بیرینجی دونیا ساواشیندا عثمانلی دولتی‌نین ایرانلا ایتیفاق قورما تشبوثو
بیرینجی دونیا ساواشیندا عثمانلی دولتی‌نین ایرانلا ایتیفاق قورما تشبوثو
ع. کورشاد قاراجاگیل[۱]
گیریش
صفوی دولتی‌نین قورولماسیله بیرگه عثمانلی- ایران ایلیشکی‌لری آردی کسیلمز چکیشمه و ساواشلارلا کئچمیشدیر. ایستر ایران و ایستر عوثمانلی دولتی شیعه- سوننی ریقابتی چرچیوه‌سینده بیر بیرینی ضعیف گؤردوکلری زامان، بیربیرینین اوستونه گئتمکدن چکینمه‌میشدیلر. شرقی آنادولو- ایران آذربایجانی و عراق- غربی ایراندا بیر یاندان ایدئولوژیک و سیاسی، دیگر یاندان دا ایستیراتژیک و مالی سبب‌لرله توپراق قازانمایی آماج آلان موجادیله‌لرینی سوردورموشدور. عوثمانلی‌لار اوچون آذربایجان‌ایله قافقار، ایران اوچون ده عراق هدف حالینه گلمیشدیر. ایکی دولت آراسینداکی ساواش ۱۶- اینجی یوزایللیکده ایسلام دونیاسینی هدف آلان «امپریالیسم دؤنمی» ایله بیرگه «اتحاد اسلام» سؤیلمینه دؤنوشموشسه ده، ۱۹۱۸- اینجی ایله دک داوام ائده‌جکدیر.
۱۹۰۰- اونجو ایللرین باشلانقیجیندان اعتباراً ایراندا، عثمانلی دولتی‌نین موخاطبی- طرفی یالنیز تهران اولمامیش و ایشین ایچینه اینگلیس ایله روسیه ده داخیل اولموشدور. ۱۹۰۷- اینجی ایل آندلاشماسیله ایرانی اؤز آرالاریندا نوفوذ بؤلگه‌لرینه بؤلن آدی گئدن گوجلر، عوثمانلی دولتی‌نین اشغال آلتینا آلدیغی یئرلری ترک ائتمه‌سینی ایسته‌میشدیلر. باشلانقیجدا اینگلیس ایله روس باسقی‌لارینا دیره‌نن عوثمانلی، اؤز داخیلی و خاریجی پروبلملریندن دولایی، تعویض وئرمک دوروموندا قالمیشدیر. نهایتده ایرانلا گؤروشمه‌یی قبول ائدن باب عالی، بؤیوک چابالار نتیجه‌سینده، عوثمانلی عسکرلرینین گئری چکمه‌سینی گؤروشمه‌لرین موثبت نتیجه‌لنمه‌سینه باغلامیشدیر. بو یؤنده اینگلیس ایله روسیه صرف ائتدیکلری بویوک چابالار سایه‌سینده ۲۱ نوامبیر ۱۹۱۱-ده تهران پروتوکولو ایمضالانمیشدیر. پروتوکولا گؤره چالیشمالار داوام ائتدیریلسه‌ده اصیل گلیشمه اینگلیس و روس ائلچی‌لرینین باسقی‌لاری سایه‌سینده گئرچک‌لشدی. نهایت ۱۷ کاسیم (دئکابر) ۱۹۱۳ تاریخینده «استانبول پروتوکولو» ایمضالانمیشدیر. پروتوکول ایکی قونشو دولت آراسینداکی سرحدلری بللی ائتمک اوچون دؤرد اؤلکه‌دن قاتیلیب- یارانان بیر کومیسیونو گؤز اؤنونه آلمیشدیر. اوجاق (ژانویه)۱۹۱۴-ده توپلانان کومیسیون ائکیم (اکتیابر)ده چالیشمالارینی باشا چاتدیردی. آنجاق بیرینجی دونیا ساواشی‌نین پاتلاق وئرمه‌سیندن باشلاندیغیندان دولایی آندلاشما رسمیت قازانمادی.
ایران، بیرینجی دونیا ساواشی سورجی دؤنمینده ایتیفاق دولتلری ایله ائتلاف دولتلری آراسیندا حربی اولماقدان آرتیق، داها سیاسی موجادیله‌لره مئیدان اولدو. حتتا موتفیق اولان عوثمانلی ایله آلمانیا آراسیندا دا اورتاق بیر ایران سیاستی اولمادیغیندان، گیزلیدن گیزلیگه بیر تورک- آلمان رقابتی ده ساواش بویونجا یاشانمایا داوام ائتدی.
عوثمانلی دولتی آچیسیندان ایران جوغرافیاسی بیر آیری اؤنمی واردی. نئجه کی «بویوک حربده تورک حربی» اثرینی قلمه آلان م. لارجر (M.Larcher) بو دورومو «ایران، خوصوصیله، عوثمانلی اتحاد اسلام‌چیلیغی‌نین آسیا موسلمانلارینی جهاد موقددسه سوروکله‌مک اوچون کئچمه‌یه تشبوث ائتدیگی بیر کورپو و تورک توران‌چیلیغی‌نین تورک- تاتار کوتله‌لریله یاپیشماق اوچون یوروتمه‌یه چالشدیغی بیر یول اولموشدور» شکلیندکی سؤزلرله ایفاده ائتمکده‌دیر.
۱- ساواشین باشلاماسی
بیرینجی دونیا ساواشی‌نین پیلته‌سینی آلیشدیران اولای، ۲۸ حاضیران (ژوئن) ۱۹۱۴ تاریخینده آوستوریا (اتریش)- مجاریستان ولیعهدی ایله آروادی‌نین سارای بوسنا- دا بیر صرب میللتچی طرفیندن اؤلدورولمه‌سی اولموشدور. بونون آردیندان ۲۸ تمموز (جولای) ۱۹۱۴- ده اتریش- مجارستان صربستانا ساواش آچارکن، آلمانیا ایسه ۱ آغوستوس (اوت) ۱۹۱۴-ده روسیه‌یه، ۳ آغوستوس فرانسه‌یه و ۴ آغوستوس بئلچیکایا ساواش اعلان ائتمیشدیر. اینگیلتره ده همین تاریخلرده آلمان دولتینه ساواش اعلان ائده‌جکدیر. بئله‌جه تاریخده «بیرینجی دونیا ساواشی» آدلانان موجادیله باشلامیش اولاجاقدیر. عوثمانی دولتی‌نین ساواشا گیرمه‌سی، آلمانیا ایله ۲ آغوستوس ۱۹۱۴ تاریخینده ایمضالانان ایتفیاق آندلاشماسینا دایانیر. اصلینده هر نه قدر ایکی دولت آراسیندا بیر آندلاشما ایمضالانمیشسا دا، عثمانلی یؤنتیجی‌لری اَن آزیندان بللی بیر دؤنم طرفسینر قالماق ایسته‌ییردیلر. آنجاق ۱۰ آغوستوس ۱۹۱۴- ده آق‌دنیزده اینگیلیز تعقیبیندن قاچان Geoben و Breslau آدلی آلمان ساواش گمی‌لرینین چاناق قالا بوغازینا گیررک عثمانلییا سیغینماسی گلیشمه‌لری سرعتلندیرمیشدیر. دولت‌لرین طرفسیزلیگی گره‌کی بو گمیلرین تورک قارا سولارینی ترک ائتمه‌سی گره‌کیردی. عثمانلی دولتی آدلاری گئدن بو ایکی گمینی ساتین آلاراق اونلارا یاووز و میدیللی آدینی وئرمیشدی. بو گمیلرین آلمان آدمیرالی Souchon باشچی‌لیغی آلتیندا قارادنیزه آچیلاراق روس گمیلرینی باتیرماسی، سیواستوپول ایله نووروسیسکی توپا توتماسی اوزرینه، روسیه ۱ کاسیم (دئکابر) ۱۹۱۴- ده عوثمانلی دولتینه ساواش اعلان ائتمیشدیر.
