تثبیت ائدیب و هرمنوتیکله بو آخیم‌لار آراسیندا باغ قورمایا چالیشمیشدیر. ائدوارد برنشتاینا گؤره گادامرین هرمنوتیکین ائورنسل‌لیگی و اونتولوژیک اؤنجه‌لیگی حاققینداکی ادعالاری، طبیعت و ایجتیماعی بیلیم‌لر فلسفه‌سی اوزرینه اهمییتلی تاثیرلر یاراتمیشدیر.
هایدگر، دیل قونوسونو فلسفه‌نین اَن تمل کاتئقوری‌لریندن بیری اولاراق گؤرور. مشهور «دیل وارلیغین ائویدیر» سؤزو، اونا عاییددیر. گادامر اینسانین واراولوشداکی قونومونو، مدنییت اولاراق دَیرلندیریر. اونا گؤره هر اینسان، اؤزه‌ل بیر مدنییت ایچینده دونیایا گلیب و دیل آراجیلیغی ایله او مدنییتین خوصوصیت‌لرینی اؤیره‌نیر. بو مدنییته عایید بیلگی‌لر بوتونو (دَب)؛ اؤن بیلگی‌لر، اؤن قاوراما و اؤن وارساییم‌لار (پیش‌فرض) بیچیمینده اؤزوموزو، باشقالارینی، واراولوشو، بیر متنی و یا صنعت اثرینی آنلامامیزا سبب اولار. گادامره گؤره هرمنوتیک ائتکینلیک، بیر باشقا دونیایا عایید معنا باغلارینی، او آن ایچینده یاشانیلان دونیایا انتقال ائتمه ائتکین‌لیگی دیر. آیریجا گادامر دیل و دوشونجه‌نین آیری آیری شئی‌لر اولمادیغینا، دیلله ایفاده ائدیلنین، دوشونجه ایله عئینی اولدوغونا اینانیر.
دیلتای هرمنوتیک قاورامینی، اینسان بیلیم‌لری مِتودولوژی سینه؛ هایدگر ایسه فلسفه‌نین مرکزینه یئرلشدیرمیشدیر. هایدگرین، هرمنوتیکی اینسانلارین یاشام تجروبه‌لرینین تملینی اولوشدوران بیر فنومن اولاراق اَله آلماسی، هرمنوتیکین اپیستئمولوژیک چیزگی‌دن، اونتولوژیک چیزگی‌یه کئچمه‌سینه ندن اولموشدور. یعنی هایدگر هرمنوتیکی، وارلیق آنالیزی‌نین مرکزینه یئرلشدیرمیشدیر، دئیه‌بیلریک. گادامرین تثبیت‌لرینه گؤره هایدگر اوچون آنلاما، نه دیلتای‌داکی کیمی بیر بیلگی ایدئالی دیر، نه ده هوسرل‌ده‌کی کیمی فلسفه‌نین مِتودولوژیک ایدئالی. هایدگر اوچون آنلاما، اینسان واراولوشونون (دازاین) دونیا ایچینده‌کی وارلیق اولاراق گرچکلشدیردیگی باشاری، یعنی دازاین‌ین واراولوش بیچیمیدیر. هایدگره گؤره، فلسفه‌نین بوتون مسئله‌لرینین کؤکونو «وارلیق»دا آراماق گره‌کیر، یعنی آنلاما واراولوشسال بیر حادیثه دیر، وار اولماق آنلاماق دئمکدیر.
هایدگره گؤره، کئچمیشی آنلایابیلمه‌نین‌ده تملینده، اینسانین تاریخی بیر وارلیق اولما خوصوصیتی دورار. یعنی تاریخی آنلامانی ساغلایان، دیلتایین سؤیله‌دیگی کیمی اورتاق کیملیک آراجیلیغی ایله قورولان دویقوداشلیق دئییل، دازاین‌ین تاریخی‌لیگی دیر. هایدگر، اؤن آنلامالار اولمادان تاریخی کئچمیشی آنلامانین و تاریخ بیلینجی‌نین اولوشماسی‌نین مومکون اولمادیغینی سؤیله‌ر؛ گادامر ایسه آنجاق، باشقالاری (یا دا وار اولان دَب) یولو ایله اؤز حاققیمیزدا بیلگی اَلده ائده بیله‌جه گیمیزه اینانار. اونا گؤره تاریخی بیلگی، ایچینده بولوندوغوموز دَب‌ین چؤزولمه‌سینه دئییل، زنگینلشمه‌سینه یول آچار، دَب‌ی گلیشدیرر و دوغرولار؛ اؤز کیملیگ‌یمیزی تانیمامیزا سبب اولار.
