سیاسی دموکراتیکلشمهنین ایجتماعی-سیاسی دیرلری
سیاسی دموکراتیکلشمهنین ایجتماعی-سیاسی دیرلری
ائ.ب.حاجعلی‌یوا
الیفبا‌میزا اویغونلاشدیران: موسی نورمحمدی نظریان
دموکراسی پروبلئمی چوخداندیر آیری-آیری دؤولت‌لرین و خالق‌لارین سون درجه اهمیت وئردیگی چوخ اؤنملی مسأله کیمی نظره چارپیر. ایگیرمینجی عصرین سون‌لاری و ایگیرمی بیرینجی عصرین اَوول‌لرینده پوست‌‌توتالیتار انقلاب اؤلکه‌‌لرین بؤیوک گوروپ‌لاریندا دموکراسییا یول آچماقلا و دونیانین سیاسی منظره‌سینی دَ‌‌ییشدیرمکله، «قلوبال دموکراتیکلشمه» حاققیندا مولاحیظه یوروتمه‌یه ایمکان یاراتمیشدیر.
ایداره‌ائتمه‌نین لیبئرال- دموکراتیک سیستئمینین فورمالاشماسی و تکامولونون اصلی عامیل‌لری و مرحله‌‌لری، ائلجه‌ده دموکراسی ایده‌سی بوتؤولوکده وطنداش جمعیتی و حقوقی دؤولتین فورمالاشماسی و تکاملونون اَن اؤنملی مقام‌لاری ایله اوست-اوسته دوشور. بوندان علاوه، بو اوچ عنصورون مجموعه‌سی لیبئرال دموکراتیک ایجتماعی- سیاسی سیستئمین اساسینی تشکیل ائدیر.
بو زمینه‌‌ده لیبئرالیزم، خوصوصیله باشلانغیج مرحله‌‌سینده ایداره‌ائتمه‌نین دموکراتیک فورماسینین و حقوقی دؤولتین فورمالاشماسی و قرارلاشماسینا داها بؤیوک توحفه بخش ائتمیشدیر. لاکین چاغداش دموکراسی قطعیاً لیبئرالیزمه منجر ائدیله‌بیلمز. چاغداش دموکراسینین فورمالاشماسینا، خوصوصیله ایگیرمینجی عصره‌‌ده باشقا ایدلوژی - سیاسی جریانلاردا اؤنملی توحفه بخش ائتمیشدیر.
چاغداش دموکراسی منافع‌لرین نوماینده‌‌لیگی کیمی سجییه‌له‌نیر. بوتون وطنداشلار سیاسی حیاتین اشتراک‌چیلاری اولماق اِعتیباریله، دموکراتیک دؤولتده برابر حقوقلودور. برابرلیک ایکی جور- قانون قارشیسیندا برابرلیک و سیاسی-حقوق برابرلیگی کیمی سجییه‌له‌نیر. املاک وضعیتیندن و وظیفهسیندن، ایجتیماعی مؤقعیتیندن آسیلی اولمایاراق هامی قانون قارشیسیندا برابر حقوقلودور. اینسانین توپلومدا توتدوغو مؤقع‌دن اونو اخلاقی مسئولییتی داها یوکسکدیر، چونکو هر بیر فردین قانونا قارشی لاقئیدلیگی قانونچولوغا و بیرچوخ اینسانین حقوق قایدالارینا اینامینی آرادان قالدیریر.
قئید ائتمک واجیبدیرکی، یئنی آوروپا سیاسی فیکری دموکراسییا سیاسی تشکیل فورماسی اوصولونو آرتیردی. البته، اوزون و قدیم تاریخه مالیک اولان دموکراسینی باتی اویقارلیغینین (تمدنینین) نتیجه‌‌سی کیمی دیَرلندیرمک اولار. دموکراسی آنلاییشینین مضمونونون دییشیلمه‌‌سی ایله باغلی بو آنلاییشدان تکجه دؤولته و حاکیمییته موناسیبتده یوخ، ائلجه‌ده لوکال(محللی) ایجتیماعی و سیاسی بیرلیک‌لره – شهر، کند، استحصالات کولئکتیولری (تعاونی‌لری) کیمی بیرلیک‌لره موناسیبتده ایستیفاده اولوندو. چاغداش دموکراتیک دؤولت حقوقی دؤولت کیمی باشا دوشولور، چونکو عملده حاکمیتین بؤلونمه‌‌سی اصولو حیاتا کئچیریلیر و وطنداشلارین حقوق و آزادلیق‌لاری مودافیعه ائدیلیر.
