لطیفه‌لریمیزین اؤنملی‌لیگی طنز باخیمیندان
لطیفه‌لریمیزین اؤنملی‌لیگی طنز باخیمیندان
کاظم عباسی
اینسانی اینسان ائدن یگانه فاکتورون «کولتور» اولدوغونو دیله گتیرمک، هئچ ده سهو گؤرونمور. حتی طبیعتدن آلینان عنصرلر، کولتور دونو گئیدیکدن سونرا اینسان یاشامینین، کیچیک ده اولسا، بیر بؤلومونه چئوریلیر. سؤزو گئدن کولتورون بیر بؤیوک حیصه‌سی «فولکلور» آدی آلتیندا تانینماقدادیر. اینسان آنا بطن‌ینه دوشمکدن اؤنجه، دیریلیگینی سوردویو بویو و اؤلدویوندن ده سونرالارا کیمی، آز-چوخ، فولکلوریک آتمسفرین ایچریسینده یئر آلمیش اولور. بونا گؤره فولکلورون آنلامی، یاشامین بوتون دیب-بوجاقلارینا یاییلمیش، هر یئرده گؤرونمکده‌دیر. بو بؤیوک چئشیدلی‌لیگین چئشیدلریندن بیری «لطیفه‌لر» آدی آلتیندا تانینیر. بو مقاله‌ده اؤنجه لطیفه‌لرین تانیتماغینا چالیشیلاجاق، سونرا دا طنز قونوسونا دایاناراق، اؤنملی‌لیکلری گؤستریله‌جک.
فولکلوروموزون بوتون قوللاری و ژانرلاری ایچریسینده، بلکه ده بیر تک لطیفه‌لر، گولوش قایناقلارینی و مزه‌لی حاللاری قاباریق شکیلده قورویوب، آچیق-آشکار عکس ائتدیرمکده‌دیرلر. لطیفه‌لر، فولکلورون ادبیات شکلینده چیخیش ائدن قوللاریندان اولاراق، بیر نثر اولان متن کیمی گرچکلشیب، ناغیللار جرگه‌سینده یئر آلیر. آنجاق بوتون بونلارا رغماً، لطیفه‌لری ناغیللاردان فرق‌لندیرن اؤزللیکلرین اولدوغو، اونلاری فولکلوروموزون فرقلی بیر ژانری کیمی تانیتدیرماقدادیر. بو اوچ اؤزللیک «قیسالیق»، «ساده‌لیک» و «گولدوروجو اولماق»دان عیبارتدیرلر. فولکلورون بو نثر اولان متنلری توپلومسال یاشامین آنورمال‌لیقلارینا، چوخ ییغجام اولاراق، توخونور. لطیفه‌لرده، توپلومون دوشمنلری و پیسلیکلرینه قارشی کوتله‌نین یارادیجیلیغی، هوشلولوغو و دیرَنیش سئور روحو، ساده و آنلاشیلیر بیچیمده گؤستریلیر. لطیفه‌لر، عمومیتله، بیر اؤیود ایله سونا چاتیرلار. بو کیمی بیر اؤیود، بیر جمله اولاراق، لطیفه‌نین سونوندا گتیریلیر و همین جمله، هردن، ایشلَنمکده اولان آتا سؤزونه دؤنوشور. اؤرنک اوچون «دوغان قازان بیر گون ده اؤلر» کیمی آتا سؤزو آذربایجان توپلوموندا یایقیندیر. بو آتا سؤزونون ماللانصرالدینه عاید بیر لطیفه‌دن آلیندیغینا شوبهه یوخدور. همین لطیفه‌نی ایلک اؤنجه سلماس شهرینده ائشیتسم ده، بؤیوک بیر جغرافیادا اونلا راستلاشماق اولار. لطیفه‌نین معیار دیلیمیزده اولان شکلی بئله‌دیر:
«بیر گون ماللانصرالدین قونشوسونون بؤیوک قازانینی بورج آلیب، گئری قایتاردیغیندا بیر کیچیک قازانی دا بؤیوک قازانین یانیندا وئریر. قونشو، بونون نه اولدوغونو سوروشدوغوندا، ماللا «قازانیز بیزیم ائوده اولاندا بالالادی» -دئییر. همین ایش بیر کره داها باش وئریر. ماللا اوچونجو کز قونشوسونون بؤیوک قازانینی بورج آلدیغیندا گئری قایتارمیر. قونشو گونلر گؤزله‌دیکدن سونرا ماللانین قاپیسینا گئدیب قازانینی ایسته‌ییر، آنجاق ماللادان قازانین اؤلدویونو ائشیدیر. قونشو گیلئیلی حالدا «قازان اؤلمز!» -دئدیکده، ماللا «نییه دوغاندا بئله دئمیردین؟ دوغان قازان بیر گون ده اؤلر!» -دئیه، جاواب وئریر.»
