محمدامین رسول‌زاده‌دن ملّت و ملّیت حاقّیندا اوچ مقاله

محمدامین رسول‌زاده‌دن ملّت و ملّیت حاقّیندا اوچ مقاله

الیفبامیزا اویغونلاشدیران: اصغر اسدی

اؤنوموزدَکی مقاله‌‌لر ملّت و میلّیت قاورام‌‌لاری اوزرینده دورماقدادیر. اصلینده بو مقاله‌‌لر محمدامین رسول‌‌زاده‌‌نین بو ایکی قاورامین بیرـ بیری ایله فرقلی معنالار داشیدیغینا متوجه اولدوغونو گؤسترن مهم بیر بلگه و سند دیر. ایندیه قدر ایکی قروپ فرقلی ائتنومیلّیتچی گؤروش‌‌لرله محمدامین رسول‌‌زاده‌‌نی قاتی بیر میلّیتچی و حتّی تورکجو اولاراق گؤسترمه‌‌گه چالیشمیشلار: بیری ایران میلّیتچی‌‌لری و دیگری ایسه تورکچولر. بو مقاله بو ایکی گؤروشون نه قدر یانلیش دوشونجه‌‌ده اولدوقلاری و محمدامین رسول‌زاده‌‌نین دئدیک‌‌لریندن نه قدر اوزاق اولدوقلارینی گؤسته ریر. اصلینده بو مقاله‌‌لر محمدامین رسول‌‌زاده‌‌نین مدرن سوسیولوژی تئرمین‌‌لریله یاخیندان تعقیب ائتدیگینی و بونلارین معناسی‌نین فرقینده اولدوغونو گؤسته ریر. او سؤز قونوسو مقاله‌‌لرده ملّت‌‌له قوم آراسینداکی فرقلی‌‌لیکدن یولا چیخاراق ملّتین جمعی بیر اراده‌‌یه دایاندیغی و نتیجه‌‌ده داها چوخ وطنداشلیق اساسینا دایاندیغینی ایفاده ائتمکده‌‌ دیر. بو مقاله‌‌لر آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن یاییملانان آذربایجان درگیسی‌نین ۷ و ۹ سایی‌لاریندا (۱۹۵۲) نشر ائدیلمیشدیر.

