دونیانین قویروغو چوخ اوزون‌دور
دونیانین قویروغو چوخ اوزون‌دور
(بغدادی شاهسئون آتالار سؤزو)
حمید قرائی
آمریکان سوسیولوگ رابئرت پارک‌ین دئییشی‌یله «اینسانین اَن مدنی ایجادی» شهر، ایلک اؤنجه بیر یاپی و نتیجه‌ده اویغارلیق (سیویلیزاسون) میراث‌لاری‌نین اَن گؤزه‌چارپان محصول‌لاریندان بیری اولاراق اینسان‌لارین ائتکی و ائتکی‌لنمه ساحه سینه چئوریلمیشدیر.
شهرلریمیزده یئریدیکچه بیرچوخ سیرادان سایدیغیمیز شکیل‌لر، تبلیغات تیزئرلری، چئشیدلی موناسیبت‌لره گؤره بنرلر، پلاکاردلار، علامت‌لر، تابلولارا یازیلی خییاوان‌لارلا مئیدان‌لار آدی، میللی و یا مذهبی تؤره‌ن‌لر دوزه‌نله‌ین گروپلار، معمارلیق‌لارینا گؤره بینالار، تیجارت مرکزلری، بانکالار، حتتا اوردا بورادا چکیلی عیففته قارشی رسیم‌لرله یازیلی سؤیوش‌لر کیمی شئی‌لره راستلاماقداییق. آنجاق یانیدان کئچیب سایمایدیغیمیز بو شئی‌لر بوتونلوک‌له شهریمیزین فضاسینی گؤزوموز اؤنونه سرگیله‌مک‌له اونون تحلیلینده بیزه یاردیمچی اولور. بوتون بونلار شهرده کیم‌لرین مسلط اولماسینی کیم‌لرین ایسه اونون قارشیسیندا صف توتماسینی بیر شکیل ده آچیقلاماقدادیر. سؤز گلیمی قادین‌لارین شکیل‌لری شهرده اولماماسی اونلارین مدنی و ایجتیماعی – سیاسی دوروم‌لارینی گؤسترمکده‌دیر.
فرانسیز دوشونور هانری لوفور، کارل مارکس‌ین دیالکتیک سوره‌جینده‌کی «زامان- مکان»ینا فضا عامیلینی ده قاتاراق فرانسانین آیدین‌لاریجا «تری‌دیالکتیک»له آدلیم اولان تئوریسیله گونوموزه قدر شهر، شهرلشمه، شهر فضالاری، معمارلیق، قامو آلانی، قامو صنعت کیمی، کیمی بؤلوم‌لرین اَن گوجلو قورام‌لاری‌نین بیرینی بیزه سونموشدور.
لوفور اوچون دولت باشدا اولماق اوزه‌ره، کاپیتالیزم فضا و زامانی اؤز قوشاتماسی آلتینا گتیرمه‌یی آماجلاییر. پول و مالیه گوجونه دایانان نئولیبرالیزم، ایشچی‌لرین زامانی‌نین سککیز ساعتینی فابریکالاردا چالیشماق و شهرین فضاسینی ایسه اونلارین هئچ بیر زامان ایچ‌لرینه گیره‌بیلمه‌یه‌جک‌لری پئنت‌هاوس‌لی گؤی‌دله‌ن‌لر، وئردیک‌لری سئرویس‌لری دَیریندن اؤترو اولدوزلاری آزالیب چوخالان هوتئل‌لر، باهالی اشیالاری ساتیشا قویموش ماغازالار ایشناء اَل‌لریندن آلمیشدیر. بیر یاندان اوزون و گئنیش بولوارلارلا اونا بیرلیک توهمی یارادارکن، دیگر یاندان فرانسادا مشهور اولان metro, boulot, dodo (مئترویا مین، ایشله، شیش یات) داها سونرا گئنیشله‌دیلن metro, boulot, la mort (مئترویا مین، ایشله، اؤل) یاشام طرزینی لوفورجه «هرگونلوک یاشام» (evryday life) طرزینی اونا تاسارلامیشدیر.