وطنداشلارین دموکراتیک دؤولت‌لرده اومید بسله‌دیگی حقوق و آزادلیق‌لار اونلارین سئچمک و سئچیلمک حقوقو، اؤز رأیینی آزاد صورتده ایفاده ائتمک، سیاسی پارتی‌لر، باشقا ایجتیماعی- سیاسی تشکیلات‌لار، صینفی سندیکالار یاراتماق، میتینگ‌لر، ییغینجاق‌لار و تظاهورات‌لار کئچیرمک و بنزر حقوق‌لاری ایله سجییه‌له‌نیر. اَن سارسیلماز دموکراتیک آزادلیق‌لاردان بیری سؤز آزادلیغیدیر. بئله بیر جهتی قئید ائتمک لازیمدیرکی، لیبئرال- دموکراتیک فیکیرده آزادلیقلا برابرلیگین نسبتینه دایر موختلیف رأی‌لر واردیر. مثلاً، آزادلیق سیاسی- حقوقی کاتئقوری کیمی اساس‌لاندیریلیر و برابرلیک پرنسیبی ایله موقاییسه‌‌‌ده اونا اوستونولوک وئریلیر.
حاضیردا چوخ معنالی مضمون کسب ائدن، «دموکراسی» تئرمینی، اهمییتینه گؤره بیرنئچه معنادا ایستیفاده ائدیلیر.
بیرینجیسی، اؤزونون باشلانغیج معناسیندا ائله ایدارهائتمه فورماسینی تجسسوم ائتدیریر کی، بورادا سیاسی قرارلارین قبولو حقوقو ایستیثناسیز بوتون وطنداشلار طرفیندن واسیطه‌سیز حیاتا کئچیریلیر. بو سورجده او، فعالییتده اولان اکثرییتین ایدارهائتمهسی قایدالارینا موافیق اولاراق گرچکله‌شیر. بئله فورما بیرباشا دموکراسی و یا ایشتیراکچیلیق دموکراسی‌سی آدلانیر. بیرباشا دموکراسی خالقین قلوبال مسأله‌لرین حلینده بیرباشا اشتراکینین، ائلجه ده اراضی، دیگر دولت داخیلی، دؤولت‌لر آراسی پروبلئملرین حل ائدیلمه‌سینین چوخدان تشکّول تاپان اؤنملی فورماسیدیر. خاطیرلاتماق یئرینه دوشرکی، بیرباشا دموکراسینین اخوصوصی فورماسی ساییلان رفراندوم ایلک دفعه ۱۴۳۹-ونجو ایلده ایسوچره‌ده کئچیریلمی‌شدیر.
ایکینجیسی، وطنداشلارین اؤز حقوق‌لارینی شخصاً دئییل، محض اؤزلرینین سئچدیک‌لری و قارشیلاریندا مسئولییت داشییان اؤز نوماینده‌‌لری واسطه‌سیله حیاتا کئچیریلن ایدارهائتمه فورماسیدیر. بیر قایدا اولاراق بئله ایدارهائتمهنی نوماینده‌‌لی و یا پلورالیست- دموکراسی آدلاندیریرلار.
اوچونجوسو، اکثریتین حاکمیتینین آنایاسا ایله محدودلاشدیریلان چرچیوه‌ده گرچکلشمه‌‌سینی مشخصلندیرن ایدارهائتمه فورماسیدیر. اونون آماجی بللی فردی و جمعی حقوق‌لارین (مثلاً، سؤز آزادلیغی، دینی اعتیقاد آزادلیغی و س.) حیاتا کئچیریلمهسی اوچون آزلیغا شرایط یارادیلماسینا تأمیناتدیر. بو لیبئرال و یا آنایاسا دموکراسی‌سی آدلاندیریلیر.
دؤردونجوسو، «دموکراتیک» تئرمینی چوخ واقت هر هانسی سیاسی و یا ایجتیماعی سیستئمین دموکراتیک اولوب-اولماماسیندان آسیلی اولمایاراق اونون سجییه‌‌لندیریلمه‌‌سی اوچون ایستیفاده ائدیلیر. بئله سیستئم ایجتماعی و اقتصادی فرقلری اَن آز حده چاتدیرماغی قارشیسینا آماج قویور. بو فورما ایجتیماعی دموکراسی کیمی دیَرلندیریلیر.
قئید ائتمک واجیبدیرکی، دموکراسینین فورمالاشماسی و برقرار اولماسی اوچون یئنی دؤورده مئیدانا چیخان هر بیر اینسانین حیاتا، آزادلیغا و خصوصی مالکیته آنادان گلمه حقوقو حاققیندا ایده باشلیجا اهمیت کسب ائتدی.
