اوغوزلاردا «گون اورتا» – عباسعلی احمداوغلو
اوغوزلاردا «گون اورتا»
عباسعلی احمداوغلو
مساله‌نین قویولوشو
دونیادا اَن اَسکی مدنیتلری قورموش خالقلارین یاشادیغی تجروبه‌لر، دونیا گؤروشلری، فلسفی دوشونجه‌لری و وارلیغا اولان بوتون موناسیبتلری هر خالقین یاراتدیغی مدنیت و اونون گؤستریجیسی اولان دیلین کؤکو، میفولوگیادا فورمالاشیب بوگونه گلیب چاتمیشدیر. او اوزدن میفیک (اسطوره‌شناختى) یارادایجیلیقدا اولان هر بیر سؤز یاشادیغی ایللر باخیمیندان اؤزونه مخصوص بیر مدنیتدیر. میفیک ادبیاتدا اولان سؤزلر زامان اؤتدوکجه مورفولوژی (ریخت‌شناختى) و اورفوئپیک (ریختى اسطوره‌اى) دَییشیکلره معروض قالماسینا باخمایاراق، تمل آنلامینی چ+ئشیدلی دئییملر و قاوراملار فورماسیندا قورویوب ساخلامیشدیر. بو سؤزلری آراشیدیرماغا چالیشان هر بیر بیلیم آدامی یالنیز دئییلن دیلین یاراتدیغی مدنی چئوره ایچینده یاشاییب، او دیلین درینلیکلرینه وارابیلنبیر کیمسه اولابیلر.
ایشین مقصدی
مقاله‌ده اساس مقصد «کیتاب دده قورقود»دا ایشلنمیش «گون اورتاج» آنلاییشی‌نین ائپیک-میفولوژی سئمانتیکاسینی تدقیق ائتمکدیر.
تورک- اوغوز مدنیتی‌نین اَن دَیرلی عابیده‌سی ساییلان «دده قورقود کیتابی»نداکی ایشله‌نن سؤزلرله دئییملر بو کیتابین میفیک چاغلاردان بَری ایشله‌نیب، هَره‌سی اؤزونه گؤره بیر عابیده ساییلان ایفاده‌لر اؤنجه گتیردیگیمیز سبب‌لردن دئییلن اوصوللاردان قیراغا قویولابیلمز. او اوزدن هر بیر آراشیدیریجی بو عابیده‌لره یاناشماق اوچون سوروملولوغونو باشا دوشمه‌لی و اونلارا احتیاطلا یاناشمالی‌دیر. اؤرنک اولاراق آرخئولوقلار اسکی بیر عابیده‌نی آراشدیراندا اونون داشلارینی،کرپیچلرینی بیر بیر آیریب آراشیدیرمیرلار، هر عابیده‌نی بوتوولوکده تدقیق ائدیب، ماهیتینی وارلیغینی اوزه چیخاردیرلار. دیلچیلیکده بئله بیر دئییم وار: «هر بیر سؤز یالنیز اولدوغو متنه گؤره آنلام داشییر». بونا گؤره ده «دده قورقود کیتابی»نداکی سؤزلرین اَن اعتیبارلی آنلامی اونلارین موجود اولدوغو متنین آنلامینا گؤره یوروملانمالیدیر. بئله سؤزلردن بیری مباحیثه قونوسو اولان «گون اورتاج» ایفاده‌سی‌دیر.
باساتین تپه گؤزو اؤلدوردوگو بویدا تپه گؤز باساتدان سوروشور:
قالاردا-قوپاردا ییگید
یئرین نه یئردیر؟
قاراننو دون ایچینده یول آزسان
اومون نه‌دیر؟
قابا علم گؤتورن خانینیز کیم؟
قیریش گونو اؤندین؟
آغ ساققاللی بابان آدی نه‌دیر؟
آلپ اَرن اَردن آدین
یاشورماق ائییب اولور
آدین نه دیر، یگید دئییل مانا! (د ۲۳۱)
باسات ایسه اونا بئله جاواب وئریر:
قالاردا-قوپاردا یئریم گون اورتاج
قاراننو دون ایچینده یول آزسام
اوموم آلله
قابا علم گؤتورن خانیمیز
بایندیرخان
قیریش گونو اؤندن دَپن آلپیمیز
سالور اوغلی قازان
آتام آدین سورار اولسون-قابا آغاج
آنام آدین دئرسن، قاغان آسلان
منیم آدیم سورارسان
آروز اوغلو باساتدیر (د ۲۳۱) (۹۲،۷).