ایران، بیرینجی دونیا ساواشی یاخینلاشدیغی دؤنمده بویوک بیر بوحران ایچینده‌ایدی. ۱۹۰۷- ینجی ایلدن بری حکومت شکلی مشروطه یونتیمی ایدی. ۱۹۱۴- ونجو ایلده ایران شاهی محمدعلی تختدن ائندیریله‌رک یئرینه هنوز ۱۶ یاشیندا اولان احمدشاه اوتوردولموشدور. مجلیسده موحافیظه‌کارلار ایله دئموکراتلار آراسیندا چاتیشما گئتمکده‌ایدی. حوکومتین اَلینده هاراداسا هئچ یئتکی (اختیار) یوخ‌ایدی. قیتلیق، یولوخدوروجو خسته‌لیک‌لر، یول کسمه‌لر و قارما- قاریشیق‌لیق کیمی سبب‌لر اؤزوندن ایرانین هر بیر یئری هاردا ویران اولموش دورومدا ایدی. حکومتین ائلاتلارا، تورک- تاتار بی‌لرینه و ولایت‌لرده‌کی والی‌لره قارشی هئچ بیر سؤزو کئچمیردی.
بو دؤنمده ایران، دوزه‌نلی اوردویا دا صاحب دئییلدی. اوردو، روس ضابیط‌لرینین بویروغو آلتیندا قازاق توغاییندان (هنگ) اولوشماقدایدی. توغایین یاخلاشیق (تقریباً) ۸۰۰۰ نفرلیک قووه‌یه صاحیب‌دی. مرکزی ده تهراندا ایدی. ۷۰۰۰ نفر اویه‌سی اولان ایسوئچ (سوئد) ژاندارماسی (قارا سورانی)، ایرانین موختلیف بؤلگه‌لرینده، خوصوصیله فارسلارین یاشادیغی یئرلرده بؤلمه‌لر شکلینده قونوشلانمیشلاردیر. بو باخیمدان ساده‌جه ایرانلی سوبای اولوشان و حوکومته باغلی اولان اوردو یوخدو. آیریجا کئچیجی اولاراق تانینان بیرلیک‌لر دوزه‌نسیز و موحافیظه ائتمک‌له گؤره‌ولی اولدوغو بؤلگه‌لر اوچون‌ده تهلوکه‌لر تؤره‌دیردیلر. بو بیرلیک‌لر رئیس‌لرینین بویروغو ایله حرکت ائدیر، خالقدان زورلا پول و مال توپلاییردیلار.
ساواشین باشلاماسی ایله بیرگه ایران جوغرافیاسی، ساواشان دولت‌لرین گوج موجادیله‌لرینین مئیدانینا چئوریلدی. ۱۹۰۷-ده نوفوذ بؤلگه‌لری اولاراق ایرانی بؤلموش اولان اینگلیس ایله روسیه حاکمیت‌لرینی برکیتمک ایسته‌ییردیلر. ساواش دؤنمیند ایران، عوثمانلی‌نین خاریجی ایشلر و حربیه (ساواش) ناظیرلیگی باخیمیندان اولدوقجا اؤنملی بیر بؤلگه اولموشدور. عوثمانلی دولتی‌نین ساواش پلانلاریندا آلمانلا بللی نوکته‌لرده آنلاشیلمیش اولموشسا دا، ریقابتدن تؤره‌نن بعضی ضیدلشمه‌لر ده اورتایا چیخمیشدیر. ایران اوزرینده عوثمانلی دولتی‌نین آماجینی؛ اؤز یانینا چکرک ایتفیاق قورماق، ایرانین تماماً اینگلیس ایله روس کونترولونا گیرمه‌سینه مانع اولماق، ایران اوزریندن افغانستانلا قافقازیایا چاتاراق بیر سیرا نیظامی- سیاسی ائیلم‌لر آپارماق، و خوصوصیله ده کورد و آذری بؤلگه‌لرینده اوزون وعده‌لی نوفوذ قورماق اولاراق سیرالایابیلریک.
ایرانا یؤنلیک نیظامی حرکاتین آناخطلرینی ۴ ائیلول (سپتیامبر) ۱۹۱۴- ده حافیظ حقی‌بی (پاشا) طرفیندن حاضیرلانان حرب پلانیندا گؤرمک ممکن‌‌دور. پلانا گؤره باغداد قوماندارلیغی توپلادیغی ائلات و ژاندارما قووه‌لریله ایراندا اینگلیز‌لره ساواش آچاجاقدی. ساواشین سونا چاتماسی آنجاق اینگلیز‌لرین تسلیم اولماسی ایله ممکوندو. اینگلیز‌لره معنوی اولاراق وئریلجک اَن بؤیوک ضرر، عوثمانلی دولتی‌نین آسیادا قازاناجاغی ظفرلردی. زیرا اینگلیز‌لره قارشی اَلده ائدیله‌جک بیر ظفر، ایسلام عالمینی اولدوقجا هیجانلاندیراجاق و اینگلیز‌لر اوچون بؤیوک اؤنم داشییان هندوستانا قارشی اَن ائتکین (موه‌ثیر) تهدیدی اولوشدوراجاقدی. آیریجا عوثمانلی دولتی، بوتون قووه‌لریله ایران ایله قافقازیایا حرکت ائده‌رک روسلاری بورادان قوواجاق، سونوجدا خزر دنیزینه و افغانستان سرحدینه دک چاتاجاقدی. بئله‌لیکله عوثمانلی اوردوسونون تهرانا گیرمهسینین ائتکیسی چوخ بؤیوک اولاجاقدی.
ساواشا ایرانین ایلک تپکیسی یئنی تخته اوتورموش قاجار سولاله‌سیندن اولان احمدشاه طرفیندن ۱ کاسیم (دئکابر) ۱۹۱۴ تاریخینده طرفسیزلیک اعلان ائدیلمه‌سی بیچیمینده گئرچک‌لشمیشدیر. آنجاق توپراقلارینین اؤنملی بؤلومونون ایشغال آلتیندا اولماسینین یانی سیرا مرکزی حوکومتین گوجلو و ساغلام اولماماسی کیمی سبب‌لر طرفسیزلیک سیاستینی ایجرا ائتمگی ایمکانسیز دوروما گتیرمیشدیر. عینی شکیلده عوثمانلی دولتی، ایران حکومتی‌ایله آپاریلان گؤروشمه‌لرده طرفسیزلیک سیاستی تعقیب ائده‌جگینی دیله گتیرمیش، آنجاق ایران تورپاقلاریندان بیر موداخیله‌یه قارشی حاضیرلیقدا اولاجاغینی و اؤزونه قارشی بیر سالدیری اولدوغو تقدیرده اونا جاواب وئرمکدن چکینمه‌یه‌جگینی‌ده بیلدیرمیشدیر.
