ناغیللاریمیزدا اوسطورهلرین ایزی – کاظم عباسی
ناغیللاریمیزدا اوسطورهلرین ایزی – کاظم عباسی
آذربایجان ناغیللاری چئشیدلی ندنلردن دولایی و فرقلی باخیش آچیسیندان صنعتکارلیق ماتریال‌لاری کیمی چیخیش ائتمه‌کده‌دیرلر. آذربایجان ناغیللارینین بیر سیراسی اوشاقلیق دونیاسینین تمثیلچیسی اوْلسا دا، باشقاسی توْپلومدان اوْلان تنقیدلری اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر؛ ناغیللارین بیرینده حیوانلار دانیشیر، باشقاسیندا گرچک انسانلار چیخیش ائدیر؛ بیرینین قهرمانی کئچل‌دیر، بیرینینکی قوش جلْدینه گیرمیش پری؛ ناغیللارین بعضی‌لری اوْوچولوق دؤورانینی خاطرلاتسا دا، باشقاسیندا اقتصادیاتین تملی اکینچیلیکدیر؛ و… . شفاهی ادبیاتین بو هر طرفلی صنعتکارلیق اثرلری اوْلان ناغیللارین بیر اؤزل یؤنو ایسه اوسطورهوی دوشونجه‌لرین اوْندا اوْلان عکس صداسیدیر.
«اوسطوره بشر تفکر-ونون بللی مرحله‌سینین محصولودور»(افندییئف،۱۹۹۲: ۱۲۹). اوسطورهلرین دوزنلنمه‌سینین نئجه‌لیگی اوشاقلیق دونیاسی، هابئله یوخو دونیاسی ایله اوْخشارلیق گؤسترمکده‌دیر. بو ندنله ده بعضی اوسطورهشناسلار اوسطوره‌لری انسان حیاتینین اوشاقلیق چاغلارینا عاید بیلیرلر. بئله‌لیکله انسانلارین حیاتلاری گلیشدیکجه اوسطورهلرین انسانلار یاشامیندا اوْلان روْللاری آزالمیشدیر. پاشا افندییئفجه «اوسطوره دونیاسی نهایتسیز بیر خزینه‌دیر. بلکه ده بو خزینه‌نین جزئی بیر حیصه‌سی انسانلارین حافظه‌سیندن توْپلانا بیلیب، اساس حیصه‌سی ایسه عصرلرین قارانلیغیندا سوْلغونلاشیب، اؤز کیفیتینی ایتیرمیشدیر». ائله آذربایجان خالْقینین اوسطورهوی دوشونجه‌سی ده، زامان سوره‌جینده، دئدیگیمیز ندندن دولایی، توْپلومون گونده‌لیک حیاتیندان کنارا چیخمیش، یا چیخاریلمیشدیر.
اوسطورهلر عمومیتله حکایه فوْرماسیندا یارانمیشدیر. «میتوْلوْژی (اوسطورهشناسلیق) یونان سؤزودور؛ «Myths» ناغیل، افسانه، داستان، سؤز، تعلیم معناسیندادیر. اوسطوره دونیانین یارانیشی، طبیعت حادثه‌لری، الله‌لار، افسانهوی قهرمانلار، قدیم خالْقلارین حاققیندا افسانهدیر، روایتدیر»(افندییئف،۱۹۹۲: ۱۲۹). انسانلار کئچمیش زامانلاردا اؤزلرینی، چئورهلرینی و دونیالارینی اوسطورهلر واسطهسیله آچیقلامیشدیلار. مقدسلیک معناسی داشییان تصویرلر اوسطورهلرین اَن اؤنملی خصوصیت‌لریندن اولموشدور(آغاجانی،۵:۱۳۶۶ و آذرفشار،۱۳۹۱: ۲۷). بو ندن اساسیندا دا تانریلار اوسطورهلرده اساس روْل اوْینامیشدیلار.