باساتین بورادا ایشلتدیگی «گون اورتاج» سؤزونو بیرچوخ تدقیقاتچی جغرافی تئرمین کیمی باشا دوشوب، اونو اوغوزلارین یاشادیغی آذربایجان تورپاغیندا بیر یئر آدی، بیر توپونیم کیمی آچیقلاماغا چالیشیبلار. اونلاردا یارانان بو فیکیر روس آکادمیک و.و. بارتولددان گله‌بیلر. او بو سؤزو مورّکب آد کیمی گؤتوره‌رک روس دیلی‌نین اورفوگرافیاسینا اویغون دئفیسله (فوند) و بؤیوک حرفلرله وئرمیشدیر. بو اوزدن باتولدا گؤره، «گون اورتاج» یالنیز باساتین یوخ، بوتون اوغوزلارین یاشادیغی بیر توپونیمدیر. اونون یازدیقلاریندان تاثیرله‌نن آذربایجانلی عالیم‌لر ده بو سؤزو بیر توپونیم کیمی آچیقلامیشدیرلار. او جومله‌دن تانینمیش دیلچی عالیم م.جهانگیروف همین سؤزو بئله آچیقلاییر: «آیدیندیرکی بورادا گون اورتاج سؤزو عمومی (بوتون داش اوغوز طایفاسی، یاخود عموم اوغوز ائلی اراضی‌سینی)، یا دا محلّی (قبیلوی) مکان آنلاییشینی بیلدیریر، بلکه ده معین بیر مکان- یاشاییش منطقه‌سی‌نین آدی (توپونیمی) اولاراق ایشله‌نیر. لاکین هئچ ده بللی اولمورکی همین سؤز بو آنلاییشلارین هانسینا ایشاره‌دیر؛ عاید اولدوغو یئر (بلکه ده توپونیم) هارادیر و هارادادیر» (۲۷،۲).
حمید آراسلی بو جغرافی دئییمله باغلی یازیر: «قازان (باسات دئمک ایسته‌میش) اؤز نسلی‌نین گون اورتاجدان اولدوغونو قئید ائدیر. آذربایجان‌دا ایسه گونه باخان و گونئی آدلی یئرلر واردیر» (۱۸۱، ۶).
آصیف حاجی‌یف بو فیکیرلرله باغلی بئله قناعته گلیر: «باساتی بوز اوقلاردان اولماسی و اؤز نؤبه‌سینده بوز اوقلارین اولو اوغوز یوردو اورتاغین ساغ یؤنومونده، یعنی گونئی، گون چیخان طرفینده یاشامالاری ایله باغلی تاریخی حقیقته اویغون گلیر» (۷۲، ۱).
میرعلی سیدوف ایسه بئله‌جه آچیقلاماغا چالیشمیش: «تورک دیللی خالقلارین یئرآدلاریندا ترکیبی کیمی ایشله‌نن تای / تاج اولابیلسین‌کی بیزه بللی اولمایان سؤز، ائله‌جه‌ده قایغی‌دیر. هر حالدا هله‌لیک راضیلاشاق کی گون اورتاج، اورتاج یئر آدلارینا تای/ تاج ترکیبی یا آرامیجه یا دا آسورجادیر» (۴۰۴، ۹). سونرا ایسه او بو سؤزو اوجا داغ کیمی نظرده توتوب سونرا اولو داغ فورماسینا دؤنمه‌سینی آچیقلاییر.
بارتولدون روس و باشقا آوروپا دیللری‌نین اورفوگرافیاسینا اویغون دئفیسله و بؤیوک حرفلر ایله باشلانان گون اورتاج سؤزو تورک بیلگین‌لری او. شایق و محرم ارگین نشرلرینده آیری یازیلسا دا، کیچیک حرفلر ایله گؤستریلمیشدیر (۱۱۳، ۳؛ ۴، آی. سی. ۲۱۴). بو او دئمکدیرکی اونلار بو سؤزو آچیقلاماسالار دا، اَن آزی دیله ژئنتیک باخیمدان باغلی اولدوقلاری اوچون اونو دوز باشادوشه بیلمیشلر.
