دَییشیم زمینینده تاریخی تبریز بازاری
دَییشیم زمینینده تاریخی تبریز بازاری
تالیف: پیروز حناچی و سولماز یدالهی ترجمه: بابک حسینی مقدم
اون سوز
ایران بازارلاری اسکی کاروان یولاری اوزرینده‌کی شهرلرده گلیشه‌رک کولتور و تجارت مرکزلرینی بیر ـ بیرینه باغلایان بیر آغی اولوشدورموشدورلار. چوخ فونکسیونلو بیر کومپلئکس اولاراق بازارلار استفاده ائدنلرین احتیاجلارینی قارشیلاماق اوزره تدریجله شکیللنمیشدیرلر. اصلینده، بازار مختلف چیخار قروپلارینین چیخارلارینین مرکزینده یئر آلمیشدیر. ایران بازارلارینین چوخوـ فرمانلا و یا قیسا مدّتلی بیر قرارلا تیکیلن بازارلار استثناء اولماق اوزره- «کاروانسرا، تیمچه و دوکان»کیمی بیر ـ بیریله ارتباطدا اولان تجاری و عمومی بنالاردان فورمالاشمیشدیر. بازارین باشلیجا اولاراق تجاری فونکسیون داشیسا دا، استفاده ائدنلری اوچون اقتصادی دَیردن اؤته بیر معنا داشیماقدا دیر. تجاری بنالارا علاوه اولاراق، بازاردا چوخ ساییدا اجتماعی – کولتورل و مذهبی مکانلار، او جمله‌دن مسجدلر، مکتبلر، چایخانالار، حامام‌لار و زورخانلار دا وار دیر. اصلینده، بازارین باشلیجا مکانیزملری وطنداشلارین گونده‌لیک یاشاییشیندا اجتماعی و کولتورل رول اویناماقدادیر. دولاییسیلا، بازاردان دانیشیرکن، سوموت انشاء ائدیلمیش میراث ایله یاشانان حیات بازار کونسپتینی اولوشدوردوغونو ایفاده ائتمکده دیر.آرخئولوژیک تاپینتیلار و آراشدیرمالار ایران کاروانسرالارینین هخامنشی دؤنمینده تیکیلن تاریخی مونارشیک یوللار اوزرینده تیکیلدیگینی گؤسترمکده دیر (نادری، ۲۰۰۹). ایران بازارلاری تاریخی یوللار اوزرینده یئر آلمیش و بازار حوزه‌سینده یئر آلان شهرلر آراسیندا اقتصادی و کولتورل آغی یاراتماق اوزره استفاده ائدیلمیشدیر. دوغو باتی ایپک یولو اوزرینده‌کی اولان بو شهرلردن تبریز، زنجان، قزوین و همدان امتعه، انسان، کولتورو خبر مبادله‌سینده اؤنملی رول داشیمیشدیرلار (باستانی پاریزی، ۲۰۰۰). ایپکیولو اوزرینده یئرلشه‌رک چین و بیر سیرا اروپا اؤلکه‌لری آراسیندا تجاری مناسبت‌لری ساغلایان تبریز شهری، باتی و گونئی آراسیندا کولتور مبادله‌سینی تجربه ائدرک ایران‌دا سیاسی، اقتصادی و کولتورل حرکتلری تاریخینده لیدر رولو اوینامیش دیر.
باشقا بازارلارلا مقایسه‌ده تبریز بازاری ایرانین قوزئی باتیسیندا یئر آلان شهرین مرکزینده یئرلشمیش‌دیر.۲۰۱۰- دا یونسکو تاریخی اثرلری قوروما لیستینده یئر آلان تبریز بازاری، ایپکیولونون اولوسلار آراسی تجارت مرکزینده یئرلشمیش، بو یاشایان کومپلئکس ائرکن اسلام دؤنمینده گوجلو اجتماعی سیستم اوزرینده گلیشمیش و اسلام بازارلاریندان باشلیجا بیر اورنک اولموشدور (ICHHTO, 2009).آیریجا تبریز بازاری بوگونکو اقتصادی فعالیتلره قاتیلماقلا بیرلیکده، ایرانین اَن نفوذلو اقتصادی مرکزی و اؤلکه‌نین قوزئی باتی بؤلگه‌سی‌نین اَن اؤنملی بازاری ساییلماقدا دیر (Marsousi 2011).
تبریز تاریخی بازاری تاریخ بویو چیخار صاحیبلری اوچون فرقلی فونکسیونلار داشیمیشسا و اجتماعی بیرلیگی و یاپیسال بوتونلوگو ساغلایان اؤنملی فعال بازار اولسا دا، خصوصیله صنایع‌لشمه و مدرن‌لشمه دؤنمیدن سونرا بو فونکسیونو ضعیفله‌میش دورومدا دیر. شبهه‌سیز بو یاشانان دَییشیم دونیا میراثی اولان تبریز بازارینین اجتماعی و یاپیسال بوتونلوگونو تاثیر آلتینا آلمیشدیر. دَییشیمین ماهیتی و تاثیر ائتدیگی یؤنلری آنلاماغا یؤنلیک اولاراق سیته حاققیندا سیاست گلیشدیریلمه‌سی و قورونماسی اوچون، بو مقاله تبریز بازارینین تاریخ بویو فونکسیونو، دَیه‌ری و معناسینی اینجه‌لمکده دیر.
۱- تبریز بازارینین تاریخ بویو اجتماعی و اقتصادی گلیشمه‌لرده رولو
استراتژیک موقعیته صاحب اؤنملی بیر تجارت شهری اولان تبریز هر زامان تجارتین تاثیری آلتیندا گلیشمیش دیر. تبریزین اقتصادی و اجتماعی تاریخی، بازارین شهرین بوتون اجتماعی و تجاری فونکسیونونو اؤزونده بیرلشدیردیگینی و شهرین اقتصادی و کولتورل گلیشمه‌سینه تاثیر ائتدیگینی گؤسترمکده دیر.
شهرین اسکی یاپیسینی حاققیندا تاریخی خریطه‌لر اوزرینده آپاریلان آراشدیرمالار و ۱۷ و ۱۹-جی یوز ایله عایید تصویرلر تبریزین، بو شهری ایران و دنیانین دیگر تجاری شهرلرینه باغلایان اؤنملی کاروان یولاری اوزرینده فورمالاشدیغینی گؤسترمکده دیر. بو تجاری یوللارین گرچکلشدیریلن اینجه‌لمه‌لر تبریزین یاپیسینی و بازارین بؤلگه و اولوسلارآراسی تجارتده گوجلو نفوذونو آچیقجا گؤسترمکده دیر.