عوثمانلی دولتی، قوزئی ایراندا اَن بؤیوک رقیبی روسیه‌نین حمله‌لرینی انگل‌له‌یرک، بیر سد یاراتمانی آماجلامیشدیر. نییه‌کی روسلارین قوزئی ایرانا یئرلشمه‌لری، عوثمانلی آچیسیندان بؤیوک بیر تهلوکه یارادماقدایدی. بوندان علاوه روسیه، ساواشین باشلاریندا ایران- عوثمانلی سرحدینده یاشایان کورد ائلاتلارینی عوثمانلییا قارشی تحریک ائتمک ائتمیشدیر. بو دوروم بیر چوخ دا گوونلیک سورونلارینی‌دا اورتایا چیخارمیشدیر. روسلارین بو فعالیت‌لری عوثمانلی دولتی‌نین استیخبارات چابالارینی آرتیرماسینا سبب اولموشدور. روسلار قوزئی ایراندا، کورد ائلاتلاری ایله بیرلیکده، بؤلگه‌ده یاشایان ائرمنی‌لری ده سیلاحلاندیرما یولونو سئچمیشدیلر.
بو اورتامدا ایران حوکومتی گوجسوز اولدوغوندان عوثمانلی دولتی علیهینه یورودولن فعالیت‌لره مانع اولابیلمه‌دی. ائله کی ۶ کاسیم (دئکابر) ۱۹۱۴- ده عوثمانلی دولتی‌نین تهرانداکی ائلچیسی عاصم‌بیگ ایران باش‌ناظیری ایله آپاردیغی بیر گؤروشمه‌ده، آذربایجان و ارومیه‌ده‌کی روس بیرلیک‌لرینین عوثمانلی اوچون تعرض ائتدیگی و بونلارین (ایراندان) چیخاریلماسینی ایستدیگینده؛ باش‌ناظیر اونا، بونون ممکون اولمایاجاغینی گؤز یاشلاری ایچینده آنلاتدیغینی یازماسی یئترلی بیر اؤرنک‌دیر.
عوثمانلی دولتی شرق سرحدلرینده‌کی ائلاتلاری و ایرانی اؤز یانینا چکمک اوچون بؤیوک چابا ایچینه گیردی. باغداد ولایتیندن داخیلیه ناظیری طلعت (پاشا) بیگه یوللانان بیر تئلقرافدا، ایرانداکی ائلاتلارین عوثمانلی دولتی یانیندا ساواشابیله‌‌جگی آمما پولسوزلوق و مهماتسیزلیقدان دولایی ساواشدان چکیندیکلری، بونلارین تأمین ائدیلمه‌سی حالینده ساواشا قاتیلابیله‌جکلرینی خبر وئریردی. بونون اوزرینه خاریجی ایشلر ناظیرلیگی ۱۳ آرالیک (نوامبیر) ۱۹۱۴-ده تهران سفارتینه گؤندردیگی بیر یازیدا موضوعونو آراشدیرماسینی ایسته‌یه‌جکدیر.
ائلچی‌لیک، ایرانا قارشی ایزلنه‌جک سیاستی و تهرانداکی دورومو آنلادان ایکی تئلقرامی خاریجی ایشلر ناظیرلیگینه گؤندردی. ۲۸ و ۳۰ آرالیک (نوامبیر) تاریخلی تئلقرافلاردا ۲۱ اوجاق (یانوار) ۱۹۱۵-ده صدراعظم و خاریجی ایشلر ناظیری سعید حلیم پاشانین وئردیگی جاوابدا؛ ایرانا قارشی گیریشیلن نیظامی حرکتین روسلاری بو بؤلگه‌دن چیخارمایا یؤنلیک اولدوغونو، تورک عسکرینین بورانی اشغال آماجی گودمه‌دیگینی و ساواش سونا چاتدیقدان سونرا بؤلگه‌دن چکیله‌جگی بیلگی‌سی وئریلمکده‌ایدی. سؤز قونوسو تئلقرافین آردیندان عوثمانلی خاریجی ایشلر ناظیرلیگی، آپاریلان نیظامی حرکاتین ایشغال چابالاری داشیمادیغینی چوخلو دفعه تکرارلایاجاقدیر. بونونلا بیرگه سعیدحلیم پاشانین تئلقرافیندا، ایران توپراقلارینا آیاق باسان عوثمانلی عسکرینین قانونلارا تابع اولاجاغی، روس یانداشی اولماماق شرطی‌ایله یئرلی مودیرلرین تماماً ایرانلی اولاجاغی، یئرلی صلاحیتلی‌لرله تماسین عوثمانلی خاریجی ایشلر ناظیرلیگی مأمورلاری، قوماندانلارلا گئرچکلشدیریله‌جگی، روس ایشغالیندان قورتاریلان توپراقلارا یئنی‌دن ایران ایداره تشکیلاتی‌نین تأسیس ائدیله‌جگی و روس یانداشی مودیرلرین یئرینی عوثمانلی طرفداری اولانلارین اولاجاغی کیمی بیلگی‌لره ده یئر وئریلمیشدیر.
۲- ایران ایتفیاق چابالاری
ساواش باشلادیقغیندا ایستر ایتفیاق و ایسترسه ائتلاف دولتلری بؤلگه‌ده کی ائلاتلاری اؤز یانلارینا چکمک اوچون چابالارینی آرتیرمیشدیر. بو باغلامدا تهران ائلچی‌لیگیندن خاریجی ایشلر ناظیرلیگی ۵ شوبات (فئورال) ۱۹۱۵- ده و «تام محرمانه‌دیر» باشلیقلی گؤندریلن تئلقرافدا، ایران دولتی ایله ایتفیاق قورماق اوچون ایستر شاه و ایسترسه یئنی قورولان حوکومت اوزرینده جیددی بیر لوببی فعالیته گیریشیلدیگی ایفاده ائدیلمه‌رک ایرانین عوثمانلی دولتی ایله ایتفیاقا گیرمه‌یی قبول ائتدیگی تقدیرده؛ «ایرانا تامیناتسیز دفعتاً بیر، بیر یاریم میلیون لیره قدر بیر آوانس وئره‌بیلریک می؟ گره‌کلی تامینات نه ماهیتده اولاجاقدیر؟. خانقین، سلیمانیه و یا ساوجبولاقدا و یا بونلارین بیزجه اَن موساعید اولان بیرینده لااقل ییرمی مین مکرر آتشلی توفنگ، قیرخ میترالیوز، ییرمی سری آتشلی توپ و بونلار اوچون لازم اولان مهماتی درج و ایکی نیظامی بریلیگیه قومانداسینا الوئرجک عوثمانلی و آلمان ضابیط‌لری …. احضار ائده‌بیله‌جه‌ییک می، نئچه گونده؟» کیمی سورغولارا جاوابلار آختاریلمیشدیر. ائرته‌سی گون خاریجی ایشلر ناظیرلیگینه گؤندریلن آیری بیر تئلقرافدا، ایراندا داوام ائدن بوحرانین تأثیری ایله روسیه و اینگلیس عوثمانلی علیهه‌داری بیر کابینه‌نی ایش باشینا گتیرمه‌یه چالیشدیغی، بونا قارشی ائلچی‌لیگین عوثمانلی یانداشی بیر کابینه‌نین قورولماسی اوچون چالیشدیغی آنلادیلماقدادیر.