ایندی ایسه «گون اورتاج» سؤزونون هانسی آنلامی داشیماسینی متنین اؤز ماهیتینه دایاناراق آچیقلاماق ایستردیک. «دده قورقود کیتابی» عابیده‌سی نثرله پوئتیک فورمادا یازیلیب. ائپوسداکی (حماسه‌دکی) قهرمانلارلا آنتی قهرمانلار دانیشارکن متن شعر فورماسینا دوشور (بو، اؤزو باشقا بیر مقاله‌نین موضوعسودور). بیزه گؤره شعر مکالیمه سوبیئکتلری‌نین (موضوعلاری‌نین) خاراختئرلرینی عادی اوبرازلاردان آییرماق اوچون اوغوز ائپیک (حماسی) تحکیه عنعنه‌سی‌نین (سنت داستان‌سرایى حماسى) مخصوص اوصولودور. بو باخیمدان باساتین تپه‌گؤزه وئردیگی جاواب و اورادا ایشله‌نمیش «گون اورتا» سؤزونو داها دوزگون باشادوشمک اوچون، بلکه ده تاریخچی، دیلچی، سیاستچی، آسترولوق و باشقا باخیش بوجاغیندان دئییل، محض داستانین اؤز پوئتیکاسی‌نین (نظم؛ شعر) «گؤزو» ایله باخماق گرکیر. بو باخیشلا عابیده‌یه یاناشماق، بلکه ده اَن یاخین یول اولابیلر. بو جهتدن، استراکتورالیزمین تحلیل اوصوللارینا گوره، متن هر شئیی اؤزو اؤز ایچینده آچیقلاییر (۱۰). بیز ده متنی بو یاناشما پرنسیبلری ایله بیر داها گؤزدن کئچیرمه‌لی‌ییک.
اوغوز قهرمانلاری ائیلنجه‌دن قاییدارکن قونور قوجا ساری چوبانین ائتدیگی جینایتین تؤره‌مه‌سی اولان تپه‌گؤزو یول اوستونده بیر ییغاناق فورماسیندا گؤروب تپیکله‌مه‌یه باشلاییرلار. آلپ آروزون تَپیگی بو ییغاناقی ییرتیر و تپه‌گؤز اوغوزلارین دونیاسینا داخیل اولور. آروز باییندیرخان‌دان ایجازه آلاراق، تپه‌سینده بیر گؤزو اولان بو عیبه‌جری گتیریب اؤز اوغلو باساتلا بیرلیکده بؤیوتمک فیکرینه دوشور. باساتلا تپه‌گؤز بیر اوبادا بؤیویوب سود قارداشی اولورلار. تپه‌گؤز اوغوز ائلینه وارار-وارماز اوغوزو جزالاندیرماق ایسته‌ییر و جینایت تؤرتمه‌گه باشلاییر. بؤیودوکجه جینایتلری ده بؤیویور. سونوندا بو جینایت باساتلا تپه‌گؤزون قارداشی اولان قیانین اؤلومو ایله زیروه‌یه چاتیر. بو دا اوز نؤبه‌سینده بویداکی ائپیک چاتیشماسی زیروه‌یه یوکسه‌لیر.
باسات تپه‌گؤزو سالاخانا ماغاراسیندا یوخودا اولارکن گؤزوندن ورور. تپه‌گؤز ایسه چوخلو ناله‌دن سونرا اونو کور ائده‌نین کیم اولدوغونو اؤیرنمک ایسته‌ییر. اونون جاواب آلماق ایسته‌دیگی سئواللار ائپوس پوئتیکاسی‌نین (ساختار منظوم حماسى) گرچکلیگی، تقدیماتین ماراقلی اصوللاریندان‌دیر. اوغوز قهرمانلارینی زبون ائدیب، کاردان سالان تپه‌گؤزو زبون ائدن بو قهرمان کیمدیر گؤره‌سن؟
بویدا تقدیم اولونان منظره ائپیک- مئتافوریک (استعارى-حماسى) دورومدور. باسات اونو تانیمادیغی اوچون غضبله‌نیب تپه‌گؤزه ائله قیزغین جاواب وئریر. چونکو اونلار سود قارداشیدیرلار. بو حالدا تپه‌گؤزون باساتین کیملیگینی سوروشماسی حماسی جهتدن ضیدیتلی گؤرونور. اونلار بیر ائوده بویوموشلر و تپه‌گؤز باساتین آروزون اوغلو اولدوغونو یاخشی بیلیر. آنجاق دیالوقون اؤیره‌نیلمه‌سی گؤستریر کی، تپه‌گؤزه، اصلینده باساتین اینسانی کیملیگینی دئییل، توتئم کیملیگینی سوروشور. لاکین بیز بو مساله اوزرینده گئنیش دایانمیریق. چونکو مقصد «گون اورتا» سؤزودور.