تبریز بازارینین ایچ معماریسی اونون کئچمیش توپلوم ایچینده اقتصادی و اجتماعی رولونو وورغولاماقدا دیر. تبریز بازاری ایچینده چوخلو تجاری بنالار او جمله‌دن مینلرجه دوکان،۳۰ راستا، ۲۵ کاروانسرا، ۲۰ تیمچه و ۸ بازارچا و آیریجا ۲۸ مسجد، ۳ مقبره، ۶ مکتب و ۲ کتابخانا و تبریزین حکومت مرکزی اولان تاریخی میدانی وار دیر. بونلارا علاوه اولاراق ۵ حامام، یاخچال و زورخانادان دا عمومی بنالار اولاراق استفاده ائدیلمکده دیر. بازار اجزاسی‌نین فونکسیونو سؤز قونوسو کمپلئکسین چیخار صاحیبلری، مالک‌لر و استفاده ائدنلری طرفیندن نئجه گلیشدیگینی و اداره ائدیلدیگینی گؤسترمکده دیر. بازار اصنافی، دولت آداملاری، روحانیلر و یئرلی خالقدان اولوشان دورد قروپ تاریخی تبریز بازارینین چیخار صاحیبلری آراسیندا دیرلار. شوبهه‌سیز، یاشایان بیر عمومی و تجاری مکان اولاراق یا بیر میراث اولاراق بازارین وارلیغی سؤز قونوسو چیخار صاحیبلرینه و اونلارین چیخارلارینی تامین ائده‌جک فونکسیونونا باغی ایدی. بوندان علاوه، بازار اصنافی و علما و آیریجا دولت آراسیندا گوجلو اتفاق اولدوغوندان بو قروپلارین هر هانسی بیرینین گوجلو یا ضعیف پرفورمانسی باشقالارینی دا تاثیر آلتینا آلماقدا دیر.
هر حالده، تبریز بازاری ایرانین دیگر بازارلارینا گؤره، چوخ چتین شرایطده بئله، اجتماعی و یاپیسال بوتونلویونو قوروماغا موفق اولموشدور، چیخار صاحیبلری آراسی گوج دَنگه‌سی‌نین دَییشمه‌سی،دونیا و یئرلی سوییه‌ده تجارتین درین بیر دَییشیمه اوغراماسی و یاشامین مدرن‌لشمه‌سی بو قروپلارین اؤلکه‌نین اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ساحه‌سینده رولو و قاتیلیمینی تاثیر آلتینا آلمیشدیر. تاریخی سندلر، تبریز بازارینین گلیشیمی‌نین، قرار وئریجی‌لرین- یئرلی خالق، علما، یئرلی و یا مرکزی دولت آداملاری و تاجرلر- دونیادا یاشانان دَییشیم‌لره متوجه اولدوغو و قرارلاری بو دَییشیمه اویغون آلدیقلاری بللی بیر دؤنملرده سوردوروله بیلیر اولدوغونو گؤسترمکده دیر. دَییشیمین سرعتلی اولدوغو صنایع‌لشمه چاغیندا بازار لیدرلرینین چیخارلاری دَییشیمین یؤنونون تاثیری آلتیندادیر. تاریخی سندلر بازار و شهرین یاپیسی‌نین مدرن‌لشمه ایله سیخی بیر ایلیشکی ایچینده اولدوغونو آچیقجا گؤسترمکده دیر.
۱-۱- صنایع اؤنجه‌سی دؤنم
تبریز شهری وقت آشیری دَپرم (زلزله) نتیجه‌سینده ییخیما اوغرادیغی اوچون، بنالارین بیر چوخو ۱۱-جی یوزایل و سونراسی دؤنمه عایید دیر. بونونلا بیرلیکده آرخئولوژیک تاپینتیلار تبریز شهرینده انسانی یاشاییشین ۹۰۰ – ۶۰۰۰ ایل میلاددان اؤنجه‌یه قاییدیغینی گؤسترمکده دیر(عمرانی، ۲۰۰۶).
شهرین ائرکن اسلامی بنالاری او جمله‌دن جامع مسجدی سلجوقلولار (۱۱-جی یوزایل) دۀنمینه عایید دیر. سؤز قونوسو دؤنمده بازار شهرین گلیشمه‌سینده اؤنملی رول اوینامیش دیر. آیریجا، تاریخی متن‌لر و سیاحتنامه‌لر ائرکن و اورتا اسلامی یوز ایلده تبریز بازارینین اولوسلار آراسی تجارتده اؤنملی رول اوینادیغینی گؤسترمکده دیر. ابوعبدالله محمد ابن بطوطه ۱۳۳۰-دا تبریزه گرچکلشدیریگی سیاحتینده بازارین رفاه و اقتصاددا اؤنمینه اشاره ائتمکده دیر.
۱-۱-۱- اولوسلارآراسی گوجلو بیرتجاری مرکز و گوجلو بیر اجتماعی قوروم اولاراق بازار
تجاری مناسیبتلر باخیمیندان تبریز ۱۴-جی یوز ایلده اَن گلیشمیش دؤنمینی یاشامیش دیر. سؤز قونوسو دؤنمده تبریز مغول امپراتورلوغونون باشکندی اولاراق ری، نیشابور، بغداددان کئچن یوللارین یؤنوآذربایجانا دَییشمیش دیر. ساندرز (۱۹۷۱) «مغول‌لارین استیلاچیلیق تاریخی» آدلی اثرینده آذربایجان و تبریزین اولوسلارآراسی تجارتده اؤنمینه اشاره ائتمکده دیر. کاروان یوللاری اوزرینده‌کی بو شهرلر و کاروانسرالار هند، روم و شاید مغول‌لارین قاتیلیمی ایله اولوسلارآراسی تجارتین جانلانماسی و گلیشمه‌سینی ساغلامیشدیرلار. تبریز شهری ۱۳۰۰- ده ۳۰۰-مین نفوسو ایله مدیترانه و قارا دنیزی، اورتا آسیا و اوزاق دوغونو بیرـ بیرینه باغلایاراق تجارتده اؤنملی قاتقیلاری اولموشدور. دونیا شهرلریله تجاری و کولتورل مبادله آچیسیندان، تبریزین سؤز قوْنوسو دؤنمده بیر دونیا شهری اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک. بونو دَستکله‌ین دلیل اولاراق مارکو پولونون سیاحتنامه‌سی بو شهرین ۱۴-جو یوز ایلده کولتورل و تجاری اؤنمینی گؤسترمکده دیر.