دیلتای طبیعت و اینسان بیلیم‌لرینین قونو، مِتود و آماج باخیمیندان فرقلندیک‌لرینی سؤیلمیشدیر. اونا گؤره، اینسان بیلیم‌لرینین قونوسو اینسان، یؤنتمی ائمپاتی یولو ایله گرچکلهشن آنلاما، آماجی ایسه، اینسانی فنومن‌لری یوروملامادیر. حال‌بوکی طبیعت بیلیم‌لری، طبیعی فنومن‌لری دوغرولانابیلرلیک ایلکه‌سینه دایاناراق آچیقلامایا چالیشیر. چاغداش هرمنوتیکین بؤیوک تمثیلچی‌لریندن پول ریکور (۱۹۱۳-۲۰۰۵) دیلتایین بو گؤروشونه قارشین، طبیعی بیلیم‌لر و اینسان بیلیم‌لری آراسیندا مِتود باخیمیندان ایلیشکی قورمایا چالیشمیشدیر. او، دیلتایین اورتایا قویدوغو «آنلاما» و «آچیقلاما» آیریمی تملینده، «آنلاما-آچیقلاما» آراسینداکی دییالئکتیک یاپی‌یا دایاناراق، یئنی بیر هرمنوتیک گلیشدیرمیشدیر. ریکور، هایدگر و گادامرین اونتولوژیک هرمنوتیک آنلاییشینا قارشی چیخماسادا؛ آنلامانین، «یازیلی دیسکورس» اوداقلی هرمنوتیک فنومنولوژی یولویلا مومکون اولاجاغینا اینانیردی.
ریکور، فردینان دوسوسورون «یاپیسالچی دیل‌بیلیم» گؤروش‌لریندن ایلهام آلمیشدیر. سوسور، دیل (Language) و سؤز/سؤیلو (Parole) آراسیندا آیریم یاپاراق؛ قونوشمانین ایکی بؤلومدن اولوشدوغونو سؤیلر:
۱- فردلردن باغیمسیز، ایجتیماعی ماهیت‌لی بؤلومو، یعنی بیر سیستم اولارق دیل (سوسورا گؤره، بو بؤلوم داها اهمییتلی دیر)؛
۲- داها آز اهمییته صاحیب اولان و فردی گوجه دایانان، سؤز سؤیله‌مه و نوطق بؤلومو.
ریکور، دیل بیلیمده یاپیسالچی یاخلاشیم مودئلینی قبول ائتسه‌ده، سؤیلو و نوطقه (Parole)، دیل‌دن (Language) داها چوخ اوستونلوک تانیماقدادیر. چونکو اینسان-دیل و یا اینسان-وارلیق آراسینداکی ایلیشکی، دیلین یاپیسی ایچینده‌کی پارچالارین ایچ ایلیشکیسیندن داها اهمییتلی دیر. هایدگرین‌ده وورقولادیغی کیمی اینسان دیل آراجیلیغی ایله، توم وارلیغی آنلاییب بو دونیاداکی واراولوشونا معنا وئره-بیلمکده دیر. او اوزدن ریکورون سوندوغو و قونوشانین اهمییتلی رولونا دیققت چکه‌ن مودئله، «دیل فنومنولوژیسی»ده دئیه بیلریک. او، دیل بیلیمین اساس مسئله‌سینی «دیل» ایله «سؤیلو» آیریمیندان، «ایم بیلیم- نشانه‌شناسی» (Semiology) ایله «آنلام بیلیم» (Semantics) آیریمینا دَییشدیریب، یاپیسالچی دیل بیلیمدن (ایم‌بیلیم)، دیسکورس