سیاسی دموکراتیکلشمهنین ماهیتی و ایجتیماعی- سیاسی دیَرلری یالنیز حاققیندا مولاحیظه‌لر یوروتدوگوموز دموکراتیک قوروملار و باشقا مسأله‌لرله محدودلاشمیر. دموکراسی، ائلجه ده جمعیت عضولرینین هیرارشیک (سلسله‌مراتبی) شخصییت‌لرآراسی موناسیبت‌‌‌‌‌لرینی نیظاما سالان نورم و اصوللارین مجموعو کیمی سجییه‌له‌نیر. هر حالدا چاغداش دونیادا اهالینین دموکراتیک ایداره‌چی‌لیک فورماسینا جیددی جهد ائتمهسی تصادفی دئییلدیر. بو باخیمدان، دموکراسی نظرییه‌سینده دقّتی جلب ائدن، واقعی عملدن اوزاق اولان یانلیش عِلمی مؤقعیی دیققت‌‌دن یاییندیرماق دوزگون اولمازدی. مثلاً، اؤتن عصرین ۵۰-جی ایللرینده ای. تریفیس، جی. پلامئنتا و پ. پنوکون فیکیرلری ایله راضیلاشماق غیرمومکوندور. اونلار ادعا ائدیرلرکی، دموکراسینین اوغورلو گلیشمه‌سی خریستین (مسیحی) توپلوم‌لار ایله باغلیدیر. بو مؤقعیی بعضی فرانسه عالیم‌لری ده مودافیعه ائدیرلر. لاکین بئله نؤقطه‌یی-نظری قبول ائتمه‌ین آراشدیرماچی‌لارا دا راست گلینیر. بئله کی، س.لیپست، د.لئرنئر، ق. آلموند، پای و باشقالاری دوزگون اولاراق قئید ائدیرلر کی، دموکراسینین اوغورلو چالیشماسی اوچون اصلی زمینه دینی- مدنی یوخ، محض ایجتیماعی-اقتصادی عامیللردیر (آدام باشینا شهرلشمه و س.).
توپلومون سیاسی دموکراتیک‌لشمه‌سی اوزون بیر سورج‌دیر. بونون اوچون ریقابتلی بازار اقتصادی‌یاتینا و وطنداش توپلومونون مستقل‌لیگینه اساسلانماق باشلیجا شرط‌دیر. ضعیف دموکراتیک سیاسی رژیم‌ده دموکراتیک قوروملارین داواملی، موکممل سوییه‌ده اولماسی دا چتین مسأله‌دیر. بونونلا باغلی ق.او.دوننئلل‌ین معین‌لشدیردیگی تمثیلجی دموکراسی تیپینی آچیقلاماق ضروریدیر. همین سیاست عالیمینین گلدیگی قناعته گؤره تمثیلجی دموکراسینین داها دا تکامولو بیرنئچه یول‌لا مومکوندور. اونلاردان بیری درحال ایستبدادی و توتالیتار رژیمه قاییتماقدیر. باشقا یول ایسه ریقابتلی ایقتیصاد و حقوقی صلاحیته اییه اولان وطنداش توپلومونا اساسلانان پلورالیست تیپلی دموکراسییه جهد ائتمکدیر. بیر سؤزله، حاضیردا دونیا سیاسی سورج‌لری ایستیقامتینه اویغون گلن سیاسی تکامول یولو محض دموکراتیک‌لشمه‌دیر. حاکیمیتی محدودلاشدیرماق، وطنداشلارین دؤولت اؤزباشینالیغیندان مودافیعه‌سینه تضمین اومیدی یالنیز دموکراتیک ایداره‌چی‌لیک فورماسی سایهسینده مومکوندور.
دموکراتیک سیاسی رژیم‌ده دؤولت و وطنداشلارین قارشیلیقلی موناسیبت‌لرینین نورملاری، قایدالاری و اصول‌لارینا یوکسک سوییه‌ده عمل ائدیلیر، وطنداش- دؤولت موناسیبت‌لری مدنی و دموکراتیک کاراکتئر داشیییر. وطنداش‌لارلا دؤولت آراسیندا مدنی دیالوگ کانتئکستینده (زمینینده) دیَرلی ایجتیماعی- سیاسی معنا کسب ائدن ایجماع قرارلار آلینیر، بو ایسه فورمالاشماقدا اولان یئنی قلوبال دموکراتیکلشمهنین بیر پارچاسی کیمی چیخیش ائدیر.
چاغداش ایجتیماعی- اقتصادی ترقّی سیاسی دموکراتیکلشمه‌نی اؤنملی اؤلچوده تاثیری آلتینا آلیر، شخصیتین دموکراتیک ذهنیتینی و ثروت یؤنومونو اهمیت‌لی اؤلچوده تغذیه ائتدیریر. سیاسی دموکراسی سیاسی مدنییته مالیک اولان لیاقتلی وطن‌داشین، مستقیل دوشونجه و تفککور طرزینه یییله‌‌نن شخصیتین فورمالاشماسینی، وطنداشلارین کؤکلو حقوق و آزادلیق‌لارینین یوکسک سوییه‌ده حیاتا کئچیریلمه‌‌سینی طلب ائدیر. دموکراسی فردی و ایجتیماعی گلیشمه‌یه، اومانیست ایجتیماعی- سیاسی دیَرلرین گرچک‌لشمه‌سینه، اینسانلارین برابر حقوقلو اولمالارینا، عدالته، ایجتماعی یارادیجیلیغا اَل‌وئریشلی، گرچک شرایط یارادیر. دموکراتیک ایجتماعی- سیایسی دیَرلر توپلومون اؤز طبیعتینی و مضمونونو اومانیست‌لشدیریر، ایجتیماعی حیاتی اینسانی‌لشدیریر. فرانسه سوسیولوژی مکتبینین یارادیجیسی امیل دورکهئیم قئید ائدیردی کی، ایجتماعی حیاتین تعریفینی توپلومون اؤز طبیعتینده آختارماق لازیمدیر. بو معنادا سیاسی دموکراتیکلشمهنین اومانیست، اینسانی طبیعتی ایلک اؤنجه، دموکراتیک توپلومون قوروجولوغو ایله باغلیدیر.