انسان یاشامینین بیر چوْخ اوْبرازلاری اوسطورهلر واسطهسیله آچیقلانمیشدیر(باستید،۱۳۷۰: ۴۷). انسانلار نه سایاق یارانمیشلار؟ انسانلارین ارکک-دیشی اولدوقلاری ندن باش وئرمیشدیر؟ انسانلار نه سایاق تؤرهییب، چوْخالیرلار؟ انسانلارین دوْغوم، بؤیومه، جاوانلیق، قوْجالیق دؤنملرینی کئچیرمهلری هانسی ندن اساسیندا اولموشدور؟ اؤلوم نه معنا داشیماقدادیر؟ و… . بوتون بو سوْرغولار اؤز جوابلارینی اوسطورهلرده تاپمیشلار. قدیم انسانلار بونلاری بیر معجزه کیمی گؤروب آچیقلامیش، بئله‌لیکله ده اوسطوره‌لری یاراتمیشلار.
هابئله انسانلارین حیاتیندا گؤرونن بیر چوْخ چابا-چالیشما اوسطورهلر واسطهسیله معنا تاپمیشدیر(الیاده، ۱۳۶۸: ۱۳). انسانین گونده‌لیک چالیشماسی، یئییب-ایچمهسی، ائولنمهسی، یارادیجیلیغی، هنرمندلیگی و… اؤز ندنینی اوسطورهلر واسطهسیله بیان ائتمیشدیر. اوسطورهلرین مقدسلیک معناسینی و تانریلار دونیاسی ایله ایلگیلیگینی گؤز اؤنونه گتیریرسک بوتون بو چابالارین آیینلر (rite) جرگهسیندن ساییلدیقلاری نتیجهسینه گلیب چاتیریق. گونده‌لیک چابالار اسکیلرده اوسطورهلر واسطهسیله آیین کیمی چیخیش ائتسهلر ده، دین آدینا قورولموش آیینلر ایسه اؤز دوزنلنمهلرینی میفلرله آچیقلامیشلار(باستید،۱۳۷۰: ۵۸).
انسانلار یئر اوزونده یاشادیقدا، چئشیتلی طبیعت خصوصیتلری ایله راستلاشمیشلار. اوْنلارین چئورهلرینده داغلار، تپه‌لر، درهلر، چایلار، چؤللر، گؤللر، دنیزلر اولموشدور. اسکیلرده انسانلار طبیعتین بو کیمی خصوصیتلرینین یارانیش فلسفه‌سینی اوسطورهلر قالبینده دیله گتیرمیشلر. هابئله اوْنلارین چئورلرینده یاشایان چئشیدلی بیتگیلر، آغاجلار و حیوانلارین ندن یارانیلماسی اوسطورهلر واسطهسیله آچیقلانمیشدیر. باشقا سؤزله، بورادا اولو و مقدس گوجلرین تأثیری آلتیندا دونیانین اؤزو یا اوْنون ایچیندهکی خصوصیتلر و موْجودلارین یارانماسی حکایت ائدیلمکدهدیر(آقاجانی،۱۳۶۶: ۶-۵). گونش، آی، اولدوزلار و بونلارین دوْلانیشی دا اوسطورهلر اساسیندا آچیقلاناجاق گرچکلردندیر. بیر سؤزله، خیال و معجزهلر دونیاسی اوْلان اوسطورهلر «عصرین چتین سیناقلاریندان چیخمیش، آغیر حیاتی قایغیلاردان خلاص اولموش، حیاتین معناسینی درک ائتمگه باشلایان انسانلارین دونیا گؤروشودور»(افندییئف،۱۹۹۲: ۱۳۰).