ساندرز مغول توپلومونداکی بو گوجو بئله بیان ائتمکده دیر: «بو شهرده تاجرلر و اشراف تجاری شرکت‌لرده اورگانیزه اولموشدورلار، شهر مقاملاری آشاغیدان اوسته قدر، رئیس‌دن اَن آلت شخصه قدر، کاتب یا مسجد امامی، و محتسب یا پلیس شفی، صنعتگر یا صنعتچی بیر اصنافینی فورمالاشدیرماقدایدیلار» (ساندرز، ۱۹۷۱: ۱۴۳). عمومیتله، زنگین ملکدارلار، تاجرلر و یوکسک رتبه‌لی حکومت مقاملاری عنعنوی بازارین گلیشدیریجیلری اولاراق، ۱۴-جو یوز ایلده تبریز توپلوموندا گوج و ثروتین مرکزینی اولشودورماقدایدیلار. دولاییسیلا، تبریز بازاری اصناف، زنگین تاجرلر، روحانیلر یا امام جماعتلر، حکومت مقاملاری و بازار اطرافیندا شکیلله‌نن اجتماعی حیاتا قاتیلان یئرلی خالقین بیرلشدیگی بیر نقطه اولموشدور.
۲-۱-۱- تبریز بازاری اقتصادی و سیاسی بحرانلار ایچینده
۱۶-جی یوز ایلده تبریز بازاری فونکسیون و اجتماعی یاپی اعتباریله اولقونلوغا اَریشمیش و فرقلی خالقلارین سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دَیرلرینین سرگیلندیگی یئر اولموشدور. زمانه‌نین احتیاجینا گؤره گلیشن و دَییشن تبریز بازاری فونکسیونونو مکمل و مؤثر بیر شکیلده یئرینه گتیرمیش دیر. مغول سلسله‌سی‌نین چؤکمه‌سیندن سونرا آذربایجان و تبریزین اولوسلار آراسی تجارتده پایی آزالماقلا بیرلیکده، صفوی اؤنجه‌سی قیسا سوره‌لی سیاسی ثبات و باریش ایچینده اولوسلار آراسی تجاری و کولتورل مبادله‌ده اؤنملی رول اوینامیش دیر.
آذربایجان حکومتی اولان آق‌قویونلو و باریش‌سئور و آیدین دوشونجه‌لی اولان اوزون حسن دؤنمی بویونجا، تبریز اولوسلار آراسی توپلوملا باریش و ثبات ایچینده‌کی ایلیشکیلری سایه‌سینده اقتصادی و کولتورل گوجونو آرتیرمیش دیر. جامع مسجدی، حکومت قلعه‌سی، مکتبلر، مریضخانالار، کاروانسرالار، محکمه،تجارت مرکزلری (قیصریه بازاری کیمی)، بیر زیارتگاه، بیر کلیسادان اولوشان صاحب آباد میدانی اوزون حسن حکومتی دؤنمینده بازار یاخینلاریندا انشاء ائدیلمیش دیر (عمرانی، ۱۹۷۱).
فقط تبریزین باریش و ثروتی اوزون حسن‌ین اؤلوموندن سونرا اوزون زامان داوام ائتمدی و صفوی شاهی شاه اسماعیل بؤیوک باباسی اوزون حسن‌ین قازاندیغی ثروت، کولتورو عظمتینی ایتیردی. شیعه شاهی سنّی امپراتورلوغویلا یاشادیغی ایدئولوژیک مناقشه نتیجه‌سینده تجارت و کولتور شهری اولان تبریز اون ایللرجه سورن ساواش میدانینا چئویریلدی. سوردوره بیلیر قالخینما اوچون باریش، امنیت و تجاری یوللار گرکلی اولدوغونو گؤز اونونه آلاراق تبریزین سؤز قوْنوسو دؤنمده دونیا و بؤلگه سوییه‌سینده مالی و کولتورل پاییندا دوشوش یاشادیغینی سویلمه‌میز چوخ شاشیردیجی (تعجبلو) اولمایاجاق دیر.
صفوی دؤنمی‌نین اؤنملی بؤلومونده تبریز بازاری گؤزه‌گلیم بیر گلیشمه یاشامادیغینا باخمایاراق بؤیوک شاه عباس دؤنمینده تبریز و بؤلگه‌نین باشقا شهرلری اقتصادی و کولتورل فعالیتلرینده قالخینما یاشامیشدیرلار. ایرانلی یازار و تاریخچی باستانی پاریزی (۲۰۰۰)«صفوی دؤنمینده سیاست و اقتصاد» باشلیقلی آدلیم اثرینده اؤلکه‌نین گوجونه اشاره ائتمیش دیر. بو دؤنم بویونجا ایران پولو دَیر قازاندی و صنایعین اقتصادی و اجتماعی ائتکیسی گوجلندی. سؤز قوْنوسو دؤنمده مرکزی دولت گوجلو ایدی و دیگر اؤنملی شهرلر و یوللارلا تجاری و کولتورل مبادله اوچون اَلوئریشلی آلت‌یاپینی اولوشدوراجاق‌قدر تاکیتیک گلیشدیرمه قابلیتینه صاحیبدی. بیرچوخ کاروانسرا و تجاری بنالار اؤلکه‌ده و کاروانسرا یوللاریندا انشاء ائدیلدی (Andaroodi 2006).1638- ده فرانسه‌لی سیّاح تاورنیه (۱۶۰۵-۱۶۸۹) صفوی امپراتورلوغو توپراقلارینا گیررکن، اونون نه قدر گوونلی و باریش ایچینده بیر یئر اولدوغونو دیله گتیرمیشدیر، او عثمانلی توپراقلاریندان صفوی توپراقلارینا گیررکن یازیر: «بیز داها هئچ نه‌دن قورخوموز یوخدور، چونکو بیز ایران سلطانی توپراقلارینداییق. بورادا اهالی امنیتده و آرامشده سیّاحت ائتمکده دیرلر» (باستانی پاریزی، ۲۰۰۰).