فئورال آیینین سونلارینا یاخین ایراندا مستولی‌الممالک باشقانلیغیندا یئنی بیر حوکومت قورولدو. عوثمانلی ائلچیسی و آلمان مصلحت‌گذاری‌نین (مشاور) اولدوغو بیر موحیطده ایران باش‌ناظیری طرفسیزلیک‌لرینی قورومایی دوشوندوکلرینی، ائتلاف و ایتفیاق دولت‌لریندن تورپاقلارینی بوشالدیلماسینی طلب ائده‌جکلرینی سؤیله‌میشدیر. عوثمانلی مقاملارینین خوش نیتیندن آرخایین اولدوقلارینی دا سؤزلرینه آرتیران باش‌ناظیر، بوندان شک ائدن بیر گروپ ایرانلی ایله بونو ایستیفاده ائتمک ایسته‌ینلره قارشی عوثمانلی دولتی‌نین ایران توپراقلارینی «ایلحاق» آماجینین اولمادیغینا دایر «یازیلی تعهودنامه» وئرمه‌سینی ایسته‌میشدیر، کی بو تعهودنامه ۲۲ نیسان (آوریل) عاصم‌بی واسیطه‌سیله ایران حوکومتینه تسلیم ائدیلمیشدیر.
عوثمانلی دولتی‌نین ایرانا یؤنلیک ایتفیاق چابالاری، ماییس (مای) آییندان اعتیباراً آرتیش گؤسترمیشدیر. ائله کی باش قوماندان وکیلی و حربیه ناظیری انور پاشا، خاریجی ایشلر ناظیرلیگینه گؤندردیگی بیر یازیدا، ایرانین رسماً طرفسیزلیگینی قوروماسینا باخمایاراق بورادا یاشایان ائلاتلارا غیررسمی اولاراق دا اولسا ایتفیاق دولت‌لرین یانیندا یئر آلماسی گره‌کلی اولدوغونو بیلدیرمیشدیر. بوراداکی ائلاتلار ایتفیاق دولت‌لرینین یانیندا یئر آلماسی اوچون چابا گؤستریلمزسه دوشمانلارین (روسیه ایله اینگیلتره‌نین) اونلاری یانلارینا چکرک هم عوثمانلی و هم ده ایران علیهینه ایستیفاده اولوناجاقلاری اوزرینده دورموشدور.
بنزر گؤروشو، حسین رئوف (اوربای) بی ۲۹ حاضیران (ژوئن) ۱۹۱۵- ده باش‌قوماندانلیق وکالتینه گؤندردیگی تئلقرافدا دیله گتیرمیشدیر. تهران ائلچی‌لیگی‌نین ایران حوکومتی اوزرینده‌کی نوفوذونو یئترسیز گؤره‌ن رئوف بیه گؤره؛ ایرانین اینگلیتره ایله روسیه علیهینده ساواش اعلام ائتمه‌سی زامانی چاتمیشدیر. ایرانین ایچریسینده آز میقدار دا روس بؤلمه‌سی واردیر. بو بؤلمه‌لر، تورک اوردوسو قارشیسیندا وان بؤلگه‌سینه چکیلمیشدیر. آز قووه ایله روسلار مغلوب ائدیله‌بیلر. روسلارین قالیچیادا اوغرادیقلاری مغلوبیت اوزرینده دایانان تئلقرافدا بو ظفری تماملاماق اوچون ایتفیاق دولت‌لرینین تکرار سالدیریا کئچدیگی ایفاده ائدیلمیشدیر. بو باغلامدا تهران ائلچی‌لیگی‌نین ایرانلا گره‌کلی گؤروشمه‌لری گرچکلشدیررک وار گوجلریله روس و انگلیز علیهینه ساواش آچماسی اؤنریلمیشدیر. شاید ایران حوکومتی طرفسیز قالماق نیتینده ایدی‌سه ائلاتلارا گیزلی بیر دستور وئره‌رک عوثمانلی دولتی‌ایله بیرگه حرکت ائتمه‌سی ساغلانمالی‌دیر. بونون آردیندان باش‌قوماندانلیق وکالتی ۲ تمموز (جولای)دا تهران ائلچی‌یگینه گؤندردیگی باشقا بیر تئلقرافدا، حوکومت اوزرینده‌کی باسقی‌سینی آرتیراراق عوثمانلی دولتی یانیندا ساواشا گیرمهسینین تأمین ائدیلمه‌سینی ایسته‌ین و رئوف بیی دستک‌له‌ین بیر مئساژ گؤندرمیشدیر. دیگر یاندان ایرانین عوثمانلی دولتی یانیندا ساواشا گیردیگی تقدیرده وئریله‌جک یاردیم حاققیندا، ایلک مرحله‌ده تورک قووه‌لرینه عایید موهومماتلارینین بیر قیسمتینین ایرانا وئریلمه‌سی گؤنوده‌مه گلمیش و تهران ائلچی‌لیگیندن عثمانلی اوردوسونون الینده‌کی موهوممات و سیلاحلار حاققیندا بیلگی ایسته‌نیلمیشدیر. ائله کی تهران نیظامی آتاشه‌سی عومر فوزی بیه یوللانان تئلقرافدا، ایرانا ایلک مرحله‌ده ۱۵۰۰ ماوزر و ایکی‌مین آلمان توفنگی و اونلارا لازیم اولان موهومماتین یوللاناجاغی دا بیلدیریلمیشدیر.
عومر فوزی‌بیگ ۵ ایلول (سپتیامبر) ۱۹۱۵-ده باش‌قوماندانلیق وکالتینه گؤندردیگی تئلقرافدا آلمانلارین بؤلگه‌ده‌کی روس و اینگلیز تهلوکه‌سی‌نین قارشیسینی آلماق و دوشمان عسکرینی اوزاقلاشدیرماق کیمی آماجلارلا، ایرانی ساواشا گیردیرمه‌یه چالیشدیغینی یازمیشدیر. آلمانلی‌لارا گؤره ایران ژاندارماسی روس موخالیفی‌دیر و تقویت ائدیلمه‌لی‌دیر. آنجاق تورک صلاحیت‌لیلری ایرانا نه قدر دستک ساغلایاجاغینی بیلمه‌دیکلری اوچون پلانا تمکین‌لی یاخینلاشمیشدیلار.
اکتیابر آیی ایچریسینده ایرانین باش‌ناظیری، تهران ائلچیسی عاصم‌بیی زیارت ائتمیشدیر. بو گؤروشمه‌ده باش ناظیر، عوثمانلی دولتی، آلمان و اتریش- مجارستان ائلچی‌لرینین ایمضالایاجاغی «ایران توپراق بوتونلویو، سیاسی و ایقتیصادی باغیمسیزلیغینی ضمانته آلان، بیر میقدار بورج، توپ توفنگ و موهوممات وئریلمه‌سینی تصدیق ائدن» بیر آنلاشما باغلانماسی شرطیله موتفیق‌لرله اورتاق حرکت ائتمه‌یی قبول ائتمیشدیر.