آذربایجاندا یایقین اولان لطیفه‌لرین تاریخی چوخ اسکیلره دایانیر(روشن، ۱۳۵۸:۵۵). ظالیم شاهلار، سُلطان-لار و حاکیملرین قارشیسیندا آچیق-آشکار دیرنمَگین چتینلیکلرینی گؤز اؤنونه گتیردیکده، اعتراض اوچون اونلاری لاغا قویوب، اونلارا لطیفه‌لر سؤیله‌مَگین ان دوغرو یول اولدوغونا شوبهه ائتمک اولماز. البته لطیفه‌لرین یارانیش نَدنی تکجه شاهلاری لاغا قویماق دئییل، اونلارین یارانماسیندا چئشید-چئشید قونولارین ایزلرینی گؤرمک اولار. آذربایجان لطیفه‌لری توپلومسال یاشامین کلک‌بازلیق، روشوَت، خرافه، یولچوطینت‌لیک، پینتی-لیک، عائله تربیه‌سی، پخمه‌لیک و… کیمی تنقید اولاجاق یؤنلرینی اله آلمیشلار. باشقا سؤزله، «لطیفه‌لرده خلقین طنز و مزاح استعدادی، ایتی عقلی، دؤیوشکن روحو، و منفی‌لیکلره قارشی باریشماز مناسبتی ساده و جانلی بیر ایفاده ایله عکس ائتمیشدیر»(هیئت، ۱۳۶۷:۱۳۵) دئمک اولار. لطیفه‌لر ناغیللارین سیراسیندا یئر آلیر دئمیشدیک؛ ناغیللار هامی دئییل، بیر سیرا حرفه‌ای (پروفسیونل) شخصلر طرفیندن سؤیلَنیر، آمما اونلارین ترسینه لطیفه‌لر، آتالارسؤزو، تاپماجالار، بایاتیلار و… کیمی توپلومون عموم عضولری طرفیندن دیله گتیریلیر(Əfəndiyev، ۱۹۹۲:۱۹۱). بونا گؤره ده، لطیفه‌لری توپلاماق ایسته‌دیکده عموم کوتله، قایناق شخص کیمی آلقیلانا بیلر.
