ناغیللاریمیزدا اوسطوره‌لرین ایزی – کاظم عباسی

ناغیللاریمیزدا اوسطوره‌لرین ایزی – کاظم عباسی

آذربایجان ناغیللاری چئشیدلی ندنلردن دولایی و فرقلی باخیش آچیسیندان صنعتکارلیق ماتریال‌لاری کیمی چیخیش ائتمه‌کده‌دیرلر. آذربایجان ناغیللارینین بیر سیراسی اوشاقلیق دونیاسینین تمثیلچیسی اوْلسا دا، باشقاسی توْپلومدان اوْلان تنقیدلری اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر؛ ناغیللارین بیرینده حیوانلار دانیشیر، باشقاسیندا گرچک انسانلار چیخیش ائدیر؛ بیرینین قهرمانی کئچل‌دیر، بیرینینکی قوش جلْدینه گیرمیش پری؛ ناغیللارین بعضی‌لری اوْوچولوق دؤورانینی خاطرلاتسا دا، باشقاسیندا اقتصادیاتین تملی اکینچیلیکدیر؛ و… . شفاهی ادبیاتین بو هر طرفلی صنعتکارلیق اثرلری اوْلان ناغیللارین بیر اؤزل یؤنو ایسه اوسطوره­وی دوشونجه‌لرین اوْندا اوْلان عکس صداسی­دیر.

«اوسطوره بشر تفکر-ونون بللی مرحله‌سی­نین محصولودور»(افندی­یئف،۱۹۹۲: ۱۲۹). اوسطوره‌لرین دوزنلنمه‌سینین نئجه‌لیگی اوشاقلیق دونیاسی، هابئله یوخو دونیاسی ایله‌ اوْخشارلیق گؤسترمکده‌دیر. بو ندنله ده بعضی اوسطوره­شناسلار اوسطوره‌لری انسان حیاتینین اوشاقلیق چاغلارینا عاید بیلیرلر. بئله‌لیکله انسانلارین حیاتلاری گلیشدیکجه اوسطوره‌لرین انسانلار یاشامیندا اوْلان روْل‎لاری آزالمیشدیر. پاشا افندی­یئف‎جه «اوسطوره دونیاسی نهایتسیز بیر خزینه‌دیر. بلکه ده بو خزینه‌نین جزئی بیر حیصه‌سی انسانلارین حافظه‌سیندن توْپلانا بیلیب، اساس حیصه‌سی ایسه عصرلرین قارانلیغیندا سوْلغونلاشیب، اؤز کیفیت­ینی ایتیرمیشدیر». ائله آذربایجان خالْقی­نین اوسطوره­وی دوشونجه‌سی ده، زامان سوره‌جینده، دئدیگیمیز ندندن دولایی، توْپلومون گونده‌لیک حیاتیندان کنارا چیخمیش، یا چیخاریلمیشدیر.

اوسطوره‌لر عمومیتله حکایه‌ فوْرماسیندا یارانمیشدیر. «میتوْلوْژی (اوسطوره­شناسلیق) یونان سؤزودور؛ «Myths» ناغیل، افسانه، داستان، سؤز، تعلیم معناسیندادیر. اوسطوره دونیانین یارانیشی، طبیعت حادثه‌لری، الله‌لار، افسانه­وی قهرمانلار، قدیم خالْقلارین حاققیندا افسانه­دیر، روایتدیر»(افندی­یئف،۱۹۹۲: ۱۲۹). انسانلار کئچمیش زامانلاردا اؤزلرینی، چئوره‎لرینی و دونیالارینی اوسطوره‌لر واسطه‎سیله آچیقلامیشدیلار. مقدسلیک معناسی داشییان تصویرلر اوسطوره‌لرین اَن اؤنملی خصوصیت‌لریندن اولموشدور(آغاجانی،۵:۱۳۶۶ و آذرفشار،۱۳۹۱: ۲۷). بو ندن اساسیندا دا تانریلار اوسطوره­لرده اساس روْل اوْینامیشدیلار.