خالق آراسیندا اولان دئییملر بوراداکی «گون اورتاج» سؤزونون اوزه‌رینه ایشیق سالیر. بو گون بیزیم خالقلاردا قارشی طرف اَن آچیق حقیقتی باشا دوشه‌بیلمه‌یه‌نده بئله بیر دئییم ایشله‌نیر: «بورادا نه وار کی؟ هر نه گون کیمی اورتادا!».
بو، او دئمکدیرکی «آخی نییه بو آیدینلیقدا سؤزو، سورغونو، یا گرچگی باشا دوشه‌بیلمه‌ییرسن!». جنوبی آذربایجان‌دا دا اوشاقلارین «گیزلن قاچ» آدلی بیر اویونو وار. بو اویوندا گیزلنمه‌گی باجارمایان اوشاقلاری «گون کیمی قالیب اورتادا!» دئییرلر. عرب خالقلاریندا ایسه «اظهر من الشمس» شکلینده بیر دئییم وار و عئینی معنانی داشییر: «گوندن داها آیدین!». دوغرودان دا، باساتین سؤزو ده گون کیمی آیدیندیر. او، تپه‌گؤزه، «سن نئجه کوت‌بئیین‌سن کی، منیم هانسی یئردن گلمه‌گیمی بیلمیرسن!» دئمک ایسته‌ییر. تپه‌گؤز سانکی اونودور کی اونون اوغوزا قارشی ائتدیگی جینایتلرین هامیسی اوغوز جغرافیاسیندا باش وئریب. باسات بوتون معنانی ایکی کلمه ایله (گون اورتا سؤزو ایله) ایفاده ائدیر. بو زامان اونوتمامالی‌ییق کی، بو داستان سیخلاشمیش و قاتیلاشمیش معنالاردان تشکیل اولونوب. ائله «دده قورقود کیتابی»نی بدیعی سؤزون معجیزه‌سینه چئویرن ده بو اینجه‌لیکدیر.
باساتین اؤز حاقّیندا وئردیگی تانیتیمدان سونرا تپه‌گؤزون چوخ چاشقینلیقلا دیله گتیردیگی سؤزلر فیکیریمیزی تصدیق ائدیر:
«اَمدی قارداشوز، قییما مانا!» (د ۲۳۲)؛ (۹۳، ۷).
او، اتدن اولان گؤزونو اَلدن وئرندن سونرا «گون اورتا» کیمی گرچگی باشا دوشه‌بیلیر. آنجاق بو زامان آرتیق ایش ایشدن کئچیر. تپه‌گؤزون «قییما مانا!»سؤزو باساتی داها آرتیق غضبلندیریر و او، «گون اورتا» کیمی گرچگی «اَمدی قارداش» بولودو آلتیندا گیزلتمه‌یه چالیشان تپه‌گؤزه بئله جاواب وئریر:
مره قاوات! آغ ساققالی بابامی آغلاتمیشسان!
قاراجیق آغ بیرچکلی آنامی بوزلاتمیشسان
قارینداشیم قییانی اولدورمیشسن.
آغجا یوزلو یئنگه‌می دول ائله میشسن.
آلا ببکلرین اؤکسوز قومیشسن.
قورمییام سنی
قارا پولاد اؤز قلینجیم دارتمایینجا،
قافالو- بؤرکلو باشین کسمه‌یینجه
آلچا قانین یئر یوزینه تؤکمه‌یینجه
قارداشیم قییانین قانین آلمایینجا
قومازام! (د ۲۳۲)؛ (۹۳، ۷).