آذربایجان لطیفه‌لرینین تاریخ درینلیکلریندن بو گونوموزه گلیب چاتانلارینین چوخو ماللانصرالدین و بهلول آدلاری ایله باغلیلیق گؤسترمکده‌دیر. بو ایکی شخص، اسکیلرده یاشامیش گرچک شخص کیمی آلقیلانماقدادیرلار. بهلول، هارون‌الرشید-ین قارداشی اولاراق تانیدیلیر، ماللانصرالدین ده سلجوقی‌لر دؤنمینده یاشامیش، حاجی ولی بکتاش و امیرتیمور ایله چاغداش اولوب، تورکیه‌نین قونیه شهرینده دونیاسینی دگیشمیشدیر. آذربایجاندا ان تانینمیشلاردان اولان همین تاریخی-کولتورل شخصین آدینین باشلانیشیندا اولان «ماللا» سؤزوجویو اونون «آخوند» اولوب، منبره چیخدیغی آنلامیندا دئییلدیر. کئچمیشلرده آذربایجاندا عالیم شخصلری «ماللا» دئییب، خطاب ائتمک چوخ یایقین دبلردن ایدی؛ اؤرنک اوچون ماللامحمد فضولی، ماللاپناه واقف، ماللاولی ودادی و… . آنادولو و بالکان بؤلگه‌لرینده ده «ماللا» سؤزجویونون قارشیلیغیندا «خوجا» و «افندی» سؤزجوکلری ایشلَنیردی(آیرملو، ۳۰- ۱۳۷۹:۲۷). البته بو ایکی شخص ایله یاناشی، باشقا شخصلر ده آذربایجان لطیفه‌لرینین قهرمانی اولاراق، اولابیلردیلر، آنجاق سونرالار اونلارا عاید لطیفه‌لر قالسا دا قهرمانلارینین آدی بو گونوموزه گلیب چاتانلارلا دگیشدیریلمیشدیر(Əfəndiyev، ۱۹۹۲:۱۹۲). آذربایجانلیلار طرفیندن ان چوخ بَگنیلن لطیفه‌لر ماللانصرالدین آدی ایله باغلیدیر. بو گون آذربایجان فولکلورو و ائل ادبیاتیندا ماللانصرالدین و بهلول لطیفه‌لری ایله یاناشی، بللی، تانینمیش و یایقین قهرمانلاری اولمایان لطیفه‌لر ده یاشاماقدادیر.
هر بیر متن، یازی، گؤرسل یوخسا ائشیتسل اولدوغونا باخمایاراق، گولدوره بیلمک باجاریغینا مالیک اولدوغوندا طنز آدی آلتیندا یئر آلا بیلر(پالمر، ۱۳۷۷:۱۹). بورادا «گولدورمک» قونوسونا آغیرلیق وئریلیبدیر، آنجاق هجو، هزل و فکاهه قونولارینین آنلاملارینی دا گؤز اؤنونه آلارساق، هر گولدورن متنین طنز آدی آلتینا کئچمَیه‌جَگی آیدین اولور. طنز، ادبیات و صنعت ساحه‌سینده اولان یارادیجیلیقلاردا اؤزل بیر مِتُد کیمی آلقیلانیر. بو مِتُد واسیطه‌سیله یاشامین چیرکین و بَگنیلمه‌ین اوزو لاغا توتولاراق، توپلومسال یئترسیزلیکلر و خسته‌لیکلر و حایاتین آجی حقیقتلری داها قاباریق شکیلده و داها چیرکین و قورخونج اولاراق تصویر ائدیلیر، بئله‌لیکله ده اونون وارلیغی داها آچیق-آشکار گؤز اؤنونه سَریلیب، عالی و اینسانا یاراشار دورومدان اولان اوزاقلیق داهاجا آیدینلاشیر(آرین‌پور، ۱۳۷۲:۳۶). لطیفه‌لره ساییلان اؤزللیکلر، اونلارین طنز جرگه‌سینده اولدوقلارینی گؤسترمکده‌دیر. اؤنجه قید اولدوغو کیمی، طنز و لطیفه یاراتماق ظالیم حاکیملرین قارشیسیندا گؤستریلن یگانه دیرَنیش یولو ایمیش.
بوتون بونلارا رغماً لطیفه‌لرین یارانیش نَدنی تکجه شاهلاری لاغا قویماق اولمامیش، اونلارین یارانمالاریندا چئشیدلی قونولار ایز بوراخمیشدیر. بو قونولاری حکومت و سیاست ساحه‌سی ایله یاناشی، شخصی ساحهده، عایله عضولری علاقه‌لرینده، کولتورل ساحهده و توپلومون بوتون آلانلاریندا آختاریب تاپماق اولار. بونون یانینا طنزین و باشقا سؤزله دئییب-گولمگین اؤیرَتیم (آموزش)، تنقید، توپلوم، حتی فیزیولوژی و…ده اولان یئری و ائتگیلرینی ده قویارساق لطیفه‌لرین اؤنمی قات-قات آرتماقدا اولاجاقدیر.