بونا باخمایاراق اقتصادی بحرانین ایلک بلیرتیلری شاه عباس‌ین اؤلوموندن همن سونرا گؤرونموشدور. ایران محصول‌لاریندا گؤرونن کالیته دوشوشو ایران و اولوسلارآراسی تجاری پارتینرلر آراسیندا گوونسیزلیگه و حتّی مناقشه‌یه یول آچمیشدیر. بونون نتیجه‌سینده۱۷- جی یوز ایلین سونلاریندا قیمت‌لر آرتدی و ایران پولو دَیرینی ایتیردی. فرانسه‌لی سیّاح جان چاردین صفوی دؤنمی‌نین اورتا و سونوندا اؤلکه‌نین تجاری و رفاه دورومونو توصیف ائتمکده دیر. چاردین ۱۶۵۶- دا بویوک شاه عباس دؤنمینده ایلک دفعه اولاراق ایران توپراقلارینا گیردیگینی و سونرا ۱۶۷۷-ده شاه سلیمان دؤنمینده ایران توپراقلارینی زیارت ائتدیگینی یازمیشدیر. بو ۱۲ ایل ایچینده ایرانین اقتصادی وضعیتی هئچ گؤرولمه‌دیک شکیلده ثباتسیز و ثروتی یارییا ائنمیش دورومدایدی (باستانی پاریزی، ۲۰۰۰). بو دؤنمدن سونرا بیر داها تبریز بازاری اؤنجه‌کی اولوسلار آراسی اؤنمینه قووشابیلمه‌دی. عمومی اولاراق، تبریزین اقتصادی گلیشمه‌سی هئچ ده پارلاق دئییلدی. بونونلا بیرلیکده صفوی سونراسیندا قاجار دؤنمینده (۱۷۸۵-۱۹۲۵) تبریز باریش توپراقلاری اولموش و بونون نتیجه‌سینده شهرده تجارت یئنه گلیشمیش دیر.
قمری ۱۱۹۴-ده (۱۸-جی میلادی یوز ایلده) قاجار حکومتی ایران‌دا ایش باشینا گلدیگی سیرادا شهر بویوک دَپرم نتیجه‌سینده تخریب اولدو. بو اولایدان سونرا یئرلی خالق، بازار اصنافی و قاجار دولت آداملاری یئنیدن قلعه‌لرو بازاری انشاء ائتمه‌یه باشلادیلار (ذکاء، ۱۹۸۰). بازارداکی کتیبه‌لر بازارین اؤنملی بیر قیسمی‌نین دَپرمدن سونرا انشاء ائدیلدیگینی گؤسترمکده دیر. بو حقیقت شهرین باشلیجا ثروتی اولاراق بازارین اؤنمینی گؤسترمکده دیر. اؤلکه‌نین اَن اؤنملی شهری اولان تبریز قاجار ولیعهدی‌نین یئرلشدیگی بیر شهر اولموش و بو موقعیتی نسبی اولاراق ثروتینه باغلی ایدی.
۲-۱-کئچیش دؤنمی،صنایع‌لشمه و مدرن‌لشمه
۱-۲-۱- ایران‌دا مدرنلشمهنین ایلک بلیرتیلری
۱۹-جو یوز ایلده ایران و روسیه ساواشلاری نتیجه‌سینده آذربایجان قارماشا بیر دؤنمیندن کئچمیش دیر. ۱۹۲۸تورکمن‌چای مقاویله‌سی سونراسی ایکی اؤلکه‌نین باریشماسی نتیجه‌سینده، تبریز یئنیدن باریش اوزو گؤرموش و تبریز بازاری یئنیدن اولوسلار آراسی تجارت مرکزینه چئوریلمیش دیر. تبریز بازاری اؤلکه‌نین دنیایا آچیلان قاپیسی اولدوغو کیمی، ۱۹-جی یوز ایلین باشلاریندا اؤلکه و بؤلگه تجارتی تبریز بازاریندا چالیشان اصناف و صرافلارا باغلی ایدی (ادوارد، ۱۹۸۹).سؤز قوْنوسو دؤنمده اؤلکه‌ده یاشانان کسکین سیاسی و طبیعی دونوشومدن – دَپرم و ساواش کیمی- سونرا، اهالی‌نین اؤنملی قیسمی شهری ترک ائتدیلر و شهر مختلف اجتماعی طبقه‌لردن و باشلیجا اولاراق دا قاجار خاندانینا منسوب اولان، اروپادان ادخال اولونان امتعه‌لرله تجارتلرینی گلیشدیرمه هدفی ایله کیچیک شهرلردن گلن تاجرلر، صنعتچی‌لر و ایشچی طبقه‌سیندن اولان مهاجرلرین هجومونا معروض قالمیشدیر. اصلینده خاطیرلاتدیغیمیز بو اولایلار شهر حیاتینی دریندن تاثیری آلتینا آلمیش دیر.
ناصرالدین شاه دؤنمینده ایران اقتصادیاتی مدرنلشمه‌یه دوغرو یول آلمایا باشلادی. تاجرلر ادخالات و اخراجاتلا اوغراشاراق داها زنگین‌لشمیش‌لر و گوجلری آرتمیش و بو دؤنمدن اعتباراً تدریجله شاه عایله‌سینه عایید توپراقلاری آلاراق ملکدار حالینه گلمیشدیرلر. بو دؤنمده ده اؤنجه‌کی کیمی تکجه پادشاه ملک صاحیبی ایدی و بو گلیشمه ایران‌دا توپراق مالکیتی سیستمینده و گوج دنگه‌سی آچیسیندان هئچ گورونمه‌میش بیر دَییشیم ایدی. یابانجی اؤلکه‌لردن مدرن محصوللارین ادخالی و یئرلی محصوللارین آزالماسی باهاسینا ملکدارلارین گوجلنمه‌سینه باخمایاراق اؤلکه اقتصادیاتی و عنعنوی بازار بوندان یارارلانمامیشدیر. اصلینده یئنی اقتصادی سیستم ساده‌جه ادخالاتلا اوغراشان بازار اصنافینا شخصی چیخار ساغلایان و صنعتچی و ایشچی صنفینه هر هانسی بیر یاراری اولمایان سوردوروله بیلمز قالخینما اولاراق تانیملانمیش دیر.