دده قورقود حماسه‌سینده‌کی آدلارین هر بیری آیری بیر مقاله‌نین موضوعسودور. آنجاق بوراداکی قییان آدی «گون اورتا» کیمی داها بیر گرچگی آچیقلاییر. باساتین قارداشی قییان تپه‌گؤزو «اَمدی قارداش» سانیب، اونا قییمیر، آمما باسات اوغوز خالقینا چوخ اؤنملی بیر اخلاقی درس وئریر: «قییان قییمادی، سن تپه‌گؤز قییدین، اولدوردون. او اوزدن گون اورتا کیمی بللی‌دیر. سن قییمامالی بیریسی دئیلسن. قییانا قییارلار!». بو جهتدن قییان آدینی عابیده‌لشدیرن «دده قورقود» عابیده‌سی بئله اینجه و اویارلی کنایه‌لرله زنگیندیر.
«گون اورتا» سؤزونون بدیعی دیری وئریلن متنده بو سؤزون باشقا آنلاملارین دا آچیقلاماغا یاردیمچی اولاجاق. بو دَیری آچیقلاماق اوچون باشقا بیر تورک بیلگینی محمود کاشقارلی‌نین آچیقلاماسی دا گرکیر. محمود کاشقارلی‌نین «دیوان لغات التورک» اثرینده «گون اورتاج» سؤزونون آچیقلاماسینا گؤره «گون اورتاج» استرونومیک باخیمدان گونشین گؤیون اورتاسیندا دوردوغو وضعیتی، زامان باخیمیندان ایسه بو وضعیته موافیق اولاراق گون اورتانی بیلدیریر (۸۲، ۴).
بیز بو آچیقلاما ایله بیرلیکده کئچمیش مدنیتلرده گونشه اولان موناسیبتلری ده نظره آلمالی‌ییق. گونشین کئچمیش مدنیتلرده نه درجه‌ده اؤنملی اولماسی و اینسانلاری میتراییزمه یؤنلدن دوشونجه فاکتورو اولماسی تاریخی بیر گرچکلیکدیر. دیگر طرفدن «اوغوزنامه»ده گون خانین طایفا باشچیسی اولماسی گونشین اوغوز خالقی‌نین ائپیک-میفیک گؤروشلرینده نه قدر اهمیتلی یئر توتدوغونو گؤستریر (۶۲، ۸).
نتیجه
باساتین اؤز یئرینی «گون اورتاج» عنوانی ایله بیلدیرمه‌سی بدیعی استیعاره‌دیر. «دده قورقود کیتابی»نین زنگین پوئما و قاتیلاشدیریلمیش قورولوشونا گؤره، اوغوز ائپیک دونیا مودلینده باساتین یئری گؤی اوزوندکی گونون یئری کیمیدیر. او اوغوز خالقی‌نین گؤیونده گونش کیمی ابدی پارلایان قهرمان‌دیر.
منابع
– Azərbaycan Şifahi XalqƏdəbiyatına Dair Tədqiqatlar, XIV Kitab. Bakı, Seda Nəşriyyatı, ۲۰۰۶.
– Cahangirov M., “Kitab-i Dədə Qorqud Boylarındaki Cəmiyyətin Zamanı və Mekanı Haqqında”, ADU-nun ElmiƏsərləri, Dil vəƏdəbiyatSeriyası, ۱۹۷۹, N. 4, ss. 72-77.
– Dedem Korkudun Kitabı, Hzl. O.Ş. Gökyay, İstanbul, 2000.
– Ergin M. Dedem Korkut Kitabı, I.C. İstanbul, 1958; II. İstanbul, 1963.
– Kaşqarlı M. Divani-Lüğet-it-türk, Çev. B. Atalay, I. C. Ankara, 1985, II. c. , III. c. Ankara, 1986.
– Kitabi-Dədə Qorqud. Tərtib Edəni H. Araslı, Bakı: Gənclik, 1978.
– Kitabi Dədə Qorqud Ansiklopediyası, I. C. Bakı, Yeni Nəşrlər Evi, 2000.
– Rəşid-eddin F. Oğuznamə, Təbriz, Eldar Nəşriyyatı, ۲۰۰۵.
– Seyidov M. Azərbaycan Xalqının Soykökünü Düşünərkən, Bakı, Yazıçı, ۱۹۸۹.
– Straucturalism.Encyclopedia Britannica Ultimate Reference Suite, Chcago, 2011.