آنجاق اوسطورهلرین بو فوْنکسیوْنو زامان سوره‌جینده گئت-گئده آزالمیشدیر. دین انسان توْپلوملاریندا اؤزل روْل صاحیبی اوْلدوغو دؤنمدن، سؤز قوْنوسو اوْلان پروْسه داها آرتیق سرعتلنمیشدیر. بئله‌لیکله توْپلومون یاراتدیغی اوسطورهوی ماتریاللار انسانین باشقا یارادیجیلیق ساحهلرینه گلیب چیخمیش و قوْرونموشدور. همین ساحهلرین چوْخ اؤنملیلریندن بیری ناغیللاردیر. اسکی کولتورلرده ده بعضی زامانلار بیر اوسطوره، معناسیندا اولان مقدسلیگی ایتیریب، ناغیل و اوشاق فوْلکلوْرو تیپینده چیخیش ائتمه‌سی دوْغرو سؤز اولموشدور(الیاده، ۱۳۶۸: ۸۸). پراپ ایسه ناغیللارین اوسطورهلردن تؤرهمهسینی گؤز اؤنونه آلدیقدا، سئحیرلی تصویرلر داشییان ناغیللاری «اوسطورهوی ناغیل» کیمی قارشیلامیشدیر(باستید،۱۳۷۰: ۹۹). بو ندن اساسیندا دا بیر سیرا ناغیللار اوسطورهوی دوشونجه‌لر، تصویرلر، حادثه‌لر، آنلاملار، و … داشیماقدادیرلار.
اوسطورهلرین اَریییب باشقا ژانرلاردا، اوْ جملهدن ناغیل ژانریندا قوْرونوب قالماسی بیر چوْخ عالیم طرفیندن قئیده آلینمیشدیر. اؤرنک اوْلاراق پراپین دوشونجه‌سینه گؤره ناغیللار و اوسطورهلر اوْرتاق قایناقدان قیدالانان خالْق یارادیجیلیقلاریدیرلار. پراپین نظرینجه، گونده‌لیک حیات و دین ایتیب-باتیرسا دا، اوْنلاردا اوْلان دوشونجه و معنا ناغیل فوْرماسیندا قوْرونوب قالاجاقدیر(اشتراوس،۱۳۶۸: ۷۰). اشتراوس اؤزو ایسه اوسطورهلرین و ناغیللارین اوْرتاق ماتریاللاردان عمله گلدیگیندن دانیشمیشدیر. گریم قارداشلاری ناغیللاری اسکی اوسطورهلرین قالیقلاری کیمی دیَرلندیرمیشلر. بو آرادا جاکوْب گریمین یازیلارینا دایانان اوسطورهشناسلارین اینانجینا گؤره ناغیللار اوسطورهلرین آچیقلادیقلاری طبیعت حادثه‌لری سمبُللارینی اؤزلرینده عکس ائتدیرمکده‌دیرلر(بدرهای، ۱۳۶۸: ۳۲). بئله‌لیکله آذربایجانین بیر سیرا افسانهلرینده قوْرونوب، قالمیش اوسطورهوی موْتیفلرین آچیقلانماسی(افندییئف،۱۹۹۲: ۱۳۲)، یوخاریداکی تئوْریلره اساسلاناراق یئرلی و دوزگون گؤرونمکدهدیر.
آذربایجانین اوسطورهوی دوشونجه‌سینین ایزلری تاریخین چیسگینلی-دومانلی کئچید-جیغیرلاریندا توْز ایله بورونموش، ایتگین دورومدا قالمیشدیر. بو ایسه، آذربایجانین دؤرد بیر یانیندا عمومیت داشیییر. پاشا افندییئف اوزولرَک دئمیشکن، اوزون زامان خالْقین معنویتینین اوسطورهلر بؤلومو آذربایجان جمهوریتینده ده توْپلانیب، اؤیرنیلمه‌میشدیر(افندییئف،۱۹۹۲: ۱۳۰). بو دوشونجه‌نین اوزونه قوْنموش توْز-توْرپاغی سیلمک اوچون چئشیدلی یوْللار اوْلا بیلسه ده، یوْللارین بیری آذربایجان ناغیللاریندان کئچیر. آذربایجان ناغیللارینین بیر سیراسی آذربایجان اوسطورهلرینی قوْینوندا قوْروماقدادیر. بئله‌لیکله، ناغیللاریمیزی آراشدیرما ماساسینا قوْیدوقدا، آراشدیریلاجاق قوْنولارین بیری ده همین قوْنو اوْلمالیدیر.