اینسانی گولدوره بیلن هر شئی اؤنملی‌لیک داشیییر. گولمک، انسانی جیسم و روح باخیمیندان گوجلندیریب، چتینلیکلره قارشی دؤزومونو آرتیرار. بو ندن ده باشقا ندنلرین یانینا قویولدوقدا گولدورن اثرلرین دگرلری داها چوخالیب، بؤیومکده اولور. مارتین گاردنر گولمگین اؤنملرینی خاطیرلاتدیقدا «یاشامین دگرسیز بوشلوقلارینا گولمکله ساغلام‌لیغیمیزی قورویوروق» دئمیشدیر. اریک بنتلی فروید-دان بورج آلاراق «شوخلوق، تحریک ائدیجی دئییل، اصلینده ایچریمیزی آریندیریب راحاتلادیر» دئییبدیر(مرچنت، ۲۵-۲۶ : ۱۳۷۷). مخاطبلرینه شاد آنلار یاشاتماق هدفی ایله آرایا گلن طنزین ایلکین و قاچینیلماز نتیجه‌سی «دایانمیشکن قاچماق» صفتی ایله تانینان «گولمک»دیر(شریفی، ۱۳۸۵). آنجاق طنزین آماجی بیر تک گولدورمک دئییلدیر. طنز، شخصین فیزیولوژیک و پسیکولوژیک دورومونون گلیشمه‌سی ایله برابر، اونون توپلومسال گلیشمه‌سینه ده یاردیم ائدیر. باشقا سؤزله، طنزین تنقیدی-تربیه‌وی اؤنملی‌لیگی اونون اگلندیرمک و شنلندیرمک اؤنملی‌لیگیندن داها اوستون دورور.
سؤز، طنز بویاسی ایله اؤنه قویولدوقدا مخاطبین بوتون دقت‌ینی اؤزونه آلیر. اسکیلرده ظارافتچی‌لیق هوشلولوق نشانه‌سی کیمی آلقیلاناردی؛ اؤرنک اوچون اینگیلیزجه‌ده اولان Wit سؤزو ایکی آنلامدا ایشله‌دیلیر: هوشلولوق و ظارافتچی‌لیق. گنجه‌لی نظامی اؤز «دؤرد مقاله» اثرینده شاعر اوچون بئله یازیر: «… شاعر، دانیشیقلاردا خوش سؤزلو، گؤروشلرده ده گولر اوزلو اولمالیدیر»(شمیسا، ۱۳۷۴). ادبیات تاریخینی واراقلادیقدا بؤیوک شاعرلرین طنزدن و ظارافاتچی اولماقدان هئچ زامان اوزاق دوشمه‌دیکلرینی گؤرمک اولار. اونلار طنز و هجودن فایدالاناراق بورونلارینین اوجوندان او طرفی گؤره بیلمه‌ین حاکیملرین اخلاق‌سیزلیقلارینی اوزه چیخاراراق، اونلاری تنقید ائدیب، قینایاردیلار. اونلارین طنزدن بو کیمی فایدالانماقلاری کوتله‌نین عدالت-سیزلیگه قارشی گؤزلرینی آچماق و اونو گؤرمک کیمی خوش نیّت‌لریندن قایناقلانیردی. ظلم ایله زوربالیق دولو بیر توپلومدا طنز دیلی داشییان اثرلر اؤزلریندن چیخمیش دانقاز حاکیملری اؤزلرینیه گتیریب، کوتله‌نی آلداتماماق و عدالته گؤز یومماماقلارینی ایسته‌میشلر(بهزادی اندرهجردی، ۱۳۸۳:۱۶). بونا گؤره ده دوزَنله‌ییب، اصلاح ائتمک طنزین ان اؤنملی بویوتلاریندان اولوب، اونون ماهیت‌ینی تشکیل ائدیر.