ملّت اولماق عزمی

ملّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: «ملّیت» و «ملّت». بونلاردان بیرینجی‌‌سی دیلی، دینی، عیرقی، قومی، تاریخی، جغرافی، اقتصادی و سیاسی عامیل‌‌لرین تأثیری ایله میدانا گلن ائتنیک بیر توپلولوغو (جماعتی) ایفاده ائدر. ایکینجی‌سی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عمومی بیر اراده‌‌نی آنلا دیر.
مادزینی(Madzini)نین معروف تعریفینه گؤره ملّت «توپراغین، منشأین، اخلاق ایله عادت‌‌لرین و دیلین بیرلیگیندن دولایی حیاتیندا و اجتماعی وجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا دئییلیر.
دورکهیم‌‌ین نظرینده ایسه ائتنیک عامل‌‌لر و یا خود ساده‌‌جه تاریخی سبب‌‌لرله عینی قانون‌‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دولت قورماق ایسته‌‌ین اینسان توپلولوغونا» ملّت دئییلیر.
دورکهیم نظرینده ایسه «ائتنیک عامل‌‌لر و یاخود ساده‌‌جه تاریخی سبب‌‌لرله عینی قانون‌‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌‌ین انسان توپلولوغونا ملّت دئییلمکده‌‌ دیر».
دورکهیم، بو تعریفینی مشاهده ائتدیگی اولایلارلا تعیین ائدرکن «اصرارلا تأیید اولونورسا، بو جمعی اراده‌‌نین، تامین اولونماق حاقّینا مالیک اولدوغو و بو اراده‌‌نین دؤولت قورماغا تکجه اساس تشکیل ائتدیگی، ایندیکی مدنی ملّت‌‌لرجه، آرتیق بیر پرنسیب اولموشدور» دئییر.
مادزینی‌‌نین تعریفی ایله دور کهیم‌‌ین تعریفینده ایفاده فرقینه دیقّت ائتمک لازیمدیر: بیرینجی‌‌سینده ملّت عنصرو تاریخی بیر اولای‌‌دیر. ایکینجی‌‌سینده ایسه ملّت اجتماعی و اداری بیر حادثه ‌‌دیر. او بیری‌‌سینده ملّتین اولوش سیری آنلادیلیر، بو بیری‌‌سینده ملّت بیر «پرنسیب» کیمی گؤستریلمیشدیر. او نطفه، بو اوشاق دیر. او روشیم(جوانه) دیر، بو میوه‌‌ دیر. او آنادیر، بو بالاسی ‌‌دیر. او میلّیت‌‌ دیر، بو ملّت ‌‌دیر.
دیل‌‌لری عادت‌‌لری، تاریخ‌‌لری، دین‌‌لری، وطن‌‌لری و سایره‌‌لری بیر اولان اینسان‌‌لار بیر میلّیت تشکیل ائدرلر؛ فقط بیر میلّیتین، ملّت حالینه کئچمه‌‌سی عمومی شعور و جمعی اراده‌‌نین تأسیس‌ینه باغلی ‌‌دیر. بو ایسه یالنیز، «اجتماعی حافظه» وظیفه‌‌سینی گؤرن اورگانین تشکّولو ایله وجودا گلیر. بو اورگان مختلف زامان‌‌لارا گؤره دَییشیر. اورتا چاغ‌‌لاردا بو وظیفه‌‌نی فئودال زومره گؤرور، میلّیتین سوسیال حیات و گله‌‌نک‌‌لرینی قئید و ضبط ائدن «حافظه» خان سارای‌‌لاری ایله شووالیه قالالاریندان عیبارت اولوب قالیردی. زامانین دَییشمه‌‌سیله، طبیعی اولاراق بو اورگان دا دَییشدی. بورژوازی‌‌نین ظهورو ایله فئودال سیستئم داغیلدی. معنویات مرکزی قالالاردان شهرلره یئتیشن منوّر زومره ملّتین شعورونو تربیه و اراده‌‌سینی تمثیل ائدن بیر طبقه حالینه گلدی.
بو طبقه، قوللاندیغی اَن بؤیوک واسیطه؛ مطبوعات یولو ایله میلّیتده‌‌کی جمعی اراده‌‌نی ایشله‌‌دی؛ اؤز آراسیندان بو اراده‌‌نی چلیک‌‌لشدیرن فیکیر آدام‌‌لاری‌‌لا، صنعتکارلار یئتیشدیردی، بونلارین سایه‌‌سینده، منلیگینی ترک ائدن میلّیت توپلولوغو بیر ملّت اولماق عزمینه گلدی.
دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو ملّت اولماق اراده‌‌سی، سؤزون، عصریمیزده‌‌کی مدنی معناسیله، ۲۸مایین استقلال حادثه‌سی و بیان‌‌نامه‌‌سیله تأسیس ائتدی. ۳۲ ایلدن بری دونیا تاریخی‌‌نین اَن قورخونج بیر استیلاسی آلتیندا اولماسینا، اَن آمان‌‌سیز توتالیتر بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً آذربایجان توپلولوغو بو اراده‌‌یه صادق قالدیغینی هر فرصتده اظهار ائتمکده، میلّیت دؤوریندن چیخاراق ملّت اولدوغونو، ۲۸ مایین فیکرینه باغلی‌‌لیغینی هر واسطه ایله اثبات ائتمکده‌‌ دیر.