آنجاق خصوصاً آلمانیانین ایران توپراق بوتونلویو موضوعوسوندا تعهوده گیرمه‌یی ردد ائتمه‌سی سؤز قونوسو اولان پلانی چتین‌لیگه سالمیشدیر. ایران شاهی و حوکومتی «توپراق بوتونلویو سیاسی و اقتصادی باغیمسیزلیق»-ین تضمیناتی قونوسوندا مؤطمیین اولمامیشدیر. حتتا شاه اتریش- مجارستان ائلچیسیله آپاردیغی گوروشمه‌ده تکلیف‌لرینین قبول ائدیلمه‌مه‌سی دورومدا، روسیه ایله گؤروشه‌جکلری بلوفونا دا دیله گتیرمیشدیر. اصلینده ایستر اینگلیتره و ایسترسه روسیه‌نین بئله بیز تکلیفی یوخ ایدی. بو آتموسفرده عوثمانلی خاریجی ایشلر ناظیرلیگی، آلمان و اتریش- مجارستانی ایرانین ایستکلری قونوسوندا ایقناع ائتمیشدیر. ائله‌کی آلمان حوکومتی تهران بویوک ائلچیسی پرنس رویسا، «ایمپراتورلوق حوکومتی، غالب گلینن حربین سونوندا، باریش گؤروشمه‌لری گئدیشاتیندا ایرانلی‌لارین توپراق بوتونلویو ایله سیاسی و ایقتیصادی باغیمسیزلیغینی، اینگلیتره ایله روسیه‌یه قاریشی حربه قوشولما شرطیله مودافیعه ائتمه‌یی و قورومایی تعهود ائدر» شکلینده حاضیرلاناجاق بیر متنی ایمضالاماق اوزره صلاحیت وئرمیشدیر.
ایران شاهی موتفیق‌لرله بیرگه ساواشا قاتیلماق اوچون بو شرط‌لری ایره‌لی سورموشدور:
۱- ایرانین سیاسی و ایقتیصادی وارلیغی‌نین ساغلانماسی
۲- اوزون ایللری قاپسایان طرزده بیر ایتفیاق ایمضالانماسی
۳- موهومماتلا بیرگه ماوزر توفنگ‌لری، آوتومات توفنگ‌لر، صحرا و داغ توپلاری وئریلمه‌سی
۴- اَن آزی بیر میلیون عوثمانلی قیزیلی بورج ساغلانماسی.
عوثمانلی دولتی‌نین ایرانلا ایتفیاق قورما چاباسی ایچینه گیردیگی دؤنمده، موتفیق اولان آلمان آراسیندا ریقابت و گووه‌نسیزلیک آتموسفرینین یاراندایغینی دا گؤرمک ممکوندور. بو آرادا آلمانلار، انورپاشانین ایران، افغانستان و هندوستاندا دا اینگیلتره و روسیه‌یه قارشی فعالیت‌لر یوروتمک آماجی‌ایله اولوشدوردوغو «رئوف بی بیریمی»نین چابالارینا مانع اولموشدور. کرمانشاه بؤلگه‌سینده رئوف بیین ائلاتلاری قازانماق و اینگلیتره‌نین نفوذونو قیرمایا یونلیک فعالیت‌لرینه آلمانلار هر جوره انگل چیخارمیشدیلار. دیگر یاندان آلمانلارین شاها باسقی گتیرمه‌لری‌ده، ائلاتلارا منفی تأثیر بوراخمیش و گئری آتدیم آتمایا مجبور ائتمیشدیر.
بونا وئریلجک باشقا بیر اؤرنک ایسه، تهران بؤیوک ائلچیسی پرنس رایسین عوثمانلی علیهینه یوروتدویو سیاست و عوثمانلی مقاملاریندان گیزلی اولاراق ایرانلا ایتفیاق چاباسی ایچینه گیرمه‌سی‌دیر. بو دوروم تهران حربی آتاشه‌سی عومر فوزی بی طرفیندن ۵ کاسیم (نوامبیر) ۱۹۱۵ تاریخینده حربیه ناظیرلیگینه بیلدیریلمیشدیر. آلمانلارین بو تشبوث‌لرینی خبر وئره‌ن عومر فوزی‌بی، عثمانلی دولتی‌نین‌ده ایرانلا آلمان و اتریش- مجارستان ایمپراطورلوغوندان آیری اولاراق بیر ایتفیاق مقاویله‌سی باغلاماسی گرکدیگینی دیله گتیرمیشدیر. اصلینده بیر سوره سونرا دا حربیه ناظیرلیگینین دستورو ایله بو یونده تشبوث‌لره اَل آتمیشدیر.
آنجاق صدراعظم سعیدحلیم پاشا، عومر فوزی بیین موتفیق‌لردن آیری اولاراق ایرانلا ایتفیاق قورما چابالارینا قارشی چیخمیشدیر. خاریجی ایشلر ناظیرلیگی مسئولیتی آلانینا گیره‌ن بیر موضوع دا اوندان خبرسیز یورودولن فعالیت‌لردن راحاتسیز اولدوغونو ۱۲ کاسیم (دئکابر) تاریخینده «تهران ائلچیسی عاصم بیه تام محرمانه‌دیر، بالذات حل ائدیله‌جکدیر» باشلیغی ایله یوللادیغی بیر تئلقرافدا بو طرزده دیله گتیرمیشدیر: «حربی آتاشه فوزی حربیه ناظیرلیگینه چکدیگی تئلقرافنامه‌لردن آنلاشدیغینا گؤره خصوصات سیاسیه‌یه آرتیق اشتراک ائتدیریلمکده‌دیر (یعنی سیاسی ایشلره چوخ قاریشیر). عسکر‌لرین سیاست ایله ایشتیغالی دایماَ نتیجه مضرره وئردیگی کیمی عسکری وظیفه‌لرینین حسن ایفاسینی دا سکته‌دار ائتدیگی تام آجی تجروبه‌لرله ثابیت ائلدوغوندان، تاپشیریلان وظیفه‌دن بالحققین ایفا اوچون موتعالی اولماسی لازیم گلن خوصوصات‌دان غیراموردا احوال سوییه‌دن خبردار اولماسی جاییز دئییلدیر. و بیر ده آلمان سفیری ایله آرانیز دا تکوون ائدن ایختیلافاتین ایستر ذات عالی‌لرینجه و ایستر مرکزجه اتیخاذ ائدیله‌جک تدبیرله حل و ممکون اولوب حالبوکی ایختیلاف واقعه‌نین حربی آتاشه دولایی‌سیله ایرانداکی عوثمانلی و آلمان ضابیطلرینه ده سرایتی حالیندا چوخ وخیم نتیجه‌لر حوصولا گتیره‌بیله‌جگیندن بو خوصوصدا دا ایحتیاط ائدیلمه‌سی الزم‌دیر. دولاییسیلا ایراندا تعقیب ائدیله‌جک آنجاق ناظیرلیک تعلیماتی دایره‌سینده طرف عالی‌لریندن ایداره ائدیله‌‌بیله‌جکدیر. بو بابدا صلاحیت‌دار اولمایان دیگر مأمورلارین موداخیله و ایشتراکینا مئیدان وئریلمه‌مه‌سی تمنا اولور».
یئنه ۲۲ کاسیم (دئکابر)دا خاریجی ایشلر ناظیرلیگیندن تهران ائلچیسی عاصم بیگه «تام محرمانه‌دیر» باشلیغی ایله گؤندریلن تئلقرافدا دا؛ «دولت علییه عوثمانیه آلمانیا و اتریش ایله موقرر ائتدیگی ایتفیاق؛ موعاهیده‌نامه‌لری موجبینه حالاً و استقبالاً دوول مشارأعلیهما ایله موتفیق اولدوغوندان دوول سایره‌ایله عقد ائده‌جگیمیز بالجمله موعاهیدات سیاسیه‌نین ائله بو موعاهیده‌نامه‌لر احکامینا موافیق اولماسی و بناء الیه دایره ایتیفاقیمیزا داخیل اولماق ایسته‌ین دولتلره قارشی تعهود ائده‌جگیمیز وظایفده موتفیق‌لریمیزین بیزیمله موشاریکتی لابوددور. بو حالدا ایرانین گله‌جگی حاققیندا مونفریداً بیر چئشید تعهوده گیرمگیمیز ممکون اولمایاجاغیندان آیری بیر موعاهیده عقدی تصوروندن قطعیاً فراغت ائدیلمه‌لی‌دیر» سؤزلریله بئله بیر آندلاشمانین ایمضالایانمایاجاغی وورغولانمیشدیر.