طنز اصلینده یئرسیز آمما نظره یئرلی گؤرونن ساحه‌لری تصویر ائدیر و بئله بیر تصویردن دولایی دا گولدورور. طنز یارادیجیسی‌نین صنعتکارلیغی یئرلی گؤرونن بو کیمی بیر یئرسیزلیکلری تاپیب، هنر و ائستِتیک دولو دیل ایله اونلاری اله آلیب، اونلاردان دانیشماقدیر. طنز، ذاتاً اینسانی دیرَنیشه چاغیریب، تردیدلرینه قول-قاناد وئریب، دونیانی چولغایان چئشیدلی‌لیگی و ضدّلیگی آشکارا چیخارماقلا ایناملاری سارسیلدیر. بوتون بونلار دگیشمَگه و گلیشمَگه گرکن قونولاردیر. جان درایدن «طنز هنری» آدلی مقاله‌سینده طنزین اینجه‌لیگینی کسگین قیلینجین سرعتله باشی بدندن آییرماسینا بَنزَدیر؛ دئمک باش بدندن آیریلمیش اولسا دا هله یئرینده دورور. گولمکدن فایدالانماق ایسته‌ین بیر اثر، اصلینده بللی بیر قونویا گولمکله مخاطبینی او قونودا دوشونمَگه مجبور ائدیر(موسوی گرمارودی، ۱۳۸۹). مرچنت، میگل دو انامانو-نون (Miguel de Unamuna) «یاشامین تراژیک آنلامی» آدلی اثرینی گؤز اؤنونه قویاراق، دونیانین دون کیشوت-ون آرزولادیغی کیمی اولماغین گرکلی اولدوغونو خاطیرلادیر. بو کیمی بیر دونیادا کروانسارالار سارای اولمالی و دون کیشوت اونلا ساواشمالیدیر. بئله بیر ساواشدا او، اودوزموش گؤرونسه ده اؤزونو گولونج دورومدا قویدوغونا گؤره اودموش ساییلیر. دئمک دون کیشوت اؤزونه گولمکله و اؤزونو گولمک قونوسونا چئویرمکله اوداجاقدیر. سویفت-ین دوشوندویونه گؤره طنز یارادیجیلاری ایکی فرقلی آماجی قووورلار؛ بیرینجی، اؤزلرینین راضی دوشوب، لذّت آپارماق ایسته‌دیکلری اولدوغو اوچون آز دگر داشیییر، ایکینجیسی، اؤزلریندن ائشیگه باخیب، دوشونجه صاحب‌لرینی دونیانی یاخشیلاشدیرماغا چاغیرماقدیر. بؤیوک طنز یازیچیسی، هوراس، بوتون ادبیات-ین و دولاییسی ایله ده طنزین فونکسیونونو ایکی کلمه آدی آلتیندا قئیده آلیر: اؤیرتیم، باش قاتما(پلارد، ۹۸-۹۶ :۱۳۸۶). هر حالدا، طنز هر زامان تنقید ائتمکده اولدوغونا گؤره، اونون اولدوغو یئرده بیر قوربان دا اولمالیدیر.