تاریخ بویو تجارت ملّتلر آراسی علاقه‌لری گوجلندیرمیش دیر. مال و امتعه‌یه علاوه اولاراق، ملّتلر بیلگی و اجتماعی تجربه‌لرینی ده تجاری مناسیبتلرینده پایلاشمیشدیرلار. تعجبلو دئییل‌کی گوجلو تجاری تجروبه‌سی اولان شهرلر اؤلکه‌نین دیگر شهرلرینه گؤره داها ائرکن اجتماعی دؤنوشومه اوغرامیشدیرلار. عئینی شکیلده۱۳ -جی قمری یوز ایلده (۱۹-جی یوز ایلین اورتاسیندا) اقتصادی مناسیبتلرین آرتماسی ایله تحصیل و بیلگی مبادله‌سی‌نین گلیشیمی ایله بیرلیکده ایران‌دا سیاسی و تجار باخیمندان اؤنملی اولان شهرلرده دَییشیمین ایلک بلیرتیلری گؤرنمه‌یه باشلادی. مشروطه حرکاتی ایران‌دا مدرنیزمین باشلیجا تظاهری اولموشدور. مشروطه حرکاتینین مشعلی تبریز و تهران‌دا روحانیلر، باتی یانلی آیدین بازار اصنافی و عموم خالق آراسیندا آلوولانمیش دیر. همایون کاتوزیان (۲۰۱۱) اشاره ائدیر کی: «تکجه بازار اصنافی و تاجرلرین دئییل، بوتون توپلوم توپراق صاحیبلرینه دئییل دولته قارشی آیاقلانمیش دیرلار» و آرتیریر: «دولتین اؤز باشینا گوجو تهدیدینین اولمادیغیندا اونلارین ثروت‌لری اوزرینده‌کی مالکیتی گوجلنمیش و بونونلا بیرلیکده اونلار مستقیل سیاسی گوج و نفوذ اَلده ائتمیش اولموشدورلار». بازارین مشروطه اجتماعی حرکاتیندا گؤزه چارپان رولو انقلابلا ایلگیلی بوتون تاریخی سندلرده و متینلرده ثبت اولموشدور. بو حرکات اؤلکه‌یه و خصوصیله تهرانا دموکراسی و مدرنلیک گتیرسه ده، تبریزه نتیجه‌سی ایچ ساواش و سیاسی محرومیت اولموشدور. تبریز مشروطه حرکاتینداآپاریجی رول اویناسادا، مشروطه فرمانی مظفرالدین شاه طرفیندن امضاءلاندیقدان سونرا تهران تبریزه اعتمادینی ایتیردی (کسروی، ۲۰۰۵). بونون نتیجه‌سینده بوتون سیاسی گوج و سرمایه قاجارلارین باشکندی اولان تهرانا متمرکز اولدو.
عمومیتله قاجار دؤنمی‌نین سونلارینا دوغرو (۲۰-جی یوز ایلین باشلاریندا) بوتون سیاسی گلیشمه‌لر، سیاسی گوجون مرکزی حالینه گلن تهرانا یون دَییشدیرمیش دیر. کشاورزیان (۲۰۰۷) «ایران‌دا بازار و دولت» آدلی اثرینده بو مرکزچیلیگه اشاره ائتمیش دیر. کشاورزیان دئیرکی: «بوتون قایناق و امکاناتین تهران‌دا متمرکزلشمه‌سی و ۱۹۳۰- دا تهران‌دا انحصاری دولتی شرکت‌لرین قورولماسی و دیگر صنایع مرکزلرینین (تبریز، اصفهان وکاشان کیمی) دوشوشو تهران‌دا سرمایه و تجارتین متمرکز اولماسینا یول آچمیشدیر». بونونلا بیرلیکده تبریز ایرانین اَن اؤنملی تجاری مرکزلرینده بیری اولاراق قالماقا داوام ائتدی.
۲-۲-۱- سرعتلی اجتماعی- اقتصادی دَییشیم
۲۰- جی یوز ایلین سونو ایران‌دا سرعتلی دَییشیم و مدرن‌لشمه زامانی اولموشدور. صنعتی فابریکالارین و سیاسی مرکزیت‌چیلیگین اورتایا چیخماسی ایله بیرلیکده بؤیوک شهرلر قونشو بؤلگه‌لردن سرمایه و ایش گوجو جذب ائتمه‌یه باشلادیلار. تهران، تبریز، همدان، شیراز و اصفهان کیمی بؤیوک شهرلرده حیاتا کئچیریلن جدّی قالخینما پروژه‌لری ۱۴-جی یوز ایلین ایلک ۲۰ ایلینده (۲۰-اینجی یوز ایلین باشلاریندا) مدرنلشمهنین حیسّ ائدیله بیلیر اؤرنگی ایدی. شهرلرین تاریخی یاپیسی رفاه و آسانجا اولاشیم اوچون تیکیلن هندسی و عمودی خیابانلارلا کسیلمیش دیر. بازارلار تاریخی شهرلرین مرکزینده یئر آلدیغی کیمی، یئنیلنمه پروژه‌لر چرچئوسینده تیکیلن مدرن خیابانلار تاریخی بازارلاری بیر نئچه قسمته آییردی.
دیگر شهرلر کیمی تبریزده ده دولت خیابانلار انشاء ائدرک بازاری اؤنملی قیسیملاریندا کسمیشدیر. تبریز تاریخی اهالی‌نین نییه بازاری ساغلام و بوتون اولاراق قورونماسینا اصرار ائتدیگینی آنلاشیلیر قیلماقدا دیر. تبریز شهرینین باشینا گلن دَپرم، سئل، ایچ ساواش کیمی بلالاردان سونرا تبریز اهالیسی شهرلرینی یئنیدن انشاء ائده بیلمیش و گوج و ثروتینی اَلده ائده بیلمیش دیر. بازار اصنافی گوجلو و باشاریلی وطنداشلار اولاراق شهرین یئنیدن انشاءسیندا اؤنملی قاتقیلاری اولموشدور. تبریزین یئنیدن گلیشمه‌یه باشلاماسی ۱۹۲۶-۱۹۲۱ایللری آراسیندا اولموشدور. سؤز قوْنوسو دؤنمه عایید قاپساملی شهر پلانینا گؤره فردوسی خیابانی‌نین بازاردان کئچمه‌سی و بازاری ایکی بولمه‌سی پلانلانمیشدیر. آمما بازار اصنافی و یئرلی اهالی پروژه‌یه قارشی چیخمیشدیرلار (تبریزین یاشلی زنگینلریندن اولان آقای شهروز و یزدانی‌نین بیاناتینا گؤره، یای ۲۰۰۹). اصلینده اونلار دیگر شهرلرین اهالیسی‌نین ائده‌بیلمه‌دیکلرینی ائتمه‌یه نائل اولدولار. بازار عایید هاوا شکیل‌لری بو تاریخی اتفاقی آچیق بیر شکیلده گؤسترمکده دیر. دولتین پروژه‌نی دایاندیرما فرمانی شهرین اجتماعی حیاتی و اقتصادی- اجتماعی گلیشمه‌سی اوچون بازارین حیاتی اؤنم داشیدیغینی گؤسترمکده دیر.