خاریجی ایشلر ناظیرلیگینین اویاری‌سینا (هشدارینا) باخمایاراق آلمانیا و دیگر موتفیق‌لردن آیری اولاراق ایران و حتتا افغانستانی دا ایچینه آلان بیر ایتفیاق آندلاشماسی‌نین حربیه ناظیرلیگی آچیسیندان، حاضیرلاندیغی ۵ آرالیک (نوامبیر) ۱۹۱۵ تاریخلی بیر بلگه‌دن آنلاشیلماقدادیر. بلگه‌نین باش طرفینده اسلام عالمی ایچینده‌کی شیعه- سوننی ایختیلافی‌نین بیر یانا بوراخیلاراق، «ایتیجاد ایسلام» آنلاییشی چرچیوه‌سینده‌کی حرکت ائدیلمه‌سی گرکدیگی و تهران سفارتینین ده بو یؤنده فعالیت ائتدیگی ایفاده ائدیلمیشدیر. بلگه‌ده، آلمانلاردان آیری بیر ایتفیاق آندلاشماسی حاضیرلانماسینا سبب اولاراق، ایرانداکی آلمان مقاملارینین شوبهه و ریقابت دوغوراراق حرکت‌لر ایله بیرلیکده عوثمانلی‌دان گیزلی اولاراق ایتیفاق قورما چابالاری گؤستریلمیشدیر. بئله بیر شئی آلمان مقاملارین بیلگی‌سی داخیلینده و موافقتی ایله گرچکلشیرسه تهلوکه‌نین بویوک اولدوغونا ایشاره ائدرک بو باغلامدا عوثمانلی دولتی‌نین اتیحاد ایسلام سیاستی چرچیوه‌سینده حادیثه‌لره یاناشماسی گرکدیگی؛ بونون اوچون اَن اویغون زامانین ایندی، یعنی ساواش سیراسیندا اولدوغو ایفاده ائدیله‌رک ساواشین سونوندا نه موتفیق‌لریمیز و نه ده دوشمانلاریمیز بو آماجین گئرچک‌لشمه‌سینه اجازه وئرمه‌یه‌جکدیر دئییلمکده‌دیر. سؤز قونوسو بلگه‌دن آنلاشیلدیغی قدری ایله شاها یوللانان نامه هومایونین ایلک اولاراق نیظامی آتاشه عومر فوزی‌بیه وئریلمیش و داها سونرا تهران ائلچیسی عاصم‌بی واسطه‌سیله شاها سونولموشدور. عاصم‌بی شاه ایله آپاردیغی گؤروشمه‌ده تکلیفین موذاکیره‌سی اوچون باش ناظیر و خاریجی ایشلر ناظیرلیگینین تعیین ائدیلمه‌لرینی ریجاء ائتمیشدیر. بیر گون سونرا موذاکیره‌یه کئچیریلمیشدیر.
نئجه کی سؤز قونوسو دوققوز مادده‌لیک لایحه عینا بئله‌دیر:
۱- دولت علییه عوثمانیه ایله دولت علییه ایران منافع موقددسه‌یه اسلامییه و احکام جلیل شرعییه‌یه مستند مشترک و متعاون و موتساویاً و حوکومت موجود ایسلامیه‌نین ایستیقلال سیاسی و تمامیه‌یه مولکیه‌لرینی تأمین اوچون احوال عسکریه‌لرینین ایصلاحی و اوردولاری‌نین تنظیم و تقویه‌سینه و سیاست عمومییه‌لری منافع اساسی ایسلامییه‌یه موخالیف اولان دوشمان حوکومتلر استیلاسینا بایرام توتدوقلاری ممالک ایسلامیه‌نین وقت و ایمکانین موساعیده‌سی حالیندا استیخلاصی ایله عمل و استعدادلارینا موافیق بیر شکل ایداره‌یه مظهریت‌لرینی استیحصالا خادیم صاف و صمیمی سیاست تعقیبینه معطوف و حوکم الی ماشاالله مؤبداً جاری تدافعی و تجاووزو بیر ایتفیاق موقددس عقد ائله‌میشدیلر.
۲- عاقیدلردن بیریسی منافع عمومییه اسلامییه‌یه موغایر و موتفیقینین ایستیقلال سیاسی و تمامی مولکییه‌سینی موخیل اولماماق و بین‌الایسلام جریانی مقصودُ به اولان صمیمیت و ایتیحادین ضعفینی اینتاج ائده‌جک بیر شکل و شومولدا اولماماق شرطیله اؤز دولتی‌نین منافع خصوصییه‌سینه موافیق اولاراق دیگر دوول اسلامییه و غیرمسلم ایله عقد ائتیلاف و ایتفیاق ائده‌بیله‌جکدیر، بو قدر کی عقد آرزوسوندا اولودوغو ائتیلاف‌نامه و یا موعاهیده‌نامه متن و شومولو حاققیندا اوول امرده موتفیقینی خبردار و موافقتینی استیحصال ائیله‌یه‌جکدیر.
۳- همین ایتفیاق موقددسه (یه) افغانستان حکومتی‌ده داخیل اولابیله‌جگی کیمی اینشاالله تعالی استیخلاصی و حوکومات موختاره و موستقیله شکلینده تأسیس ائده‌بیله‌جک سایر مللل اسلامییه حوکومتلری ده ایدخال ائدیله‌جکدیر.
۴- طرفلر یکدیگرینی ایستیقلال سیاسی مولکییه‌سینی قورومایا موتعهیددیر و بو مقصدی تأمین (ائتمک) اوچون عندالایجاب بیر بیریله بالمذاکره مشترکاً حال حربه کئچرلر.
۵- هر ایکی حوکمدار عالیشأن و حوکومتلری منافع عمومییه اسلامییه‌نی قوروما و توسعون تأمین ائیله‌یه‌جک و بین‌المسلمین هر طورلو نیفاق و ایختیلافی برطرف ائیله‌یرک حوکومات اسلامییه آراسیندا احکام جلیل قرآنییه و شریعت متحرر محمدییه‌یه توفقیاً روابیط موحادنتی تقوییه و تئشیید ائده‌جک و عالم یاسلامدا بیر دؤور صاف اوخووت تأسیسینی و معارفین انتیشارینی کفیل اولابیله‌جک هر طورلو اسبابا توسسول و بو خوصوصلاردا یکدیگریله تشریک و توحید مساعی ائیله‌مه‌یی تعهود ائدرلر.
۶- بو ایتیفاق‌نامه موقددسه اساس و عمومی بیر شکیلده تنظیم ائدیلمیش اولدوغوندان موتفیق‌لر بئینینده بوندا موندریج نوکات اساسیه‌نین شومولوندا و صورت تطبیقیه‌سینده شرح و ایضاح ائده‌جک موعاهیدات موتممیمه و لاحیقه (ضمیمه‌یه) تنظیم و تعاطی ائدیله‌جکدیر.
۷- دولتین علییه‌تین اؤز مملکت‌لرینده بعضی تشبوثات نافعه و اقتصادیه و منافع مالیه مقابلینده اجانبین غیرمشروع درجه‌ده نوفوذ و تحکومونه مئیدان وئرمه‌مک و حریت ایقتیصادیه‌لرینی کسر و تهدید ائتدیرمه‌مک اوچون یکدیگرینی ارشاد مشترکاً تدابیر ایتیخاذ ائدرلر.