سرمایه‌یه دایانان سیستئم، آللاه وئرگیسی یئرآلتی قایناق‌لار اوزه‌رینده یاشادیغیمیزا گؤره هر اولاغان‌اوستو و یا قالاغان‌اوستو دوروم‌لاردان دولایی دؤرد بئش گونه قدر تعطیل گون‌لریمیز اولان بیزلرین ترسی باتیلی اینسانین یاشامیندا زامان مسأله‌سینی او قدر اهمیتلی قیلمیشدیر کی ائوه و عاییله‌یه واخت آییرماغی اونلاردان آلیب مودا کیمی تمایل لرله مونوتون حیاتینی اونا رنگارنگ گؤسترمک‌له باشینی آزدیرمیشدیر.
دولاییسیلا هانری لوفور «شهر حاققی» کیمی اؤنرینی ایلری سورموش. لوفور شهر حاققیندا ایکی مسأله‌نی بیزه خاطیرلاتماق ایسته‌ییر؛ بیرینجی، شهری قدرت و سرمایه قوشاتماسی آلتیندان چیخارماق، ایکینجی ایسه شهرده حاکیم اولان آلیش وئریش دَ‌یری‌نین یئرینی توکه‌دیم (مصرف) دَیری ایله د‌َییشدیرمک. بئله‌لیک‌له یارادیجیلیق شهره قاییدیب شهر گرچک معناسیلا اینسانین اثرینه چئوریلر؛ اینسانی ائلیناسیون و هرگونلوکچولوکد ن قورتاریب چئوره‌سینده‌کی مسأله‌لریندن داها سوروملو توتار. اینسان‌لار صنعت‌سل فعالیت‌لرله نئولیبئرالیزمین یاراتدیغی زامان‌لا سوروتوشمه یئرینی زامانین ریتمی ایله یاشاماغا وئریب فردی اوبژه اولماقدان چیخارتار. اونا گؤره بورژووا توپلوم، آشمامیز گره‌کن اوچ آیاقلی بیر آیریما ندن اولموشدور؛ اونلار «صنعت ایله یاشام»، «سیاست ایله توپلوم» و «صنعت ایله توپلوم»ون بیربیریند ن آیریلماسی‌دیر. او اوزد ن لوفور دولتی (سیاسی امری) شهر ایداره‌سیندن آتماغی اؤنرمیشدیر. اونون فیکریجه نئولیبئرال دولتین شهر ایداره‌سینه گیرمک‌له شهرین دورومونو یاخشیلاشدیرماقدان قولایلاشمایا سوخموشدور. خوصوصی‌لشدیرمه پولیتیکالاری‌یلا شهرین فضاسینی آنامالچی دوشونجه طرزینه بوراخمیشدیر.
بو فیکری تنقید ائدن‌لر اونو خیال‌پرست آدلاندیرمیش‌لار. آنجاق بو فیکرین تمل نؤقطه‌سی گله‌جه‌یه اومودلو باخیشینداندیر. لوفور، هایدگرین «ایمک» مصدرینه دایانماق‌لا رومانتیزمه یول آچان کئچمیشچی فیکری نین عکسینه ایلهام آلدیغی آدورنوجه گله‌جه‌یه قارامسار اولمایان بیر یاخلاشیم‌لا آوانگارد دوشونورلر کاتئگوریسینده سیرالانیر. هرحال‌دا بیری‌لری قالخیب دا «باتی‌نین سئچگی‌لر و بوتون کسیم‌لره وئریلن «اوی حاققی» ایچریسینده موجود سیستئمی منیمسه‌ین و سیسیتئمین بیر پارچاسینا دؤنن سؤز قونوسو اینسان‌لار، نئجه شهرین حاققینی وئره‌جک‌لر؟» کیمی آز چوخ قارامسار آنجاق یئرلی سورغوسونو سورابیله‌رلر. آنجاق منیم اوچون اصل اولان سورو بو گیریشدن لوفورون صیرف فیکرینی اؤومک و یا تنقید ائتمک دئییل، یالنیز هدف، «گونئی» آدییلا تانینان و دونیانی آلت اوست ائده‌ر شوعارلارلا دونیا چاپیندا زامان- فضا مسأله‌سینی د‌ییشمه‌یه چالیشان توپلوم‌لارین نه قدر گئرچک اولمایان گیریشیم‌لرده اولدوقلارینا د‌یینمکدی.