دونیاداکی دَییشیملرین نتیجه‌سی کئچمیشه گؤره ایران‌دا داها گوجلو و سرعتلی حیسّ ائدیلن ۱۹۵۰-لره دوغرو بازارین اجتماعی، سیاسی و اقتصادی سلطه‌سی بیتمه‌یه باشلامیشدیر. ۱۹۶۰-لاردا دولت اقتصادی قوروملارین اولوشدورولماسیله بیرلیکده (اوجمله‌دن شهر- کند تعاونی بازارلاری، اصناف اوتاغی، قیمتلره نظارت کمیته‌لری و توکه‌تیجی حاقلارینی قوروما درنگی)، عنعنوی بازارین سیاسی و اقتصادی نفوذو ضعیفله‌مه‌یه باشلادی (اشرف، ۱۹۹۱). عمومیتله، مدرنلشمهنین نتیجه‌سی اولاراق بازار اصنافی بازاری ترک ائدرک خیابان قیراغینداکی مغازه‌لرده سرمایه یاتیرماقا باشلادیلار. آیریجا دولت یئنی صنایعه سرمایه یاتیرماقی تشویق ائدینجه تهران و تبریز کیمی بویوک شهرلرین بازار اصنافی سرمایه‌لرینی صنایعه یونلندیرمه‌یه باشلامیشدیرلار (کشاورزیان، ۲۰۰۷). بونا علاوه اولاراق، ایلتیشیم و اجتماعی فعالیت‌لرده یاشانان شدّتلی و سرعتلی دَییشیملر ندنی‌له بازار ایچینده اولان مکتبلر، مسجدلر، زورخانه‌لر و قهوه‌خانالار، بازاردان کنار اولان و مدرن عمومی خدمات قوروملاری اولان مدرن مکتبلر و تجاری، اجتماعی و ائیلنجه مکانلاری ایله رقابت ائتمه مجبوریتینده قالدیلار. بو اوزدن، سون خبرلری اؤیرنمک، بیرـ بیریله گؤروشمک و رادیو دینلمک اوچون بازارا گئدن بیر چوخ اهالی اسکی بازار یئرینه مدرن مکتبلر و ائیلنجه مرکزینه گئتمه‌یه باشلادیلار.
ایران و تبریزده یاشانان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دَییشملره باخدیغیمیزدا؛ بازارین دَیر و رولونون دنیادا یاشانان دَییشیملر دوغرولتوسوندا دَییشدیگینی و مختلف چیخار صاحیبلرینین چیخار آلقیلاری اساسیندا اولوشدوغونو گؤسترمکده دیر. هر حالدا صنایع‌لشمه و مدرن‌لشمه دؤنمینده عنعنوی بازار اسکی‌ده اولدوغو کیمی سرعتلی دَییشیمه آیاق اویدورا بیلمه‌مکده دیر. اؤزونو مدرن تحصیل و ایلتیشیم سیستمی ایله انطباق ائتدیرمه‌یه حاضیر اولمادیغیندان سون اون ایللرده بازارین عمومی آلانی بوش قالماقدا و یا فونکسیونو دارالمیش دورومدا دیر.
تبریز بازاری اوزرینده گرچکلشدیریلن آنترو پولوژیک آراشدیرمالار، حتّی یاشانان سورکلی دَییشیملردن سونرا بئله، تبریز بازاری و اصنافی بوتونلوگو و جمعی کیملیگینی یئنیدن الده ائتمکده باشاریلی اولدوغونو گؤسترمکده دیر (اصل سریرایی، ۲۰۰۷). کئچمشده‌کی گوجونو ایتیرسه ده،تهران و تبریز بازار اصنافی و روحانی‌لرینین آیاق ایزلری پهلوی رژیمی‌نین چؤکوشونه یول آچان ۷۹-۱۹۷۷ حادثه‌لرینده گؤرونمکده دیر. ایران ایچی و خارجینده‌کی بازارلارا گؤره تبریز بازاریندا سنّتی یاشام و اجتماعی بیرلشمه‌نی تاپماق ممکوندور. موجود چیخار صاحیبلرینه اهمیتینه گؤره، تبریز بازاری بیر شهر کومپلئکسی اولاراق یاپیسی و معماری توتارلیغینی و بوتونلوگونو قوروموشدور. بو اوزدن تبریز بازاری ایران بازارلاری ایچینده بیر اوزگون اؤرنک اولاراق باشلیجا کولتورل دَیرلره صاحب بیر مکان ساییلماقدا دیر.
۱-۳- میراث اولاراق بازار
۱۹۷۵-ده ملّی میراث لیستینه آلینان و بیر کولتورل زنگین‌لیک اولان بازارین کولتورل، تاریخی و علمی اهمیتی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دَیرینه علاوه اولموشدور. دولاییسیلا بازار خارجینده بیر میراث کونسپتی‌نین یارانماسیندان سونرا، یئنی چیخار صاحیبلری کولتورل دَیرلرینی اسکی چیخار صاحیبلریله ایلگیلی اولاراق تانیملامیش دیرلار.
دولتین ده بازار آلقیسی بو دؤنمده اؤنملی اؤلچوده دئییشمیش دیر. سیاسی و اقتصادی باخیمیندان دولته دَیر داشیماقلا بیرلیکده دولتین کولتورل میراثی قوروما قوروملاری بازارین انشاسیندا قرار وئریجی‌لردن بیریسی ساییلمیش دیر. کئچمیشده بازار اصنافی و استفاده ائدیجیلری بازارین تعمیری و گلیشدیریلمه‌سیندن دوغرودان سوروملو ایکن، گونوموزده معمارلار، آرخئولوگلار و اوزمانلار کیمی یئنی آکتورلار بو وظیفه‌نی اوستلنمیش دیرلر. سون زامانلاردا ایسه دولته بازارین اقتصادی و کولتورل اهمیتی‌نین نتیجه‌سی اولاراق عنعنوی چیخار صاحیبلرینین عقیده‌لری گؤز اؤنونه آلینمادان بیرچوخ قورویوجو دوزنلمه‌لر تصویب ائدیلمیش دیر.
۱۹۸۰-لی ایللر بویو و سونراسیندا دولت بیرچوخ یئنیله‌مه پروژه‌سینی کولتورل اهمیته صاحب اولان بؤیوک شهرلرده حیاتا کئچیردی. ایران یوکسک شهر پلانلاما ومعماری شوراسی طرفیندن اویغولانان یئنی سیاسته گؤره ۱۹۹۰-دا اصفهان، شیراز، کرمان، همدان و تبریزکیمی شهرلر تاریخی-کولتورل شهرلر اولاراق اعلان ائدیلمیشدیر (HCAUP, 2004). تبریزین تاریخی- کولتورل منطقه‌سی‌نین مسترپلانی ۱۹۹۶-دا حاضیرلانمیش دیر. اوندان سونرا تبریز بلدیه‌سی بازار ایچی و کناریندا بیر چوخ تعمیر و یئنیله‌مه پروژه‌سینی باشلاتمیش دیر.