ائکسنلی دیل‌بیلیمه (آنلام بیلیم) کئچرک اؤز هرمنوتیک آنلاییشینین تمل‌لرینی آتمایا باشلامیشدیر. ریکورا گؤره دیلین بیریمی، «ایم» (Sign)، دیسکورسون بیریمی ایسه، جومله‌دیر (Sentence). اونون دیسکورس آنلاییشیندا دیل؛ بیر سیستم اولاراق دئییل، دیل قوللانیمی ایله گرچکله شن بیر حادیثه اولاراق اَله آلینیر. دیسکورس، بیر دانیشان طرفیندن گرچکله‌شدیگی اوچون بیر اولای (واقعه) اولدوغو حالدا، معنایا دا صاحیبدیر. سینیرلی اولان «دیل»ی ایستیفاده ائده‌رک، حدودسوز بیر محصول اولاراق گرچکله شن دیسکورس، هم ده «دیل»ین یوخسون اولدوغو بیر دونیایا صاحیبدیر. یعنی هر دیسکورس، بیر دونیایا ایشارت ائدر. سؤزلو دیسکورس یازیلدیقدان سونرا، بیر «متن» اولاراق قارشیمیزا چیخار. «متن»، صاحیبی‌نین نییت و آماجیندان اوزاقلاشاراق باغیمسیزلاشار. ریکورا گؤره سؤزلو دیسکورسون، یازیلی دیسکورسا دؤنوشدوگو زامان؛ «یازاردان قورتولوب باغیمسیزلاشماسی»، «قونوشمانین موخاطب‌لریندن باغیمسیزلاشماسی» و «قونوشما دورومونون توم فیزیکی و معنوی قوشوللاریندان باغیمسیزلاشماسی»، متنی اولوشدوران اوچ اهمییتلی عامیل دیر. بئله‌جه متنین دونیاسی، یازارین دونیاسینین سرحدلرینی کئچیب اوخوجولارینا یئنی بیر دونیا سونار. آرتیق بو دونیانی کشف ائتمک، هرمنوتیکین اساس مسئله‌سی اولاراق قارشیمیزا چیخار. ریکورا گؤره، زامانین پسیکولوژیک و سوسیولوژیک شرط‌لریندن قورتولاراق باغیمسیزلاشان متن، یئنی اوخونوشلارا، آنلامالارا و یوروملامالارا آچیقدیر.
ریکور، نه دیلتای کیمی یازارین نیتی، ایچ دونیاسی و روح حالینی آراماقدا، نه ده گادامر کیمی یازاری اؤته‌کی لشدیره‌رک، اوخوجو ایله متنین دییالوقوندان یانادیر. او، هرمنوتیکین مرکزینه «متن دونیاسی» مسئله‌سینی یئرلشدیرمکله متنی، «اوزاقلاشما/باغیمسیزلاشما» پارادیقماسی چرچیوه‌سینده، یازارلا قوردوغو ایلیشکی باغلامیندا دَیرلندیرمکده دیر. ریکورا گؤره آنلاما، یازار ویا یازارین دورومو ایله دئییل، متنین آچدیغی یئنی دونیانی آنلاملاندیرما ایله ایلگیلی‌دیر. آیریجا ریکور اوخوجونون، متن آراجیلیغی ایله اؤزونو تانیییب و وارلیغینا معنا وئره بیله‌جه گینه ایناناراق، هایدگر و گادامرین واراولوشچو و اونتولوژیک گؤروشونه یاخینلاشیر.