دموکراتیک گلیشمه‌‌نین چاغداش نظریه‌سینده و عمل‌ینده دموکراتیک رژیملرین ایکی باشلیجا تیپی معین‌لشدیریلیر: ائلیتار ( نخبه‌لره دایالی)- دموکراسی‌سی و ایجتیماعی دموکراسی رژیم‌لری ائلیتار- دموکراتیک سیاسی رژیمینده وطنداشلارین حاکمیتین دموکراتیک قوروملارینا، حاکیمیت سیستئمینه تأثیری محدودلاشیر. وطنداشلار گئنیش جمعی سیاسی قرارلارین قبولو سورجینده تأثیر قویماقدان اوزاقلاشدیریلیر، اونلار سیاسی سورجلره، دؤولت سوییه‌‌سینده حیاتا کئچیریلن سیاسته تأثیر گؤسترمک ایمکانیندان محروم ائدیلیر. دموکراتیک سیاسی رژیمین ائلیتار- دموکراتیک تیپی اوچون سجییوی اولان سیاسی پلورالیزم ایلک اؤنجه، مؤجود سیاسی ائلیت‌لرین رقابتینه و داها نوفوذلو پارتیلرین ریقابت‌لرینه عایید ائدیلیر.
دموکراتیک سیاسی رژیمین ایکینجی تیپی حساب اولونان ایجتیماعی دموکراسی ایسه موختلیف ایجتیماعی گوروپلارین و طبقهلرین ماراق و منافع‌لرینین دولغون اویغونلاشدیریلماسینی ایفاده ائدیر. بو تیپلی دموکراتیک رژیمین چالیشماسی ایجتیماعی- سیاسی منافع‌لر لرین پئلورال‌لر لیغینا (تکثورونه)، اساسی ایمکان‌لارین بوتون وطن‌داشلارا و ایجتیماعی گوروپ‌لارا برابر سوییه‌ده شامل اولونماسی ضرورتینه، همچئنین منابع‌ین عدالت‌لی بؤلوشدورولمه‌‌سی پرنسیبینه اساسلانیر. سیاسی عِلمه عایید ادبیاتدا قئید اولوندوغو کیمی، آیری-آیری ایجتماعی- سیاسی قووه‌لرین سازشی و کونسئنسوسو (ایجماع‌سی) ایجتیماعی دموکراسینین اینتئقراتیو (یکپارچه) باشلانغیجی کیمی چیخیش ائدیر و موختلیف گوروپ منافع‌لرینین و پارتیکولیار منافع‌لرین عمومی- سیاسی واسیطهلردن و مجلیس میکانیزمیندن ایستیفاده ائتمکله اویغونلاشدیریلماسینا اساسلانیر. ایجتیماعی دموکراتیک رژیمینین سیاسی سیستئمی «آچیق» کاراکتئر داشیییر، قانون چرچیوه‌‌سینده فعالیت گؤسترن هر هانسی ایجتیماعی- سیاسی قووه ایسه سیاسی قرارلارین قبولو سورجینه تأثیر گؤسترمک و واقعی موستقیل فعالیت حقوقونا مالیکدیر. اگر سیاسی رژیم ایدارهائتمه اصوللاری، واسطیهلری و متدلارینین مجموع‌سودورسا، سیاسی سیستئم اؤزونده سیاسی حاکیمیتین تشکیلینی، جامعه و دؤولت آراسینداکی موناسیبتی بیرلشدیریر، سیاسی چالیشمانین وضعیتینی، سیاستده مشارکتین کاراکتئرینی و قوروملاشمیش (نهادینه) ماهیت داشیمایان موناسیبت‌لری تجسسوم ائتدیریر. بو باخیمدان، دموکراتیک سیاسی رژیم پروبلئمینی تحلیل ائدرکن، هر شئی‌دن اول، نینکی دموکراسینین ماهیتیندن، ائلجه ده بللی آچی‌دان سیاسی سیستئم آنلاییشیندان چیخیش ائتمک مقصده‌‌اویغوندور.
عومومیتله، دموکراتیک سیاسی رژیمین معین تیپ‌لرینین سئچیمی چوخلو عامیل‌لرله معین ائدیلیر. اونلارا عایید دیر:
– تاریخی عنعنهلرین کاراکتئری و تاریخی تجروبه؛
– اؤلکه‌‌نین مادی و معنوی ایمکان‌لاری؛
– منابع‌لری؛
– واقعی سیاسی قووه‌لرین نیسبتی؛
– وطنداشلارین سیاسی شوعورونون وضعیتی؛
– سیاسی سیستئمی مشخصلندیرن سیاسی مدنیتین تیپی؛
– ایداره ائدن ائلیت‌لرین اصلی خصوصیت‌لری.