انسان یاشامینین بیر چوْخ اوْبرازلاری اوسطوره‎لر واسطه‎سیله آچیقلانمیشدیر(باستید،۱۳۷۰: ۴۷). انسانلار نه سایاق یارانمیشلار؟ انسانلارین ارکک-دیشی اولدوقلاری ندن باش وئرمیشدیر؟ انسانلار نه سایاق‌ تؤره‎ییب، چوْخالیرلار؟ انسانلارین دوْغوم، بؤیومه، جاوانلیق، قوْجالیق دؤنملرینی کئچیرمه‎لری هانسی ندن اساسیندا اولموشدور؟ اؤلوم نه معنا داشیماقدادیر؟ و… . بوتون بو سوْرغولار اؤز جوابلارینی اوسطوره‎لرده تاپمیشلار. قدیم انسانلار بونلاری بیر معجزه‎ کیمی گؤروب آچیقلامیش، بئله‌لیکله ده اوسطوره‎لری یاراتمیشلار.

هابئله انسانلارین حیاتیندا گؤرونن بیر چوْخ چابا-چالیشما اوسطوره‎لر واسطه‎سیله معنا تاپمیشدیر(الیاده، ۱۳۶۸: ۱۳). انسانین گونده‎لیک چالیشماسی، یئییب-ایچمه­سی، ائولنمه‎سی، یارادیجیلیغی، هنرمندلیگی و… اؤز ندنینی اوسطوره‎لر واسطه‎سیله بیان ائتمیشدیر. اوسطوره‎لرین مقدس‎لیک معناسینی و تانریلار دونیاسی ایله‌ ایلگی‎لیگینی گؤز اؤنونه گتیریرسک بوتون بو چابالارین آیین‎لر (rite) جرگه­سیندن ساییلدیقلاری نتیجه‎سینه گلیب چاتیریق. گونده‎لیک چابالار اسکی‎لرده اوسطوره‎لر واسطه‎سیله آیین کیمی چیخیش ائتسه‎لر ده، دین آدینا قورولموش آیین‎لر ایسه اؤز دوزنلنمه‎لرینی میف‎لرله آچیقلامیشلار(باستید،۱۳۷۰: ۵۸).

انسانلار یئر اوزونده یاشادیقدا، چئشیتلی طبیعت خصوصیت‎لری ایله‌ راستلاشمیشلار. اوْنلارین چئوره‎لرینده داغلار، تپه‌لر، دره‎لر، چایلار، چؤللر، گؤللر، دنیزلر اولموشدور. اسکی‎لرده انسانلار طبیعتین بو کیمی خصوصیت‎لرینین یارانیش فلسفه‌سینی اوسطوره‎لر قالب­ینده دیله گتیرمیشلر. هابئله اوْنلارین چئورلرینده یاشایان چئشیدلی بیتگی‎لر، آغاجلار و حیوان‎لارین ندن یارانیلماسی اوسطوره‎لر واسطه‎سیله آچیقلانمیشدیر. باشقا سؤزله، بورادا اولو و مقدس گوجلرین تأثیری آلتیندا دونیانین اؤزو یا اوْنون ایچینده­کی خصوصیت‎لر و موْجودلارین یارانماسی حکایت ائدیلمکده­دیر(آقاجانی،۱۳۶۶: ۶-۵). گونش، آی، اولدوزلار و بونلارین دوْلانیشی دا اوسطوره‎لر اساسیندا آچیقلاناجاق گرچک­لردندیر. بیر سؤزله، خیال و معجزه‎لر دونیاسی اوْلان اوسطوره‎لر «عصرین چتین‌ سیناقلاریندان چیخمیش، آغیر حیاتی قایغی‎لاردان خلاص اولموش، حیاتین معناسینی درک ائتمگه باشلایان انسانلارین دونیا گؤروشودور»(افندی­یئف،۱۹۹۲: ۱۳۰).