سون سؤز
بو یازیدا، هرمنوتیکین تاریخی گلیشمه‌سینده اهمییتلی رولو اولان شلایئرماخئر، دیلتای، هایدگر، گادامر و ریکور کیمی فیلسوفلارین دوشونجه‌لری آناچیزگی‌لری ایله اَله آلینمیشدیر. یوز ایللر بویونجا آلئقوریک (تمثیلی) یوروملاما مِتودو اولان هرمنوتیکی شلایئرماخئر، آنلاما صنعتی سوییه‌سینه یوکسلتمیشدیر. دیلتای ایسه بو آنلاما و یوروملاما صنعتینی، اینسان بیلیم‌لرینین مِتودولوژیسینه دؤنوشدورموشدور. هایدگرین چالیشمالاریندا آنلاما، فلسفی آنالیزین تمل قاورامی کیمی سونولموشدور. اونون اساس آماجی، اینسان وارلیغینی تصویر ائتمه و آنلاملاندیرما اولموشدور. آنلامانین شرط‌لرینی سورقولایان گادامر، آنلامانی اینسانین واراولما بیچیمی اولاراق گؤرموشدور. اونا گؤره آنلاما، آنلاشیلانین وارلیغینا عایید اولماق دئمکدیر. گادامر هرمنوتیکی ساده‌جه پسیکولوژی مِتودولوژیسی ایله اوغراشان بیر ساحه دئییل، فلسفه‌نین ائورنسل بیر باخیش آچیسی کیمی آلقیلامیشدیر. پول ریکور کیمی فیلسوف‌لار ایسه گادامره قارشی چیخاراق، هرمنوتیکی نسنل‌لیگه صاحیب بیر «متن یورومو» بیلیمی کیمی سونمایا باشلامیشلار. اونلارا گؤره هرمنوتیک، فلسفی بیر تمله دایانماییب اَن بسیط تانیمی ایله «یوروم تئوریسی»دیر.
نتیجه اولاراق هرمنوتیکی، آنتیک یونان تانریسی هرمس‌دن باشلاییب فلسفی هرمنوتیک ایله سونا چاتان بیر سورچ اولاراق گؤرمه‌مک گره‌کیر. چونکو سون ۲۰۰ ایلده هرمنوتیک، فلسفی آخیم لارلا ائتکیله شیم سورجینه گیرمیش، او اوزدن هله‌ده چاغیمیزین مدنی، علمی و فلسفی سؤیلمینین تام اورتاسیندا یئر آلماقدادیر. بو جانلی‌لیق ایتیرمه‌ییب باشقا دوشونجه آخیم‌لاریندان گلن تنقیدلرله اؤزونو سورقولایاراق یئنیله‌دیگی و باغنازلاشمادان (فناتیکلشمه‌دن- موتعصیبلشمه‌دن) اوزاق توتدوغو سوره‌جه گلیشمه‌یه و گلیشدیرمه‌یه داوام ائده‌جکدیر.
ایضاح لار
۱- مئتافیزیکین بیر دالی اولان اونتولوژی یا وارلیق بیلیم، بیر بوتون اولاراق وارلیغی اَله آلان و وار اولانلارین اَن تمل نیته‌لیک‌لرینی اینجه‌له‌ین؛ مئتافیزیک ایسه، حیسسیات قاورانمایان وارلیقلارین دوغاسینی (یاپیسینی) و ندن‌ینی عاغیل و سئزگی یولویلا اینجه‌له‌ین فلسفه دالی دیر.
۲- فنومنولوژی یا گؤرونگوبیلیم، ۲۰-جی یوز ایلین باشلاریندا ائدموند هوسئرل طرفیندن قورولان؛ هر شئیدن اؤنجه فنومنی تصویر ائتمه‌یه دایانان بیر مِتود و بو مِتود اوزریندن قاورام‌لار و کاتئقوری‌لر گلیشدیرن، اؤزگون بیر فلسفه آخیمیدیر. بیلیم وئری‌لرینین دوغرودان اینجه‌لنمه‌سی ایله اَلده ائدیلمیش و عئینی تجروبه قونوسو اولموش فنومن‌لره، ندنسل (عللی) آچیقلامالارا ایلیشکین قاوراملاردان و اینجه‌لنمه‌میش اؤن قبوللاردان (مفروضات- گزاره‌ها) باغیمسیز یاخلاشما یؤنتمیدیر. فنومن‌لری و بیلینجین وئری‌لرینی اینجه‌له‌یه‌رک، فنومنین ایچینده‌کی «اؤز»و یاخالامایا چالیشار. هوسئرلین دئدیگی کیمی: «فنومنولوژی، اینسانلارین دونیانی نئجه یاشادیغی و نئجه آنلاملاندیردیغی ایله ایلگیله‌نیر، بونو آچیقلامایا چالیشان تئوری‌لرله دئییل.
۳- مِتودولوژی، خوصوصی‌له فلسفه و بیلیم ساحه‌سینده یئنی مِتودلار یاراتماق اوچون ایلکه‌لر گلیشدیرن بیلیمدیر.