ملّت‌‌چی‌‌لیک پاتریوتیزم
میلّیت ایله ملّت سؤزلری‌‌نین معنالارینی اینجه‌‌له‌‌دیک: «میلیت ائتنیک بیر آنلام ایکن، ملّت سیاسی بیر آنلامدیر» دئدیک.
بونو باشقا بیر تعبیرله ده ایفاده ائده‌‌بیلریک؛ میلّیت معین شرط‌‌لر و حادثه‌‌لر نتیجه‌‌سینده وجودا گلمیش استاتیک (مستقر) بیر وارلیق‌‌دیر. ملّت ایسه بو استاتیک وارلیغین شعورلاشان دینامیک (فعال) بیر شکلی‌‌دیر. استاتیک بیر کیفیت‌‌له مسئله‌‌یه باخارسان میلّیت باخیمیندان وطن جغرافی بیر آنلامدیر. حال بوکی شعور و اراده‌‌یه مالیک اولان ملّت باخیمیندان وطن، سیاسی بیر معنا ایفاده ائدر.
ائتنیک بیر اؤزل‌‌لیک (خصوصیت) عرض ائدن (گؤسترن) میلّیت منسوب‌‌لاری‌‌نین یاشادیغی بیر یئردن عیبارت اولان جغرافی وطن دونیامیزدان محروم پاسیو (منفعل) بیر سئوگی‌‌نین قونوسودور. حال بوکی سیاسی شعور و دولت اولماق عزمینه مالیک اولان بیر ملّت اوچون وطن عشقی اکتیو بیر حرکتدن آسیلی دیر.
ائتنیک میلیتچی‌‌لیک و جغرافی وطن سئوگیسی بیر توپلولوغون یاشادیغی یئرلره: داغلارا، دره‌‌لره، یایلا، اووالارا، دنیز و چؤل‌‌لره قارشی دویولان بیر ایلگی‌‌دن عیبارتدیر. حال بوکی بیر ملّتچی اوچون وطن، ساده‌‌جه مادّی عنصرلرله حدودلانماز. میلّیتده سیاسی شعور گؤدن ملّتچی، وطن‌‌ده ده معنوی بیر اؤز (جوهر)، بیر روح آرار. اونون اوچون وطن مادّی دئییل، معنوی بیر وارلیق‌‌دیر.
مادّی اؤزل‌‌لیکلری، معنوی اؤزل‌‌لیکلرله جانلانمادیقجا، جغرافی بیر بؤلگه‌‌نین، سؤزون اصیل معناسیله، ذاتاً بیر وطن اولماسینا امکان یوخودور. مادّی وطن عنصرلریندن باشقا هر آیدین اینسانین بیلدیگی وجه ایله دیل، دین، ادبیات، موسیقی، فلسفه، صنعت و تاریخ کیمی معنوی وطن عنصرلری، جغرافی وطن غیرینده، ایچینده یوغرولوب معنوی بیر وطن ایچی وجودا گتیریرلر. جانسیر مادّه جانلی بیر ایده حالینه گلیر.
ملّتین دؤولت اولماق عزمینده اصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر ملّتچی‌‌نین وطن آنلاییشی، جغرافی معناداکی وطنی مستقل بیر دولت حالینه گیترمک ایسته‌‌مه‌‌سی‌‌ دیر. بیر ملّتچی، هر شئی‌‌دن اوّل استقلال دعواسیندا اولان بیر وطنچی، بیر پاتریوت دور
آوروپالی‌‌لارین پاتریوت تئرمی ایله ایفاده ائتدیک‌‌لری معنا، بیزیم ملّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌‌دیگیمیز آنلامین عینی‌‌دیر. بو آوروپالی‌‌لارین ناسیونالیزم سؤزو ایله قصد ائتدیک‌‌لری میلّیتچی‌‌لیکدن تامام ایله باشقا بیر شئی‌‌دیر. ناسیونالیزم باتی آوروپا دموکراسی آنلاییشینجا تجاوزجو و عمومی ترقّی یولونا گیرمک ایسته‌‌مه‌‌ین، دونیا سئیریندن آیریلمیش بیر گئری‌‌لیک حرکتی‌‌ دیر. حال بوکی پاتریوتیزم بیر ملّتین اؤز مقدراتینا بالذات اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه مخصوص ملّی بیر دؤولت قورماسی حرکتی ‌‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی قاورایان ترقّی حرکتی‌‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکت دیر.
تاریخی معین شرط‌‌لرین تأثیری ایله میلّیت‌‌ین حالیندان ملّت حالینه، توپلولوق‌‌لارین مستقل بیره‌‌ر دؤولت قورماق و یا استیلایا اوغرایان وطن‌‌لری‌‌نین استقلالین آلماق اوغروندا موجادله ائده‌‌نلره مطلقاً آوروپالی تئرمینجه بیر آد لازیمسه، بونلارا میلّیتچی (ناسیونالیست) دئییل، ملّتچی (پاتریوت)، حرکت‌‌لرینه ده میلّیتچی‌‌لیک دئییل، ملّتچی‌‌لیک (پاتریوتیزم) دئمک لازیم ‌‌دیر.