دموکراتیک سیاسی توپلومون ایجتیماعی- سیاسی دیَرلرینه، ائلجه ده میللتین حاکمیتین منبعیی کیمی چیخیش ائتمهسی، سیاسی قرارلارین ایشلهنیب حاضیرلانماسینا میللتین تأثیری حقوقو، ایکی و یاخود چوخپارتیلی سیستئمین یارادیلماسی ایمکانی، اینسان حقوقلارینین گرچکلشمه‌سینین یوکسک درجهسی و سایره‌یه مخصوصدور.
خالقین حاکمیتین منبعیینی تشکیل ائتمهسی اونونلا سجییه‌له‌نیرکی، او اؤز رأیینه اساسلاناراق نوماینده‌لرینی سئچیر، اونلارا هر هانسی بیر مساله‌‌نی حل ائتمک حقوقو وئریر. اگر سئچیلنلر سئچیجیلرین اونلاری حاکیمیت اورگان‌لاریندا گؤرمک ایسته‌دیک‌لری کیمی داورانمیرسا، باشقا سؤزله، اِعتمادی دوغرولتمورسا، بئله حالدا وضعیتی یالنیز نؤبتی سس‌‌وئرمه قایدایا سالابیلر. سیاسی دموکراتیکلشمه شرایطینده قانون نینکی وطنداشلاری حاکیمیتین اؤزباشینالیغیندان، ائلجه ده حاکیمیتی وطن‌داشلاردان مودافیعه ائدیر. بیر سؤزله، اصل دموکراتیک توپلومدا شخصیتین، وطنداشلارین دؤولت اوزرینده اوستونلوگو تأمین اولونور.
دموکراتیکلشمه شرایطینده خالقین سیاسی قرارلارین ایشلهنیب حاضیرلانماسینا تأثیری حقوقو جمعی اینفورماسیا (اطلاع‌رسانی) واسیطه‌لرینده تکلیف‌لر و یا تنقید فورماسیندا، تظاهرات‌لاردا و یا لابیچیلیک چالیشماسیندا، سئچکی قاباغی کامپانیادا قاتیلماقدا تظاهور ائدیر. قبول ائدیلمیش قرارلارین ایشلهنیب حاضیرلانماسیندا خالقین سیاسی اشتراکینا آنایاسا ایله تضمین وئریلیر.
سیاسی دموکراتیکلشمهنین ایجتماعی- سیاسی دیَرلریندن بیری کیمی ایکی و یاخود چوخپارتیلی سیستئمین یارادیلماسی ایمکانینی، سیاسی پارتیلرین یاریشقانلیغینی و اونلارا خالقین تأثیرینی، ائلجه ده نینکی مجلیسده، همچئنین اوندان کناردا قانون اساسیندا سیاسی موخالیفتین مؤجودلوغونو نظرده توتان سیاسی پلورالیزمی قئید ائتمک اولار. موخالیفت حاکیمیت اورگان‌لارینی تنقید ائتمکله یاناشی، حاکیمیته اؤزونون مجلیسده‌کی ایشله‌وی (کارکردی) و بلوک‌لارینین فعالیتی واسطیه‌سیله اؤز اینوفورماسیا واسیطه‌لرینده و مطبوعات‌دا فعالیتی ایله نظارت ائدیر.
دموکراتیک سیاسی توپلوم، همچئنین اینسان حقوقلارینین یوکسک درجهسی ایله سجییه‌له‌نیر. بو اؤز ایفادهسینی دؤولتله وطنداشلارین قارشیلیقلی موناسیبت‌لرینین نورملاری، قایدالاری و اوصول‌لاریندا تاپیر. حاضیردا اینسان حقوقونو اِعلان ائدن و بونو قانون‌وئریجیلیکله تثبیت ائدن ۵۰-یه یاخین سیاسی- حقوقی سند واردیر. اونلارین سیراسیندا بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین باش‌مجلیسینین ۱۹۴۸- جی ایل دسامبرین ۱۰-دا قبول ائتدیگی اینسان حقوق‌لاری حاققیندا عمومی بیاننامه، اینسان حقوقلارینین و آزادلیق‌لارینین مودافیعه‌سی حاققیندا آوروپا اینسان حاقلاری کنوانسیونو (بینالمللی موقاویله-۱۹۵۰جی ایل)، یئنی آوروپا اوچون پاریس خریطه‌‌سی (۱۹۹۰-ینجی ایل) و سایره‌نی گؤسترمک اولار.