۴- ائمپاتی: دویقوداشلیق؛ بیر باشقاسینین دویقولاری، ایچینده اولدوغو دورومو یادا داورانیشلارینداکی دورتونو (انگیزه‌نی) آنلاماق و ایچسل‌لشدیرمک.
۵- پسیکولوقیسم؛ فلسفه و اینسان بیلیم‌لرینین تملینی روح بیلیمینده گؤرمکده، ایجتیماعی حادیثه‌لرین آچیقلاماسیندا تنقیدی، سوسیولوژیک و منطیقی گؤروش‌لره دئییل، پسیکولوژیک گؤروش‌لره تمایول گؤسترن بیر آخیمدیر.
۶- ائپیستئمولوژی: ذهن آچیسیندان دَیرلرینی بلیرله‌مک آماجی ایله بیلیم‌لرین اینجه‌لنمه‌سی؛ بیلگی تئوریسی؛ معرفت‌شناسی
۷- منطیقی پوزیتیویست‌لره گؤره دوغرولانابیلرلیک، آنلاملیلیغین اؤن قوشولودور. بو ایلکه‌یه گؤره، بیر اؤنرمه‌نین (ادعا/قضیه) دوغرو اولوب اولمادیغی، او اؤنرمه‌نین ایچریگینین فاکتلارلا دَستکله‌نیب دَستکلنمه‌دیگینه باغلی‌دیر.
۸- ریکور، دیسکورس سؤزونو سوسورون (Parole) سؤزونون یئرینه قوللانمیشدیر. سؤزلو و یازیلی اولاراق ایکی‌یه آیریلان دیسکورس، بیر جومله‌دن بؤیوک اولوب قونونون آنلامسال یاتاغینین توم دیلله ایلگیلی و حتتا دیلله ایلگیلی اولمایان عونصورلرینی ایچرمکده دیر.
قایناقجا
– امره اؤزتورک (۲۰۰۹)، «هرمنوتیکین تاریخسل دؤنوشومو»، Zeitschrift für die welt der Türken، سایی ۲.
– آرسلان توپقایا (۲۰۰۷)، «فلسفی هرمنوتیک»، سولئیمان دمیرال اونیوئرسیته‌سی فلسفه بؤلومو درگیسی، سایی ۲.
– بابک احمدی (۱۳۸۷)، «رساله تاریخ، جستاری در هرمنوتیک تاریخ»، تهران: نشر مرکز.
– بابک احمدی (۱۳۸۹)، «ساختار و هرمنوتیک»، تهران: نشر گام نو.
– بابک احمدی (۱۳۹۲)، «ساختار و تأویل متن»، چاپ پانزدهم، تهران: نشر مرکز.
– ذکی اؤزجان (۱۹۹۸)، «تئولوژیک هرمنوتیک»، ایستانبول: آلفا یایینلاری
– سید حمیدرضا حسنی (۱۳۸۹)، «عوامل فهم متن»، تهران: انتشارات هرمس.
– فردینان دوسوسور (۱۳۹۲)، «دوره‌ی عمومی زبان‌شناسی»، ترجمه‌ی کورش صفوی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات هرمس.
– محمدکاظم علمی (۱۳۸۵)، «هرمنوتیک مدرن و دلایل امکان فهم متن بهتر از ماتن»، فصلنامه‌ی مطالعات اسلامی، دانشکده‌ی الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، پیوست شماره ۷۱.
– مصطفی گونای (۲۰۰۲)، «دوشونجه و کولتور تاریخینده هرمنوتیک گله نک»، دوغو باتی.
– نصر حامید ابوزئید (۲۰۱۴)، «هرمنوتیک و متن یورومو»، چئویرن: محمد جوشقون، مرمره اونیوئرسیته‌سی ایلاهییات فاکولته‌سی درگیسی، سایی ۴۶.
– نیچه و دیگرلری (۱۳۸۵)، «هرمنوتیک مدرن، گزینه‌ی جستارها»، ترجمه‌ی بابک احمدی، مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ ششم، (مقالاتی از نیچه، هایدگر، گادامر، ریکور، میشل فوکو، امبرتو اکو و …)، تهران: نشر مرکز.