۱-۳-۱- اورتاق میراث اولاراق تبریز بازاری
۱۹۹۰-لی ایللرین ایلک ایللرینده کولتورل میراثی قوروما قورومو یئتکیلیلری تبریز بازارینین قورونماسی قونوسوندا اؤنملی ایلرلمه‌لره امضاء آتمیش دیرلار. بیر قوروما استراتژیسی اولاراق بازار اصنافی نین قاتیلیمی گرکلیلیگی قوروما پروژلرینده گوز اونونده توتولمالی دیر. یازارین سئنتیابر ۲۰۱۰-دا دوغو آذربایجان کولتورل میراثی قوروما قورومو اسکی باشقانی اکبر تقی‌زاده ایله گرچکلشدیردیگی مصاحبه‌یه گؤره، ۲۰۰۵-۱۹۹۴ ایللری آراسینداکولتورل میراثی قوروما قورومو یئرلی یئتکیلی‌لرین بازار اصنافیلا مذاکره‌لرده اؤنملی ایلرله‌مه‌لر یاشانمیشدیر. بو پلانلامالارین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون گرکن مالی دستگین بازار اصنافی طرفیندن ساغلانماسی قراری آلینمیشدیر. تبریز بازارینین اؤنملی اصناف تمثیلچیلری ایله دوزه‌نلی مذاکره‌لر نتیجه‌سینده تعمیر پروژه‌لرین چوخوبازار اصنافی طرفیندن مالیه‌لشدیریلمیش دیر. تقی‌زاده دئییر: «بیز، بازار اصنافینی قرار آلما سورجینه قاتماساق اونلاری یاشادیقلاری و کیملیک‌لرینی آلدیقلاری مکان حاققیندا آلینان قرارلاردان کناردا توتاجاغیمیزی آنلادیق. دولاییسیلا، اونلارین گؤروشلرینی آلاراق و تعمیر پروژه‌لرینین اونلارا ساغلادیغی منفعتلری آنلاداراق بازار اصنافیلا یئنیله‌مه پروژه‌سی یئتکیلیلری آراسیندا اعتماد یاراتمایا چالیشدیق».
ایران کولتورل میراث، اَل‌ایشلری و توریسم اورگوتو یوکسک فنی شوراسی‌نین ۲۰۰۸ اوتوروموندا تاریخی تبریز بازاری کومپلئکسی ۲۰۰۹-دا دونیا میراثی لیستینه آلیناجاق ایکی آدایدان بیریسی اولاراق سئچیلمیش دیر. تبریز بازاری آدایلیق و ثبت سورجیندن کئچرک یاتیریمجیلاری و توجه‌لری اؤزونه جذب ائتمیش دیر. بو گلیشمه بازار و شهرین تاریخی بؤلومونون تعمیری اوچون ۲۰۰۲-ده بیر قوروما بازاسی‌نین تاسیس ائدیلمه‌سینه یول آچمیش دیر.
۲۰۱۰-دا تاریخی تبریز بازاری کومپلئکسی ایکی، اوچ و دؤردونجو استانداردلارا گؤره یونسکونون دونیا میراثی لیستینه داخیل ائدیلمیش دیر. دونیا میراثی لیستینه آلیندیغی آندان اعتباراً، بازارا کولتورل دَیر عطف ائدن چیخار صاحیبلری و میراثی قوروما اوزمانلاری اولاراق بو یاشانان تاریخی توپلولوغو قوروما مسئولیتیمیز جیدّی و قارماشیق اولموشدور. تبریز بازاری دیگر بازارلارا گؤره داها اجتماعی بوتونلوگه و یاپیسال سیستمه صاحب اولسا دا، یاشانان دَییشیمه‌لره آیاق اویدورما و قارشیلامایا حاضیر اولماماسی دونیا میراثی اولان بو سیته‌یه جدّی بیر تهدید ساییلماق دادیر.
۲- دَییشن اجتماعی حیات و معاصر دَیرلر باغلامیندا تبریز بازاری قوروما پولیتیکالارین گلیشدیریلمه‌سی گرکلیلیگی
بو تاریخی میراث اولاراق تبریز بازارینین قورونماسیندا معاصر اقتصادی- اجتماعی حیاتلا ایلگیلی اولان بیر یاشایان تاریخی مکانلا قارشی قارشیا اولدوغوموز اوچون بو فونکسیون و یاشانان حیات اؤنملی بیر فاکتور ساییلماق دادیر. چونکو، بو هر هانسی بیر یاشایان مکان کیمی بازاری هر هانسی بیر بوزولمادان قورویاجاق بیر فونکسیون دور. بو آراشدیرماقا گؤره تبریز بازاری سوردوروله بیلیر گلیشمه تاریخینده گلیشن تجاری، اجتماعی و کولتورل کومپلئکس اولموش و وارلیغی دَییشیمه آیاق اویدورماسینا باغلی اولموشدور. دَییشیمله اوغراشماق بازارین اوزگون صفتی اولدوغونو و بو دَییشیم سورجی بازارین اجتماعی و یاپیسال بوتونلوگونه ضرر وئرمه‌دیگی سورجه دَییشیمی آشمایی داوام ائتدیردیگینی و یئنی احتیاج‌لاری و فرض‌لری اولان یئنی نسیللره فونکسیونو اولدوغونو سؤیله‌یه بیلریک.
دولاییسیلا، قوروما اوزمانلاری اولاراق بیزیم ایشیمیز بنالارین عمرینی اوزاتماق اوچون موجود بنالاردا یاشامی سوردورمک و میراث قایناقلارینین موجود خصوصیت‌لرینی قوروماق دیر. قوروما سورجینی آسانلاشدیرماق آماجی ایله بو ایش بازارین اوتانتیک خصوصیت‌لرینی، کؤکلرینی و اونون دَیرینین ماهیتینی و زامان بویونجا بازارلا ارتباطدا اولان شخص‌لرین چیخارلارینی آنلامامیزا یاردیمجی اولماق دادیر. بو آراشدیرمانین نتیجه‌لری گؤستردیگی کیمی تبریز بازاری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دَیرلر تملینده گلیشمیش و هم تجاری و هم عمومی فونکسیون داشیمیش دیر. هر حالدا ۱۹- جو یوز ایلین سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مرکزیت‌جیلیگی‌نین تاثیری آلتیندا قالدیقدان سونرا بازارین عمومی حیاتدا قاتقیسی اؤنملی اؤلچوده آزالمیش دیر. بوگون تبریز بازاری توریستیک جاذبه‌لره صاحب بیر آلیش وئریش مرکزی دیر.