۸- ایتیفاق موقددس خافی توتولاجاق و آنجاق طرفینین موافقتی ایله دولت و موتفیق دولتلره اظهار اولونابیله‌جکدیر.
۹- ایکی نسخه اولاراق تنظیم قیلینان همین ایتفیاق‌نامه موقددس احکام مورخخصلرین (اختیارلی تمثیلچیلرین) ایمضاسی تاریخیندن اعتباراً جاری اولاجاق، عوثمانلی و ایران پادشاهلاری جانب عالی‌سیندن ایمکانین موساعید اولدوغو بیر موددت قاصره (قیسا موددتده) ظرفینده ایمضا و تصدیق بویوراجاقدیر.
آندلاشما گؤروشمه‌لرین داوام ائتدیگی سیرادا آلمانلی‌لارین قیشقیرتمالاری ایله روسلارین تهرانا یورومه‌سی و خاریجی ایشلر ناظیرلیگیندن (۲۲ آرالیک (نوامبیر) ۱۹۱۵) یوللانان موتفیقیمیزدن آیری اولاراق ایرانلا بیر آندلاشمانین گئرچکچی اولمایاجاغی، افغانستان و ایرانین باشیندا اولمانین یاخشی، فقط بونون گتیره‌جگی مسئولیتین چتین اولدوغو ایفاده ائدیلرک؛ اینگیلتره ایله روسیه ایرانا هجوم ائدرسه بیزده موتفیق‌لریمیزدن آیری اولاراق ایرانلا موتفیق اولموش گؤرونسک اونو قورتارابیلریک می؟ شکلینده کی یازیلا بو ایتفیاق آندلاشماسیندان واز کئچه‌جکدیر.
همین تاریخلرده آلمانین ایرانلا باغلاماق ایسته‌دیگی آندلاشما تاساریسی ایران La Grande Puissance Muslumane یعننی «موسلمان بؤیوک گوجو» آدی‌ایله تانیتماقدادیر.
مادده‌لری آنا خط‌لرینه بو سایاقدادیر:
مادده ۱: باغلاشما مودافیعه آماجی گودور. روسیه و یا اینگیلتره ایکی طرفدن بیرینه سالدیریرسا او بیری یان اونا سورعتله یاردیم ائده‌جکدیر. آلمانیا ایرانا یاردیم اوچون اونا سیلاح، موهوممات و ضابیط گؤندره‌جکدیر. ایرانین بیر بؤلومونو اؤز اؤلکه‌سینه قاتماق اوچون دئییل، اونون سیاسی و ایقتیصادی باغیمسیزلیغینی ساغلاماق اوچون چالیشاجاقدیر. آلمانیا اؤزونه بعضی منفعت لر ساغلاماق اوچون ایرانی تعویض اولاراق ایرانی فدا ائتمه یه جکدیر. ایران آلمانیا و یا اونون موتفیق‌لریندن بیری علیهینه باشقا بیر دولتله موتفیق اولمایاجاقدیر. ایران، آلمان لهینه ساواشا قاتیلماق اوچون یالنیز طایفا- اویماقلاری توپلاماقلار یئتینمه‌یه‌جک و سورعتله عسکری تشکیلات قوراجاقدیر. بو دوزه‌نلی اوردونون یؤنتیمینی آلمان ضابیط‌لریندن اولوشان بیر هیأته وئریله‌جکدیر.
مادده ۲: آلمانیا ایرانا ساواش هزینه‌لری اوچون آیدا ۵ میلیون مارک (۳۰۰ مینه یاخین لیره‌یه) وئره‌جک و پول گلجکده آلمانیادان ۲۰۰ میلیون مارک‌لیق بورجلاندیرمادان کسیله‌جکدیر. آلمانیا ایرانی روسیه ایله اینگیلتره اولان بورجوندان قورتامایا چالیشاجاقدیر.
مادده ۳: ایران گؤمروک‌لرینین گلیرلری بو بورجلانمانین قارشیلیغیندا اولاجاقدیر.
مادده ۴: ایراندا آیریجا ایمتیازلاری اولاجاق اولان بیر آلمان بانکاسی قورولاجاق و ولایتلرده شعبه‌لری اولاجاقدیر. بو بانک بانکا چکی چیخاراجاق، هر جوره باینیدیرلیق (بانکی عملیات) ایشلری آپاریلاجاق، توپراق و بینا ساتین آلابیله‌جک، خانئقین- تهران دمیر یولونو تیکه‌جک و … .
مادده ۱۱: آلمان وطنداشلاری ایراندا هر طورلو داشیما ایشلرینده ایشتیراک ائده‌بیلرلر.
ماده ۱۲ و ۱۳: ایرانین ساواشچی دولت‌لرله اولان بوتون موعاهیدات عتیقه‌سی (کاپیتولاسیون) قالدیریلاجاق و فرانسیزلارا وئریلمیش اولان اسکی اثرلری بولماق اوچون قازینتی ایمتیازی آلمانلارا کئچه‌جکدیر.
ماددده ۱۴: بو آندلاشما عومومی ساواش سونونادک گیزلی توتولاجاقدیر.
۳- نیظام‌السلطنه ایله ایتفیاق آختاریشلاری
گیزلی یورودولن ایتفیاق یاراتمالاردان خبردار اولان روس اوردوسو ۷ کاسیم تاریخینده تهرانا دوغرو حرکته کئچمیشدیر. بو یوروش شهرده بویوک بیر قورخویا سبب اولموشدور. ائتیلاف دولتلری اؤزلرینه موخالیف اولان هر کسین شهری ترک ائتمه‌سینی ایسته‌دی. ذاتاً آلمانیا، عوثمانلی و اتریش ائلچی‌لری‌ده بیر گون قاباق شهری ترک ائتمیشدیر. بونون یانیندا ایران مجلیسیندکی وکیل‌لردن دئموکراتلار و موخالیف اولان چوخلو قازته بارش یازارلاری ایله بیرگه بویوک بیر ژاندارما بیرلیگی شهری ترک ائده‌رک قوم شهرینه گئتمیشدیر. بو حرکت داها سونرا «موهاجرین» آدی ایله تانیناجاقدیر.
بو آرادا قوم شهرینه گلن مهاجرین، آلمانلارین یاردیمی‌ایله دئموکراتلارین اوندری سلیمان میرزانین باشچی‌لیق ائتدیگی «میللی مودافیعه کمیته‌سی»نی تشکیل ائتدیلر. مهاجرین دیگر شهرلره تمثیلچیلر گؤندرمیش و روس تهلوکه‌سی یوکسک اولدوغو اوچون بیر اوردو قوروب، ساواش فعالیت‌لرینی اویوملو ائتمه‌یه باشلامیشدیر. فقط مئیدانا گتریلجک بو قووه لرین لیدره ده ایحتیاجی واردی. اینگلیز موخالیف توتومو ایله تانینان لرستان اسکی والیسی نیظام‌السلطنه عوثمانلی دؤلتی‌ایله آلمانیا طرفیندن ایرانین تمثیلچیسی اولاراق تانینمیش و اونون واسطیه‌سیله ایلیشکی‌لر داوام ائتدیریلمیشدیر.