طنزین اؤنملی‌لیگی و درین تأثیرلر صاحبی اولدوغونا دایر چئشیدلی قصار سؤزلر سؤیلَنیبدیر. اسلام پیغمبری «دانیشقدا گتیریلن طنز، یئمَگه آرتیریلان دوز کیمیدیر» دئمیشدیر. آرتور پلارد «بیرینی شوخلوغا سالیب، آلچاق آدلاندیرماق چوخ آساندیر» دئییبدیر. ها بئله چارلز چرچیل دیلیندن «قورخوب تیترَمَگه باشلا، طنزین سرت قامچیسی فیرلانماغا باشلادیغی زامان» سؤیله‌نیر(صرفی، ۱۳۸۹). طنز، چئشیدلی ندنلردن دولایی کوتله طرفیندن خوش قارشیلانار. طنز، پیسلیکلری قاباریق شکیلده سرگیلَدیگینه گؤره، اونلارین اؤنمسیز دئییل، اؤنملی اولدوقلارینی وورقولاییر. طنز، ایلک باخیشدا گولدورمک آماجی ایله اؤنه سورولموش گؤرونسه ده، اصلینده دوشوندورمک دالیسیجادیر. طنز یارادیجیسی دونیا پیسلیکلرینین یاخشیلیغا چئوریلمه‌سینی ایستر. طنزین بینؤره-سینی گولمک تشکیل ائتسه ده، بو کیمی گولمک سئوینجدن یارانمیش دئییلدیر(آرین‌پور، ۱۳۵۰:۳۶). طنز یارادیجیسی پیسلیکلره گولدورمکله انسانین اولولوغا اولان دویغولارینی و خوش باخیشینی اویاندیریر.
«طنزین ان یایقین ایشلَنمه یئرلریندن بیری ده توپلومدا اولان گرگینلیکلری تنقید ائدیب، تاریخی گرچکلری ثبت ائتمکدیر»(قراگؤزلو، ۱۳۷۷). طنزده اولان اینجه‌لیک و صنعتکارلیق پتانسیل‌لریندن دولایی طنز، توپلومون چئشیدلی صینیفلری طرفیندن خوش قارشیلانماقدادیر. ساده دیلدن فایدالانان طنز، مخاطبلرینده سرعتله تأثیر باغیشلاماقلا یارادیجیلارینین خوش نیّت‌دن قیدالانان آماجلارینین ان تئز گرچکلشمه‌سینه یاردیم ائدر. «طنز، گولدوردویو ایله یاناشی، اؤز مخاطبینی یاشام و توپلومسال علاقه‌لر اطرافیندا دوشونمَگه چاغیریر»(شهبازی، ۱۳۷۷). تنقید دولو بیر باخیشدان یارانمیش طنزین سون دیلَگی توپلومدا اولان ضعف نقطه‌لرینی تانیماقلا، توپلومسال علاقه‌لرین دوزنلی و منطقلی اولماسی اولوبدور. باشقا سؤزله طنز، گولدوروجو و شنلندیریجی یوللارلا توپلومون چئشیدلی آلانلاریندا وار اولان شخصی و توپلومسال آخساقلیقلاری تانیتدیران و هامییا گؤسترن بیر ابزاردیر. طنز چیرکینلیکلری و آخساقلیقلاری مخاطبلرینه گؤستریب، اونلاری بیلگیلندیریب، دوشونمَگه مجبور ائدیر. طنز اینجه، صنعتکارلیق داشییان و ظارافات دولو یوللارلا توپلومسال، کولتورل، سیاسی، شخصی و جمعی علاقه‌لری تنقید ائتمکده‌دیر.
اؤنجه توخونولدوغو کیمی طنز، توپلومسال یئترسیزلیکلره، اداری-سیاسی فسادلارا، حتی فلسفی دوشونجه‌لره قارشی دیرَنیب، گولمک واسیطه‌سیله اونلارا مِیدان اوخویان ژانردیر. طنز، گولمک بینؤره‌لرینین اوستونده دورسا دا، دوشوندورَندیر. طنز، گولمکدن یارارلاناراق، یئترسیرلیکلره دایر بیلگی‌لندیرمکله، آماجینا چاتماق ایستر. اوزده گولدورور، آنجاق بو گولوشلرین آرخاسیندا قورخونج آجیلار گیزلی ساخلانیر. الکساندر پوپ-ون دوشوندویونه گؤره طنز، هنر دونونا بورونموش غضب‌دن یارانیب. جان درایدن طنزین سون آماجینی یئترسیزلیکلره و پیسلیکلره قارشی چیخماق بیلیر. جاناتان سویفت، بؤیوک انگلیس یازیچیسی، طنز قونوسوندا بئله دوشونور: «بیر آینادیر، آنجاق باخانلار، عمومیتله اؤزلرینی دئییل، باشقالارینی اونون ایچینده گؤرورلر، ائله بو ندندن دولایی دا طنز، دونیانین هر یئرینده یاخشی قارشیلانیر و اوندان اینجییَن آز اولور». پیر اندلو اثرینین بیر یئرینده طنزه گؤره اولان باخیشینی بئله آچیقلاییبدیر: «طنزین قره پول کیمی ایکی اوزو وار؛ بیر اوزو گولور، او بیری اوزو ده آغلاماقدادیر»(مصاحب، ۱۳۷۴).