دَییشیمین چیخار صاحبلری و اونلار آراسیندا گوج دنگه‌سینه تاثیر ائتدیگی یؤنتمی گؤز اؤنونه آلاراق دولتین اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه قرار وئرن اؤنملی قووه اولدوغو ۱۹-جو یوزایل اؤنجه‌سینده، دؤرد قوروپ بازارین یاشاماسی و اونون گلیشمه‌سی ایله ایلگیلی قرارلاردا قاتقیلاری واردی: بازار اصنافی، دولت، روحانیلر و یئرلی اهالی. سیاسی مدرنلشمه‌دن سونرا چیخار صاحیبلری آراسیندا گوج دنگه‌سی جدّی بیر دَییشیمه اوغرادی. آمما بازار اوزرینده گرچکلشدیریلن آنتروپولوژیک آراشدیرمالارا گؤره، معاصر قرار وئرمه سیستمینده دولت گوجلو آکتوردور و قامو (افکار عمومی) و یئرلی اهالی چوخ آز تاثیر ائتمه گوجونه صاحب دیرلر. بازار شخص‌لر و فرقلی اورگوتلرین صاحب اولدوغو عمومی بیر مکان اولدوغو اوچون احتیاج و دَیرلرین دَییشیمینه زامانیندا تئپکی گؤستریلمه‌سی، آنجاق آچیق و شفاف مذاکره و بوتون چیخار صاحیبلرینین قاتیلیمینه دایانان قرار وئرمه و یؤنتیم سیستمی ایله ممکون دور. آشاغیداکی استراتژیلرین اویغولانماسی میراث قوروما یئتیکیلی‌لرینه تبریز بازاریندا سوردوروله بیلیر قوروما سیستمینی اویغولاماقا قویومالاری اوچون یاردیمجی اولماق دادیر:
– سوردوروله بیلیر قوروماق اوچون باشلیجا یؤنتیم مکانیزمی اولاراق عنعنوی اجتماعی چرچیوه‌نین اویغولامایا قویولماسی
– بازاردا هر کسین اعتماد ائده‌بیله‌جگی سایقین و حؤرمتلی بازار اصنافیلا داواملی مذاکره‌لرین آپاریلماسی
– بازاردا چالیشان گنج‌لرین ائیتیم و اؤیرتیمی (عمومیتله گلجه‌کده بازاردا تجاری مرکزلره صاحب اولاجاق بازار اصنافینین اولادی و یا اقربالاری دیر)
– شهر مستر پلانیندا بازار یؤنتیم پلانی‌نین دا یئر وئریلمه‌سی
– بو شهر حاققیندا باشلیجا دونیا دَیرلرینی تهدید ائدن یئنی فاکتورلارین ماهیتی و چیخار صاحیبلرینین گؤروش‌لری حاققیندا بیلگیلریمیزه باغلی اولاراق موجود قانونی قوروما مکانیزمینی اوپتیمیزه ائتمک اوچون سؤز قوْنوسو مکانیزم‌لرین یئنیدن دَیرلندیریلمه‌سی و امین اولونماسی کی
– بوتون چیخار صاحبلری عمومی خصوصیت اولاراق بازاردان برابر یارارلانما فرصتینه (مالی، روحی و فکری) صاحبدیرلر.
– تبریز بازاری اجتماعی محیطی‌نین بوتونلشدیگی و آکتیو بیر پارچاسی دیر.
– بازارین معاصر فونکسیونو مادی و دوغرودان اولمایان میراثا ضرر وئرمه‌سین.
بو مقاله آشاغیداکی مقاله‌نین انگلیزجه‌دن تورکجه‌یه ترجمه‌سی دیر:
Hanachi,Pirooz and Solmaz Yadollahi (2011), “Tebriz Historical Bazaar in the Context of Change”, Heritage, Driver of Development, Paris: İCOMOS.
قایناقلار
– Andaroodi, Elham, F. Andres, A. Einfar, P. Lebigre and N. Kando (2006), “Ontology-Based Shape-Grammar Schema for Classification of Caravanserias; A Specific Corpus of İranian Safavid and Ghajar Opun on Route Samples”, Journal of Cultural Heritage, 7, 312-328.
– Ashraf, Ahmad (1991), Bazar, Socioeconomic and Political Role, Encyclopedia İranica, Availble formhttp://www.iranica.com/article/bazar-iii;accessed:16october2010.
– Asl-e Sarirai, Fatemeh (2007), İnvestigation of Antropological Features of Tabriz Bazaar, MA.diss. Azad Islamic University.
– Basatani Parizi, Mohammed Ebrahim (2000), Policy and Financein the Safavid Era, Tehran: Sefi Alishah Press.
– Edwards, A. Cecil (1989), The Persian Carpet, Translated by M. Saba. Tehran: Farhangsara Press.
– HCAUP (Heritage Council for Architectural and Urban Planning of Iran) (2004), Statement of Approvals, Tehran: HCAUP Secretariat.
– IHHTO (Iranian Heritage, Handcrafts and Tourism Organization) (2009), World Heritage Nomination Dossier of Tabriz Heritage Bazaar Coplex, Tehran: Deputy of Cultural Heritage.
– Kasravi, Ahmad (2005), The History of Iran Constitution, Tehran: Seday-e Moaser.
– Katouzian, Homa (2011), TheRevolution for Law: A Chronographic Analysis of the Constitutional Revolution of Iran, Middle Eastern Studies, 47, 757-777.
– Keshavarzian, Arang (2007), Bazaar and State in Iran: The Politics of the Tehran Marketplace. Cambridge. CambridgeUniversity Press.
– Le Strange, Guy (1930), the lands of the Eastern Caliphate: Mesopotmia Persia and Central Asia form the Moslem Congest in the Timur, Cambridge: CambridgeUniversity Press.
– Marsousi, Nafiseh and Mohammad Bagher Khani (2011), The Study of Economic Function of Tabriz Bazaar and its Surrounding Areas, Geographical Research Quarterly, 75, 133-152.
– Naderi, Hosein Ghara Baba, Miasamad Musavi and Esmail Dalir (2009), Iran’s Commrce in Sassanid Era, Based on Archeological Decuments, Tehran: Jahad-e Daneshgahi Press.
– Omrani Behruz and Mohammed Aminan(1971), Excavation in Sahib-Al-Amr Square and Hasan Padshah Complex, Journal ofHumanities, 50, 91-118.
– Saunders, john Joseph (1971), The History of the Mongol Conquest, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press.
– Fakari Tehrani, Farhad (2008), Reinterpreting Historicmaps of Tabriz, Tehran: Urban Development and Revitalization Organization (UDRO) Press.
– Yadollahi, Solmaz (2010), Rehabilitation of Sadeghie Complex of Tabriz Bazaar Considering the Management of Tabriz Historical Bazaar Complex as a World Heritage Nominee, MA. Diss. University of Tehran.
– Zoka, Yahya (1980), Earthquakes of Tabriz,Tehran: Kavian.