مؤجود اؤلکه‌‌ده شخصیتین وضعیتی نئجه‌‌دیر، اینسان و وطنداش حقوق‌لاری و آزادلیق‌لاری نه اؤلچوده حیاتا کئچیریلیر و مودافیعه ائدیلیر مسئله‌‌سی بئله بیر جهتی بیان ائدیرکی، وطنداش حقوق‌لاری و آزادلیق‌لاری قوروم‌لارینین اینسان حقوق‌لارینا، فردی آزادلیغا واقعی تضمین‌لر وئریلمه‌سینی گرچکلشدیره‌بیلمه‌سی هانسی سوییه‌‌ده‌دیر. ائلجه ده وطنداشلارین دؤولتین ایداره ائدیلمه‌سینده فعال اشتراکی، مالکیت، صاحیب‌کارلیق (کارآفرینی) فعالیتی حقوق‌لاری، ایشچی قووه‌سینین آزاد فعالیتی و بنزرلری نظرده توتولور. لیاقتلی حیات سوییهسی، شخصیتین ایجتماعی مودافیعه‌سی و معنوی گلیشمه‌سی دا بو قبیلدندیر. بیر سؤزله، هر هانسی دؤولتده اینسان حقوقلارینین حیاتا کئچیریلمه سوییهسی سیاسی دموکراتیکلشمهنین مدرن ماهیتینی و سیاسی دیَرلرینی سجییه‌لندیرن مِعیارلاردان بیریدیر.
سیاسی دموکراتیکلشمه سورجینین اؤنملی بیر پارچاسی چاغداش دموکراسی اوچون سجییوی اولان اونیورسال (جهان‌شمول) دموکراتیک اوصولون ایشلهنیب حاضیرلانماسیدیر. اونلارا عاییددیر:
۱- یوکسک سیاسی قانون وئریجی اورگانین میللت طرفیندن سئچیلمه‌سی.
۲- حاکیمیتین سئچکیلی اورگانلارینین مؤجودلوغو.
۳- سئچیجیلرین برابر حقوقا مالیک اولماسینین تأمین ائدیلمه‌‌سی.
۴- بوتون سئچیجیلرین برابر سئچکی حقوقونا مالیک اولماسی.
۵- سس‌وئرمه‌‌نین آزاد کئچیریلمهسی.
۶- سئچکی‌لر سسلرین اکثریتینین بوتون سوییه‌‌لرینده باشا چاتدیریلمالیدیر.
۷- چوخلوغون قراری آزلیغین حقوقونو محدودلاشدیریر.
۸- توپلوملا اونون سئچدیگی اورگانلارین حاکیمیتی قارشیلیقلی و موتناسیب اولمالیدیر.
۹- دموکراسی فاصیله‌سیز و دیققتلی ایجتیماعی نظارته معروض قالمالی‌دیر.
۱۰- دؤولت و توپلوم بوتون ایجتماعی و سیاسی سوییه‌لرده موناقیشه‌لرین قارشیسینی آلماق و آرادان قالدیرماق اوچون فعالیت میکانیرمی ایشله‌ییب حاضیرلاییر (چوخلوقلا آزلیق، ایجتماعی گروپ‌لار، میللتلر، شهر و کند آراسیندا مؤجود اولان، ائلجه ده باشقا موناقیشه‌‌لردن خیلاص اولماق آماج ایله).
سیاسی دموکراتیکلشمهنین مدرن ماهیتینی و ایجتماعی- سیاسی دیَرلرینی میللتلر آراسیندا قارشیلیقلی اِعتمادا و حورمته اساسلانان موناسیبت‌لرین جینسی ده آیدین بیان ائدیر. بو حقوق بعضی بین‌الملل تشکیلات‌لارین، ائلجه ده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینین بللی سندلرینده تجسسومونو تاپمی‌شدیر.
دموکراتیک قوروم اولماق اِعتباریله، ایجتماعی رأی همیشه اینسانلارین ایجتماعی حیاتین بو و یا باشقا مسأله‌لرینین حللینه، حؤکومتین، سیاسی پارتیلرین و آیریجا شخصیتلرین چالیشماسینه بللی موناسیبتینده عکسینی تاپیر. هانسی سیاسی، حقوق، اخلاقی مسأله‌لرله باغلی فورمالاشماسیندان آسیلی اولمایاراق او همیشه ایرلی سورولن، تکلیف ائدیلن پروبلئم‌لره موناسیبتی تجسسوم ائتدیریر. بَیه‌نمه و یا پیسله‌مه، آرزو و ایستک فورماسیندا موناسیبت ایجتماعی رأیین اَن اؤنملی علامت‌لریندن بیریدیر.
سیاسی دموکراتیکلشمه سورجینده ایجتماعی رأیین باشقا دیَرلریندن بیری اوندان عیبارتدیرکی، وطنداشلارین جمعی ماراقلارینا توخونان پروبلئم‌لرله علاقه‌دار فورمالاشیر و اونلاری ماراقلاندیران مسأله‌لره قارشی مؤجود اولان فیکیر آیریلیغیندان ایرلی گلیر. دموکراتیک ایجتماعی رأیین دیَرلی علامتی آنجاق اوندان عیبارتدیرکی، وطنداشلار اؤز رأیینی آچیق و شفّاف بیلدیریر و دفاع ائدیر، همچئنین اونونلا سجییه‌له‌نیر کی او نئجه و نه اؤلچوده گئنیش یاییلیر.