بولوارلار، هوتئل‌لر، (هتل لر) لوکس آپارتمان‌لار، هاوا آلان‌لاری، گؤی‌دلن‌لرله دولوب داشان سؤز قونوسو اؤلکه‌لرده مدرن دولت، مرکز دولت‌‌لرین احتیاج‌لاری اساسیندا و اؤته یاندان اؤز خالق‌لارینا مودئرنیزم و گلیشمه پروپاگانداسی یاپماق اوچون مرکز دولت‌لری کیمی شهرلشمه‌یه تشبوث گؤسترمیش‌لر. دئمک بؤیوک شهرلرین حاشیه‌سینده اولوشان یؤره شهرلر کیمی بو دفعه دونیا ابعادیندا یؤره شهرلر ایجاد ائتمیش‌لر. اؤرنک اولاراق ایران‌دا رضاخانین یول‌لار چکمه‌سی، مدرسه‌لر تیکمه‌سی، محترم نفت شیرکتی‌نین چالیشان‌لارینا ائو اینشاء ائتمه سی، پروپواگاندالارا باخمایاراق یئنی و مدرن بیر اؤلکه‌یه دوغرو گئتمک‌د ن اؤترو دئییل ده، دؤنمین مرکز دولت‌لری‌نین احتیاج‌لارینی قارشیلاماق و نتیجه‌ده دونیا سیستئمی‌نین حاشیه‌سینی اولوشدورماقدی. نئجه کی گونوموزده اینترنت کیمی ایرتیباط شبکه‌لری‌نین گلیشمه‌سی هئچ بیر دولتین ایفتخارلارینا یازیلمامالی‌دیر. رومانتیک دوشونجه‌لرله اورتاق اولان کودتاچی، گئریچی اینقیلابچی لیدئرلر، رانت‌لا گلیشن حاق سایماز کسیم‌لری و دونیا گوج‌لری طرفینده‌ن تئروریزم‌له موجادیله کیمی سؤیلم‌لرله اؤرتوشمه‌یه چالیشان بو اؤلکه‌لرین حاکیم‌لری، شهرلری یالین بیر شیددتله بیرله‌شدیرمه‌گه اَل آتاراق هئچ بیر اعتراض و یا موخالیفتی تحمل ائتمه‌دن باشقا ذوق‌لاری باسقی آلتینا آلماق‌لا میللی بیرلیک مارش‌لاری چالماغا باشلاییرلار. بونون اَن پارلاق اؤرنک‌لریند‌ن بیری تونوس‌دا زین‌العابدین بن علی‌نین دوشمه‌سی‌نین آردیندان اؤلکه‌نین بعضی صنعتچی‌لریجه گرچکله‌شن «رویالار شهری» حرکاتی ایدی. آدی گئچن صنعتچی‌لر سوسیال شبکه‌لرده کلیپ چکمه‌دن باش‌کندده نورمال(!) یاشام گؤرونتولری بیلینن بولوارلار، پارک‌لار، بازارلار و قهوه‌خانالاردا حرکته کئچیب قامو ساحه سینی بیرنئچه ساعت اوچون اولسا بیله رقص، موسیقی، گؤستری ائشلیگینده -تام اولماسا دا- صنعت و صنعتچی‌لرین اَلینه کئچیرمیشدی. نئجه‌کی سوسیال حرکت‌لر و باشقا گروپلار دا عئینی حرکت‌لری گرچکله‌شدیرمک‌له شهرین توتالیتر اوزونو چئویره‌بیله‌ردیلر.