ایندی آذربایجان ناغیللاریندا اوْلان اوسطورهوی دوشونجه‌لر و تصویرلرین اوْلدوغونو، اؤرنک اوْلاراق، اؤز توْپلادیغیم ناغیللارین بیرینده گؤسترمگه چالیشاجاغام. بو ناغیل «کلله احمد» آدی ایله خانیم «نازی جنگی» طرفیندن سؤیلنمیشدیر. ناغیلین توْپلاندیغی یئر سایین‌قالا شهرینین «احمد آباد» کندینده، زامانی ایسه ۱۳۷۵-ین قیشی اولموشدور. ناغیلی سؤیله‌ین سایین‌قالانین «آلیچین» کندینده آنادان اوْلوب، ناغیلی سؤیله‌دیگی زامان ایسه ۵۰-یه یاخین یاشینی سورمکده‌ایدی. ناغیلین، مقالهدهکی تئوْرینی ثُبوت ائده‌جک قیسا بیر بؤلومو بئله‌دیر:
«کلله احمد چیخدی قلعه‌یچَنین قاباغینا. باخدی گؤردو بیر کوْرای یوْلدان گئدرسن بیر یئردن بیر ایشیلتی گلیر. «جانین اوچون» -دئدی «گئدرم اورادان اود تاپارام». آز گلدی، چوْخ گلدی، گلدی گؤردو بیر قاری یوْلون اوستونده اوْتوروب، بالا-بالا قارا یوماغی ییغیر، آغ یوماغی آچیر. دئدی: قاری ننه!
– جان بالا،
– اوْنلار نه‌دیر الینده؟
قاری: «اوغول سنه نه؟» دئدی.
– آند اوْلا من ایله سنی یارادان الله-آ بیر یومروق وورسام سویا چئویررم سنی.
– اوْغول قارا یوماق گئجه‌دی ییغیرام، آغ یوماق گونوزدو آچیرام.
– من گئدیرم اوْد گتیریب داییلاریما چای-چؤرک حاضرلایام، گونوز یوماغینی آچارسان دَده‌نی یاندیرارام سنین.
بونو دئییب قارینین قوْل-قیچینی باغلاییب، گئجه‌نی آچدی، گونوزو باغلادی…»
منابع و مآخذ
– آذر افشار، احمد (۱۳۹۱)، افسانههای آذربایجان، انتشارات ابجد.
-آقاجانی، عباس(۱۳۶۶)، مقدمۀ اساطیر یونان، راجر لنسلین گرین، ترجمۀ عباس آقاجانی، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول.
– باستید، روژه (۱۳۷۰)، دانش اساطیر، ترجمهی جلال ستاری، تهران: انتشارات طوس.
– بدرهای، فریدون (۱۳۶۸)، مقدمه، ریختشناسی قصهی پریان، ولادیمیر پراپ، تهران: انتشارات طوس.
– میرچا الیاده (۱۳۶۸) افسانه و واقعیت، نصرالله زنگویی، تهران: پاپیروس.
– لئو اشتراوس (۱۳۶۸) ساخت و صورت (در خصوص اثر پراپ)، مقدمه، ریختشناسی قصهی پریان، ولادیمیر پراپ، ترجمهی بدرهای، فریدون تهران: انتشارات طوس
– Əfəndiyev, Paşa (1992), Azərbaycan Şifahi Xalq ədəbiyyatı, Bakı, Maarif Nəşriyyatı.