آنجاق اوسطوره‎لرین بو فوْنکسیوْنو زامان سوره‌جینده گئت-گئده آزالمیشدیر. دین انسان‎ توْپلوملاریندا اؤزل روْل صاحیبی اوْلدوغو دؤنمدن، سؤز قوْنوسو اوْلان پروْسه داها آرتیق سرعت­لنمیشدیر. بئله‌لیکله توْپلومون یاراتدیغی اوسطوره­وی ماتریاللار انسانین باشقا یارادیجیلیق ساحه­لرینه گلیب چیخمیش و قوْرونموشدور. همین ساحه‎لرین چوْخ اؤنملی‎لریندن بیری ناغیللاردیر. اسکی کولتورلرده ده بعضی زامانلار بیر اوسطوره، معناسیندا اولان مقدس­لیگی ایتیریب، ناغیل و اوشاق فوْلکلوْرو تیپ­ینده چیخیش ائتمه‌سی دوْغرو سؤز اولموشدور(الیاده، ۱۳۶۸: ۸۸). پراپ ایسه ناغیللارین اوسطوره­لردن تؤره‎مه‎سینی گؤز اؤنونه آلدیقدا، سئحیرلی تصویرلر داشییان ناغیللاری «اوسطوره­وی ناغیل» کیمی قارشیلامیشدیر(باستید،۱۳۷۰: ۹۹). بو ندن اساسیندا دا بیر سیرا ناغیللار اوسطوره­وی دوشونجه‎لر، تصویرلر، حادثه‌لر، آنلاملار، و … داشیماقدادیرلار.

اوسطوره­لرین اَریییب باشقا ژانرلاردا، اوْ جمله‎دن ناغیل ژانریندا قوْرونوب قالماسی بیر چوْخ عالیم طرفیندن قئیده آلینمیشدیر. اؤرنک اوْلاراق پراپ­ین دوشونجه‌سینه گؤره ناغیللار و اوسطوره­لر اوْرتاق قایناقدان قیدالانان خالْق یارادیجیلیقلاریدیرلار. پراپ­ین نظرینجه، گونده‎لیک حیات و دین ایتیب-باتیرسا دا، اوْنلاردا اوْلان دوشونجه و معنا ناغیل فوْرماسیندا قوْرونوب قالاجاقدیر(اشتراوس،۱۳۶۸: ۷۰). اشتراوس اؤزو ایسه اوسطوره‌لرین و ناغیللارین اوْرتاق ماتریال‎لاردان عمله‎ گلدیگیندن دانیشمیشدیر. گریم قارداشلاری ناغیللاری اسکی اوسطوره‎لرین قالیقلاری کیمی دیَرلندیرمیشلر. بو آرادا جاکوْب گریم­ین یازیلارینا دایانان اوسطوره­شناس­لارین اینانجینا گؤره ناغیللار اوسطوره‌لرین آچیقلادیقلاری طبیعت حادثه‌لری سمبُل‎لارینی اؤزلرینده عکس ائتدیرمکده‌دیرلر(بدره‎ای، ۱۳۶۸: ۳۲). بئله‌لیکله آذربایجانین بیر سیرا افسانه‎لرینده قوْرونوب، قالمیش اوسطوره­وی موْتیفلرین آچیقلانماسی(افندی­یئف،۱۹۹۲: ۱۳۲)، یوخاریداکی تئوْری­لره اساسلاناراق یئرلی و دوزگون گؤرونمکده­دیر.

آذربایجانین اوسطوره­وی دوشونجه‌سینین ایزلری تاریخین چیسگینلی-دومانلی کئچید-جیغیرلاریندا توْز ایله‌ بورونموش، ایتگین دورومدا قالمیشدیر. بو ایسه، آذربایجانین دؤرد بیر یانیندا عمومیت داشیییر. پاشا افندی­یئف اوزولرَک دئمیشکن، اوزون زامان خالْقین معنویتی­نین اوسطوره­لر بؤلومو آذربایجان جمهوریت­ینده ده توْپلانیب، اؤیرنیلمه‌میشدیر(افندی­یئف،۱۹۹۲: ۱۳۰). بو دوشونجه‌نین اوزونه قوْنموش توْز-توْرپاغی سیلمک اوچون چئشیدلی یوْللار اوْلا بیلسه­ ده، یوْللارین بیری آذربایجان ناغیللاریندان کئچیر. آذربایجان ناغیللارینین بیر سیراسی آذربایجان اوسطوره‎لرینی قوْینوندا قوْروماقدادیر. بئله‌لیکله، ناغیللاریمیزی آراشدیرما ماساسینا قوْیدوقدا، آراشدیریلاجاق قوْنولارین بیری ده همین قوْنو اوْلمالیدیر.