بوتون تنقیدی اثرلرده اولدوغو کیمی طنزده ده «اصلاح» آماجی بینؤره ساییلیر، آنجاق طنز ایله چیلخا تنقید آراسیندا فرق چوخدور. چیلخا تنقید غصه‌لی و قاشقاباقلی‌دیر، آمما طنز شوکولاتا باتیریلمیش آجی درماندیر(صرفی، ۱۳۸۹). تنقید، آپ-آچیق آرایا قویولدوغو حالدا، طنز اوستو اؤرتولو و کنایه‌لی دیل ایله سؤیلَنیر، اونا گؤره ده طنز هنری اثر کیمی، چکیجی‌لیگی یوکسک اولاراق آلقیلانیر.
بیر چوخ اؤلکه‌ده طنز مرکزی ساییلان بیر شهری سئچیب، تانیتدیرماق، طنز قونوسونون اؤنملی‌لیگینه دایر بیر اؤرنک کیمی گؤستریله بیلر. بلغارستان‌ین طنز مرکزی گابرود (Gabrovo) شهریدیر. بو شهرده، هر ایل بیر هفته بویو، طنزین بوتون ساحه‌لرینده فستیوال کئچیریلیر. تورکیه‌نین طنز مرکزی ساییلان و «نصرالدین حوجا» دئدیکلری «ماللانصرالدین»ین دوغوم یئری اولان «آق شهر»ده هر ایل کاریکاتور مسابقه‌لری کئچیریلر(صلاحی، ۱۳۸۹).
عمومیتله طنز و اؤزللیکله لطیفه‌لر، تنقید اولوناجاق ساحه‌لری هنر واسیطه‌سیله دیله گتیرمکله، کیچیمسَمک دئییل، اصلاح و دوزنلَمه آماجی ایله اورتایا قویورلار. لطیفه‌لر، فولکلورون چوخ یایقین و تانینمیش ژانری اولاراق، عمومیتله گولدورمکده اولموش، فکاهه شکلینده چیخیش ائدیرلر. فولکلورون گؤزه گلیم بیر بؤلومونو طنز مضمونلو ژانرلار تشکیل ائدیر و لطیفه‌لر، اصلینده، طنزین کوتله آراسیندا اولان شکلیدیر. کوتله آراسیندا نسیلدن نسیله کئچیب، داوام ائده بیلن طنز مضمونلو بیر متنین گوجلو قایناقلارا دایانمیش اولدوغونا شوبهه ایله یاناشماق چتیندیر. «اسکی یونان و روم آراشدیرمالاری کیتابینین طنز و کُمِدی بؤلومونده اسکی زامانین اینسانلارینی گولدورن قونولار بو گون ده گولدوره بیلر دئیه، قئید ائدیلیبدیر»(پالمر، ۱۳۷۷:۱۹). بونا گؤره ده طنز قایناقلارینین و گولدورمک تِکنیکلرینین ان اؤنملی‌لریندن بیری هر توپلومون کولتورونده و تاریخی کئچمیشینده ساخلانماقدا اولدوغونو سؤیله‌مک هئچ ده یئرسیز ساییلماز. بَگنیلن و تأثیرلی طنز اثرلری یاراتماق اوچون یئرل دگرلر و سلیقه‌لری تانیماق بؤیوک اؤنم داشیماقدادیر. باشقا سؤزله، طنز شن‌لندیرمکله یاناشی، توپلوم کولتورونون دانیشمانی کیمی ده آلقیلانمالیدیر و بیر توپلوم کولتورونون ان اؤنملی و یایقین قایناقلاریندان بیری فولکلور آدی آلتیندا تانینیر. بوتون بونلاردان دولایی کوتله آراسیندا یاشاماقدا اولان فولکلوریک گولوش قایناقلارینی و اؤزللیکله ده فولکلوریک لطیفه‌لری اله آلیب، آراشدیرماق، تانیییب، تانیتدیرماق بؤیوک اؤنملی‌لیک داشیییر.