قوم و ملّت
بؤیوک تورک فیلسوفو مرحوم ضیاء گوک آلپ، بو قونویو ایشله‌‌ین بیر یازی‌‌سیندا (یئنی مجموعه. نمره ۳۳) دئییرکی: «ملّت شخصیتینی اوزون مدّت اّلدن وئره‌‌ندن سونرا تکرار احیایا چالیشان بیر قوم دئمکدیر».
بو اولوش گلیشیمینی آنلا دیرکن اوستاد، «میلّیت» تعبیری ایله ایفاده اولونان «قوم»ون کئچیردیگی استحاله شکلینی ایضاح ائدرکن، خلاصه‌‌سی بوندان عیبارت دیر:
قوم‌‌لار تابع اولدوقلاری مشترک بیر دین و یا سلطنتین تأثیری آلتیندا، شخصیت‌‌لرینی غیب ائدرلر (ایتیررلر). سونرا، داخیل اولدوقلاری بو سلطنت و یا امّتین چؤزولمه‌‌سی اوزه‌‌رینه، یئنی‌‌دن اؤزلرینی تاپیرلار. فقط، بو دفعه اولان شخصیت غیب اولموش قومی شخصیتین عینی دئییل دیر. او اوزون زامان بیرلیکده یاشانان مشترک مدنیت و امّت حیاتی‌‌نین تأثیری ایله، استحاله‌‌یه اوغرامیش یئنی بیر شخصیتدیر. قوم گئتمیش، یئرینی ملّت آلمیشدیر.
قوم ایله ملّت آراسینداکی فرق ندیر؟ اوستادی دینله‌‌یک:
«… قوم انحصارچی ‌‌دیر. قوم دینی اؤزونه حصر ائدر، اینسانیتی اؤزوندن عیبارت گؤرور؛ حتّی، کوزموگونیسی (یارانیش گؤروشو) واسیطه‌‌سیله کائناتین تشکّولونو اؤز قومی تشکّولو ایله ایضاح ائدر. بو اعتبارلا امّت شکلی، قوم شکلیندن داها زیاده اینسان‌‌دیر، چونکو امّت اینسانیتی و مدنیتی بیر قومه حصرائتمز، بیر چوخ قوم‌‌لاری ایچری‌‌سینه آلماغا چالیشان بیردین دایره‌سینه حصر ائدر.
مافیه، امّتده چاغداش مدنیته نسبتله، انحصارچی‌‌دیر. چاغداش مدنیت یالنیز بیر دین‌‌ین سالک‌‌لرینه انحصاری قبول ائتمز. نییه‌‌کی علمه دایانان بو زومره طورلو دین‌‌لره منسوب ملّت‌‌لری ده دایره‌‌سینه آلابیلیر. بوندان دولایی‌‌دیرکی ملّت‌‌لر امّتین دئییل، چاغداش مدنیتین بیر‌‌ر جزئی-تام‌‌یندان عیبارتدیر. بیر چوخ سلطانی دؤولت‌‌لر (امپئریال) بیر امّتین جزئی-تامی اولابیلیر.فقط میلّیت‌‌لر، یعنی چاغداش دؤولت‌‌لر (تعبیره دقّت ائدینیز – اداره) بیر امّتین جزئی – تامی اولابیلمز. ملّت نه قوم کیمی، نه امّت کیمی انحصارچی دئییلدیر. ملّت، چاغداش مدنیتی کلّی-تام، اؤزونو ده اونون جزئی-تامی اولاراق گؤرور».
میلّیتین، دؤولت اولماق عزمینی گؤستردیگی و بوندا اصرار ائتمه‌‌دیگی زامان آنجاق، ملّت اولدوغونو یازدیغیمیز وقت بیز ده بو فیکری ایفاده ائتمیشدیک. نئجه‌‌کی ضیاء گوک آلپ دا «ملّت سؤزونو دؤولت» تعییری‌‌نین مرادیفی (مترادفی) اولاراق قوللانمیشدیر. اوستادا گؤره، «تورک‌‌لر، تورکیه جمهوریتی‌‌نین تشکّولوندن سونرا ملّت حیاتینا باشلامیش دیرلار».
جمهوریتدن اوّل «تورک ملّی» و «ملّت حیاتی» یوخمو ایدی؟ دئیه سورانلارا، سؤزو کئچن مقاله‌‌دن آشاغی‌‌یا کؤچوردوگوموز بو سطیرلری اوخومالارینی توصیه ائدیریک:
«تورک قومی اسلام امّتیندن، سلجوق و عثمانلی سلطنت‌‌لریندن اوّل ده موجود ایدی. مشترک ایران مدنیتینه داخل اولمادان اؤزونه مخصوص قومی بیر مدنیته مالیک‌‌دی. ایران مدنیتی ایله امّت و سلطنت تشکیلات‌‌لاری تورک‌‌لرین بیر چوخ قومی مؤسسه‌‌لرینی آرادان آپاردی. فقط‌‌، عینی زاماندا‌‌، تورک‌‌لرین ملّت حالینه گلمه‌‌سینی تأمین ائتدی».
ایندی، سؤزون بو مقاله‌‌دن ایضاح اولونان معناسیله‌‌، میلّیتچی‌‌لیک دئییل، ملّتچی‌‌لیک، دونیانین ایره‌‌لی‌‌یه دوغرو آددیملایان دموکراتیک سئیرینه اویغون بیر حرکتین آدی ‌‌دیر. سؤزون چاغداش معناسیله پاتریوتیزمه تقابل ائدن بو تئرمین میلّیتچی‌‌لیگی ملّی ایستیقلالچی‌‌لیغی ایفاده ائدر.
بو بعضی‌‌لرین دوشوندوگو کیمی، یئنی و اویدورما بیر تعبیر دئییلدیر. ضیاء مرحومون استفاده ائتدیگیمیز مقاله‌‌سی، ملّتچی‌‌لیک باشلیغی آلتیندا نشر ائدیلمیش دیر.