ایندی آذربایجان ناغیللاریندا اوْلان اوسطوره­وی دوشونجه‌لر و تصویرلرین اوْلدوغونو، اؤرنک اوْلاراق، اؤز توْپلادیغیم ناغیللارین بیرینده گؤسترمگه چالیشاجاغام. بو ناغیل «کلله احمد» آدی ایله‌ خانیم «نازی جنگی» طرفیندن سؤیلنمیشدیر. ناغیلین توْپلاندیغی یئر سایین‌قالا شهری­نین «احمد آباد» کندینده، زامانی ایسه ۱۳۷۵-ین قیشی اولموشدور. ناغیلی سؤیله‌ین سایین‌قالانین «آلیچین» کندینده آنادان اوْلوب، ناغیلی سؤیله‌دیگی زامان ایسه ۵۰-یه یاخین یاشینی سورمکده‌ایدی. ناغیلین، مقاله‎ده­کی تئوْرینی ثُبوت ائده‌جک قیسا بیر بؤلومو بئله‌دیر:

«کلله احمد چیخدی قلعه‌یچَنین قاباغینا. باخدی گؤردو بیر کوْرای یوْلدان گئدرسن بیر یئردن بیر ایشیلتی گلیر. «جانین اوچون» -دئدی «گئدرم اورادان اود تاپارام». آز گلدی، چوْخ گلدی، گلدی گؤردو بیر قاری یوْلون اوستونده اوْتوروب، بالا-بالا قارا یوماغی ییغیر، آغ یوماغی آچیر. دئدی: قاری ننه!

– جان بالا،

– اوْنلار نه‌دیر الینده؟

قاری: «اوغول سنه نه؟» دئدی.

– آند اوْلا من ایله‌ سنی یارادان الله-آ بیر یومروق وورسام سویا چئویررم سنی.

– اوْغول قارا یوماق گئجه‌دی ییغیرام، آغ یوماق گونوزدو آچیرام.

– من گئدیرم اوْد گتیریب دایی­لاریما چای-چؤرک حاضرلایام، گونوز یوماغینی آچارسان دَده‌نی یاندیرارام سنین.

بونو دئییب قارینین قوْل-قیچینی باغلاییب، گئجه‌نی آچدی، گونوزو باغلادی…»

 

 

منابع و مآخذ

– آذر افشار، احمد (۱۳۹۱)، افسانه‎های آذربایجان، انتشارات ابجد.

-آقاجانی، عباس(۱۳۶۶)، مقدمۀ اساطیر یونان، راجر لنسلین گرین، ترجمۀ عباس آقاجانی، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول.

– باستید، روژه (۱۳۷۰)، دانش اساطیر، ترجمه‎ی جلال ستاری، تهران: انتشارات طوس.

– بدره‎ای، فریدون (۱۳۶۸)، مقدمه، ریخت‎شناسی قصه‎ی پریان، ولادیمیر پراپ، تهران: انتشارات طوس.

– میرچا الیاده (۱۳۶۸) افسانه و واقعیت، نصرالله زنگویی، تهران: پاپیروس.

– لئو اشتراوس (۱۳۶۸) ساخت و صورت (در خصوص اثر پراپ)، مقدمه، ریخت‎شناسی قصه‎ی پریان، ولادیمیر پراپ، ترجمه‎ی بدره‎ای، فریدون تهران: انتشارات طوس

– Əfəndiyev, Paşa (1992), Azərbaycan Şifahi Xalq ədəbiyyatı, Bakı, Maarif Nəşriyyatı.

 

بیر گؤرۆش یاز

ایمئیل یایینلانمایاجاق ایسته‎نیله‎ن بوشلوقلار خاللانمیشدیر *