قایناقلار:
-آرین پور، یحیی(۱۳۷۲)، «از صبا تا نیما»، تهران: نشر زوار، چاپ چهارم.
-آیرملو، جمال(۱۳۷۹)، موللا نصرالدین کیم‌دیر، محل چاپ مقاله: کتاب «گؤروش (تورکجه-فارسجا مقاله‌لر توپلوسو)»، گردآورنده: کاظم عباسی، ناشر: گردآورنده، محل چاپ: تبریز، چاپ اول.
-بهزادی اندرهجردی، حسین(۱۳۸۳)، «طنزپردازان ایران(از آغاز تا پایان دوره قاجار)»، تهران: انتشارات دستان، چاپ اول.
-پالمر، جری(۱۳۷۷)، شوخی را جدی بگیریم؛ نگاهی به مفهوم طنز و کمدی، ترجمه بیژن متین، «مجله سروش»، شماره ۸۹۷، صص ۲۱-۱۹.
-پلارد، آرتور(۱۳۸۶)، «طنز»، سعید سعیدپور، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.
-روشن، ح(۱۳۵۸)، «ادبیات شفاهی مردم آذربایجان»، تهران، انتشارات دنیا.
-شریفی(۱۳۸۸)، طنز راهی به روایی، «روزنامه خراسان»، شماره ۱۷۳۸۹، تاریخ انتشار ۱۳/۵/۱۳۸۸، تاریخ دریافت از سایت اینترنتیِ روزنامه ۲۳/۷/۱۳۸۸.
-شمیسا، سیروس(۱۳۷۴)، «انواع ادبی»، تهران: نشر فردوس، چاپ سوم.
-شهبازی، همت(۱۳۷۷)، قابلیتهای اصلاح‌گرانه طنز، «روزنامه اطلاعات»، تاریخ ۳۱/۴/۱۳۷۷.
-صرفی، حسین(۱۳۸۹)، واژه طنز، وبلاگ: «http://asadabiyatgroup.blogfa.com»، تاریخ مراجعه: شهریور ۱۳۸۹.
-صلاحی، عمران(۱۳۸۹)، طنز چیست؟، وبلاگ: «http://www.hmdk.mihanblog.com»، تاریخ مراجعه: شهریور ۱۳۸۹.
-قراگؤزلو، محمد(۱۳۷۷)، طنز فرهنگی متون کهن پارس، «روزنامه همشهری»، تاریخ ۵/۷/۱۳۷۷.
-مرچنت، ملوین(۱۳۷۷)، «کمدی»، فیروزه مهاجر، تهران: نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۷.
-مصاحب، غلام‌حسین(سرپرست مجموعه)، «دایره‌المعارف فارسی (دوره ۳ جلدی)»، تهران: انتشارات کتاب‌های جیبی، ۱۳۷۴-۱۳۴۵.
-موسوی گرمارودی، سیدعلی(۱۳۸۹)، دگر خند، وب‌سایت: «http://www.iichs.org»، تاریخ مراجعه: شهریور ۱۳۸۹.
-هیئت، جواد(۱۳۶۷)، «آذربایجان شیفاهی خلق ادبیاتی»، تهران: ضمیمه مجله وارلیق، چاپ اول.
-Əfəndiyev, Paşa(1992), “Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyati”, Bakı: Elm Nəşriyyati, ikinci çap.