ایجتماعی رأی اؤز طبیعتی اِعتباریله ذهنی کاراکتئر کسب ائدیر، لاکین عِلمی بیلیکلرین یوکسک سوییه‌سینه یؤنه‌لمک قابلییتینه ده مالیکدیر. هئگئل‌ین بئله بیر فیکرینی خاطیرلاماق یئرینه دوشر؛ میللت دؤولتین عضولرینین ائله حیصه‌سیدیرکی، نه ایسته‌دیگینی بیلمیر. بو معنادا، ایجتماعی رأی‌ده خورافات و یانلیش فیکری اؤن پیلانا کئچیر. ایجتماعی رأی اینسانلارین عادی شوعورونو ایفاده ائدن مولاحیظه اولدوغو اوچون عِلمی مودعایا اساسلانمیر.
ایجتماعی رأیین ماهیتیندن چیخیش ائده‌ره‌رک بئله بیر مولاحیظه یوروتمک اولار کی، بو فئنومئن ایلک اؤنجه، اینسانلارین بللی بیرلیگینین بو و یا باشقا اوبیئکته عایید گلدیگی قناعتی‌دیر، اینسانلارین اؤزونه‌مخصوص دوشونجه‌لی چالیشماسی و داورانیشیدیر. ایجتماعی رأیین فورمالاشماسی مِعیارینین سئچیمینه محض ایجتماعی منافع و طلبلر خدمت ائدیر. «اینسان ائله ایجتماعی موناسیبت‌لری یاخشی حساب ائدیر کی، اونون اوچون فایدالی‌دیر، ائله موناسیبت‌لری پیس ساییر کی، اونا ضررلیدیر». هر جور گوروپون، جمع‌ین رأیی دئییل، محض ایجتماعی منافعیین مِعیارینا اویغون گلن رأی ایجتماعی رأی حساب اولونور.
ایجتماعی رأیین دموکراتیک ماهیتینی سجییه‌لندیرن جهتلردن بیری اوندان عیبارتدیر کی، او ایجتیماعیتله، ایجتماعی موناسیبت‌لرین و سوسیال ایداره ائتمهنین تنظیملنمه‌سیله باغلی وطنداشلارین پراکتیکی فعالیتی ایله مرتبط اولور. سوسیال ایدارهائتمه ایجتیماعیات طرفیندن رأیلرده بیان ائدیلن طلبات واسطیه‌سیله حیاتا کئچیریلیر. دؤولت ایداره‌چیلیگی حقوقو اساسلانمادان مومکون اولمادیغی کیمی، ایجتماعی ایدارهائتمه ده ایجتماعی رأیی نظره آلمادان ممکن دئییلدیر. رأی سایهسینده وطنداشلارین داورانیشنین دموکراتیک سوسیال نورملاری بللیلشدیریلیر و تأمین اولونور، موناسیبت‌لرین تنظیم‌لنمه‌سینده ایناندیرما متدونون تطبیقی حیاتا کئچیریلیر. بو باخیمدان، دموکراتیک توپلومون رأیی آنجاق اینفورماسیا (ایطلاعات) نؤعو کیمی مشخص‌لنمیر، او ائلجه ده وطنداشلار طرفیندن سوسیال ایدارهائتمه ایشلولر‌ینین حیاتا کئچیریلمه‌سینین چوخ اؤنملی واسطهسیدیر. ایستر-ایسته‌مز رأی توپلومون سوسیال تنظیملنمه‌سی و ایدارهاولونماسی سیستئمینه قوووشور.
ایجتماعی رأیین دموکراتیک مقاملاریندان دیگری سیاست حاکیمیت موناسیبت‌لری سیستئمینده فعالیتدیر. اونون حاکیمیت قوروملارینا تأثیر اصوللاری و فورم‌لاری تامامیله چوخ‌جهت‌لی‌دیر: حاکیمیت قوروم‌لارینین فعالیتینی عادی شیفاهی قایدادا بَیه‌نمکدن و یا پیسلمکدن توتموش، اونلارا بیرباشا، مقصد یؤنلو تضیقه قدر، حاکیمیت داخیلی موناسیبت‌لرین درین‌دن یئنی‌دن تشکیلینه تأثیر گؤسترمک قابلییتیندییک. ایجتماعی دموکراتیک رأی محض داها چوخ حاکیمیت و سیاست ساحه‌سینده خئیلی کسکینلیگی و دینامیکلیگی ایله تظاهور ائدیر. بو جهت خوصوصییله دموکراتیک ترانزیت، ترانسفورماسیا جمعیتی اوچون سجییوی‌دیر. بئله توپلوم عادتاً دؤولت حاکیمیتی استراکتورلارینین (ساختارلارینین)، دموکراتیک قوروملارین، سیاسی و اقتصادی ساحه‌سینین غیری- ثابتلیگی ایله فرق‌له‌نیر.
ایجتیماعی رأیین اَن گئنیش یاییلان، سیاست و حاکیمیت پروبلئم‌لرینه توخونان ایشله‌وی قیمتلندیرمه‌دیر. بو ایشلو رسمی حاکیمیت قوروم‌لارینین و اونلارین لیدرلرینین فعالیتی، مشهور سیاسی حادیثه‌لر، توپلومدا تشکّول تاپان وضعتین کاراکتئری ایله و س. حاققیندا قیمتلندیریجی مولاحیظه‌لری واسطه‌سیله عکس ائتدیریلیر. قیمتلندیرمه ایشله‌وی متشکّیل فوْرمادا ایلک اؤنجه، ایجتیماعی رأی سورغوسو یولو ایله مختلف ایجتیماعی تشکیلات‌لار، پارتی‌لر، حرکات‌لار، غیردؤولت سیفاریشچیلری واسطه‌سیله اوزه چیخاریلیر.
ایجتیماعی رأی حاکیمیت موناسیبت‌لری حوزه‌سینده تئز- تئز اؤز نظارت ایشله‌وی واسطه‌سیله گرچکله‌شیر. بو ایشلوین اؤزونه مخصوصلوغو اوندان عیبارتدیرکی، ایجتیماعی رأی پراکتیکی اولاراق اؤزو اوچون اهمییت داشییان بو و یا باشقا مسأله‌یه بللی مؤقع‌دن چیخیش ائدیر و چالیشیرکی، حاکمیت اورگانلارینین و اونلارین لیدرلرینین موافیق فعالیتینده ایجتیماعی رأیی دوشوندورن مساله‌لر جاوابلاندیریلسین.
توپلوم سیاسی دموکراسینی اؤیرنیر، اونون ماهیتینی، ایجتیماعی- سیاسی دیَرلرینی منیمسمه‌یه چابا گؤستریر. لاکین دموکراتیک تعلیم سورجی کیفایت قدر اوزون تاریخی سورج‌دیر. اونو مصنوعی فورمادا دئییل، محض راسیونال (عقلانی) سوییه‌ده و مقصد یؤنلو سرعت‌لندیرمک اولار. بیر سؤزله، دموکراسی لابود تاریخی ضرورت‌دیر، بشریتین ریفاهی، توپلومون یئنی‌دن تشکیلی، تکمیل‌لشمه‌سی اوچون لازیمدیر.
دونیا تجروبه‌سینین منیمسه‌نیله‌رک دیَرلندیریلمه‌سی بئله بیر قناعته گلمه‌گی شرط‌لندیریرکی، سیاسی دموکراتیکلشمه سورجینه نوفوذ ائدن توپلوم بیرینجیسی، اؤز وطنداشلارین و ایدارهائتمه اورگانلارینین قانون قارشیسیندا واقعی برابرلیگینی تأمین ائتمه‌لی‌دیر. ایکینجیسی، جامعه و وطنداشلار حقوقا ضید حرکت‌لردن مودافیعه اولونمالی‌دیر. اوچونجوسو، دموکراتیک فورمالار و بیرگه یاشاییش نورملاری تکمیل‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. دؤردونجوسو، فورمال اِعلان اولونموش و واقعی فعالیتده اولان ایجتیماعی موناسیبت‌لر، حقوق، ایدارهائتمه اویغون‌لاشدیریلمالی‌دیر. بئشینجیسی، اینسانا حورمت، اوندا اینسانی لیاقت حیسسی و ایداره‌ائتمه‌نین بوتون فورمالارینا، وطن‌داشلارا اصیل اینام حیسسی تربیه ائدیلمه‌لی‌دیر. آلتینجیسی، موختلف ایجتیماعی گوروپلارین و وطنداشلارین آیری-آیری کاتئگوریالارینین، حاکیمیت و دؤولت اورگانلارینین ایمتیازلاری لغو ائدیلمه‌لی‌دیر. یئددینجیسی، توپلومون مدنییت حوزه‌سینده، معنوی حیاتدا، یارادیجیلیق بخشینده حیمایت‌چی‌لیک‌دن اوزاق اولمالیدیر. سککیزینجیسی، توپلوم عضولرینین یئرلی مرکزی و ائلجه ده ایقتصادی ایداره ائتمه اورگان‌لاری ایله منتظم علاقه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی‌دیر. عومومیتله، دموکراسینین گلیشمه‌سی و دیَرلری ایجتیماعی نظارتین سوسیال فونکسیونو ایله، ائلجه ده عینی ایجتیماعی تنقیدله شرطله‌نیر. بو جهت ایجتیماعی ترقّینین حرکت‌وئریجی قووه‌سی کیمی مشخص اولونور.
ایضاحات
بو مقاله آشاغیداکی مقاله‌دن عرب آلفابه‌سینه کوچورولموشدور. ماراقلانان‌لار قایناق‌لار اوچون آشاغیداکی مقاله‌یه باشوورا بیلرلر.
– E.B. Hacalıyeva (2014), “Siyasi Demokratikləşmenin Sosial- Siyasi Dəyərləri”, Bakı Universitetinin Xəbərləri, Sosial – Siyasi Elmlər Seryası, No. 1, ss. 90-98.