آلمانیانین، هندوستان ایله افغانیستانی اولاسی (موحتمل) بیر موتفیق اولاراق گؤرمه‌یه باشلاماسیندان اعتباراً آلمان جاسوسلاری ایرانین فرقلی بؤلگه‌لرینده چالیشاراق ائلاتلار اوستونده و ایرانی باتیسینداکی فعالیت‌لرینی آرتیرمیشدیلار. بو باغلامدا آلمان نیظامی آتاشه‌سی کانیچ ایله نیظام‌السلطنه، بروجرد شهرینده (کیرمانشاه بؤلگه‌سینده) نئچه دفعه آغوستوس آییندا گؤروشمه‌لر آپارمیشدیر.
نتیجه‌ده ۲۶ آرالیک (نوامبیر) ۱۹۱۵ تاریخینده آلمانیانین نیظامی آتاشه‌سی کانیچ ایله نیظام‌السلطنه آراسیندا بروجرد شهرینده ایتفیاق آندلاشماسی ایمضالانمیشدیر: آدی گئدن آندلاشمانین (موعاهیده‌نین) آناخط‌لری بو شکیلده‌دیر:
۱- نیظام‌السلطنه ایرانین قورتولوشو اوچون یارانان میللی حرکتین باشینا کئچر. عومومی باریشا هئچ اولمازسا ایران حوکومتی طرفسیزلیگینی و تام باغیمسیزلیغینی یئنی‌دن ساغلایانا قدر او، بوتون نفوذ و ایمکانلارینی روسیه ایله اینگلیزه قارشی ساواش اوغروندا ایشه سالاجاقدیر.
۲- آذربایجانداکیلار مستثنی، آلمان حوکومتی ساواشین سونونا دک، نیظام‌السلطنه بوتون ایران میللی قووه‌لرینین و ایرانداکی فعالیت ائدن آلمان و تورک بیرلیک‌لرینین قوموتانلیغینی باشچی‌لیغینی ساغلار.
۳- نیظام‌السلطنه ده مارشال گولج و یا یئرینه قویولان شخصین دستورلارینا اویاجاغینی کسین اولاراق آچیقلار.
۴- آلمان حوکومتی اونون قومایلیغینی (ستاد مشترک ارتش) یاراتماق اوزره نیظام‌السلطنه‌نین امرینه بیر ضابیط‌لر هئیتی وئره‌جکدیر. بو هئیت ساواش پلانلاری حاضیرلایاجاق و بو پلانلار نیظام‌السلطنه‌ایله قورمایلار (ستادی) آراسیندا آنلاشمازلیق اولارسا، نیظام‌السلطنه و اونون سئچه‌جکی بیر کیمسه‌ایله آلمانیانین نیظامی آتاشه‌سی و قورمای باشقانلیغیندان مورککب بیر کومیسیون مساله‌نی حل ائده‌جکدیر.
۵- آلمان حوکومتی نیظام‌السلطنه‌نین بویروغونا لازم اولان سیلاح و موهوممات وئره‌جک و یاردیما تورک و آلمان بیرلیک‌لرینین ایرانا گؤندریلمه‌سینه دیققت ائده‌جکدیر.
۶- آلمان حوکومتی لازیمی اؤلچوده ساواش هزینه‌لرینی ساغلایاجاقدیر. همین آماجلا نیظام‌السلطنه ده ایمکان اؤلچوسونده یورد ایچینده وسایط ساغلایاجاقدیر.
۷- آلمان حوکومتی شخصی و سیاسی هزینه‌لری اوچون نیظام‌السلطنه‌نین امرینه آیدا ۲۰۰۰۰ تومن (۸۰۰۰ قیزیل مارک) وئره‌جکدیر.
۸- ساواش دؤنمینده‌کی هزینه‌لرین باریشدان سونرا بللی مرحله‌لر ایچینده ایرانا اؤده‌نه‌جک بیر بورج بیچیمینه سوخولماسی اوچون نیظام‌السلطنه اَلیندن گلنی اسیرگه‌مه‌یه‌جکدیر.
۹- نیظام‌السلطنه ۱۴ اوجاق (یانوار) ۱۹۱۶- یا دک ۴۰۰۰ سیلاحلینی حاضیرلامانی بوینونا آلیر. اگر ایکی آی بویونجا کیرمانشاه ایالتی ایله کوردوستاندا و کنگاور موقعیینده قالابیلیرسه، نیظام‌السلطنه داها ۶۰۰۰ نفری سیلاحلاندیرمانی بوینونا آلیر.
۱۰- آلمان حوکومتی قانونی و دیپلوماتیک بوتون یوللاری ایستیفاده ائدرک نیظام‌السلطنه‌نی، ثروتینی و عاییله‌سینی ساواشین سونوندان اعتباراً ۱۵ ایللیک بیر موددت بویونجا قورومانی بوینونا آلیر.
۱۱- نیظام‌السلطنه ساواشا اؤز حوکومتی‌نین راضی‌لیغی اولمادان گیردیگی اوچون آلمان حوکومتی، هر نه اولورسا اولسون و ساواش آلمان لهینه و یا علیهینه بیتسین، اونون ثروت و املاکی‌نین گووه‌نلیگینین تضمین ائدیجیسیدیر.
۱۲- نیظام‌السلطنه اؤله‌جک اولورسا آلمان حوکومتی بو آندلاشمانین ۱۰ و ۱۱- ینجی مادده‌لرینی واریثی لهینده اویقولایاجاقدیر.
آلمان ایله نیظام‌السلطنه آراسیندا ایمضالانان بو آندلاشما، عوثمانلی دولتیندن گیزلی اولاراق باغلانمیشدیر. زیرا ایره‌لی‌ین گونلرده عوثمانلی دولتی‌نین آندلاشمانی خبر آلدیغینی، نیظامی آتاشه فوزی بیگین ۸ شوبات (فئورال) تاریخینده گؤندردیگی؛ «متوففا کونت کارنیچ، رومی قانونی اول اورتالاریندا نیظام‌السلطنه ایله بیر موقاویله باغلامیش. اگر نیظام (السلطنه) ۸۰۰۰ نفر توپلاییب موبارزه‌یه قاتیلارسا آلمانیا حربدن سونرا ایرانین ایستیقلال و توپراق بوتونلویونو تأمین ائده‌جکمیش» شکلینده‌کی تئلقرافی آچیق بیچیمده اورتایا قویماقدادیر.
دیگر یاندان روسلارین همدان و ساوه‌یه سالدیریسی اوزرینه، قوم شهرینده‌کی موهاجرین موحاصیره آلتیندا قالما ایحتمالینا قارشی کیرمانشاها گلن مهاجرین شوراسی، نیظام‌السلطنه‌نین اؤندرلیگینی قبول ائتدی. روس تهلوکه‌سینه قارشی قصرشیرینده یئرلشدی و بورا دا کئچیجی (موقت) حوکومت اولاراق رسمی بیر هویت قازاندی. آنجاق قورولان کئچیچی حوکومت، چوخلو سورون‌لارلا قارشیلاشدی. بو مئیداندا آلمانیادان وعده ائدیلن یاردیمی آلمادیغی کیمی روسلار قارشیسیندا آردی آردینا یئنیلگی‌لر آلمایا دا باشلامیشدیر. بو آرادا ایتفیاقین معماری اولاراق قبول ائدیلن کانیچ، آلینان یئیلگی‌لردن سونرا آرادان چیخیب و جانی‌نین دردینه دوشموشدور. آلمان ائلچیسی پرنس رایس ایسه ۱۸ آرالیک (نوامبیر) ۱۹۱۵ تاریخینده گوره‌ودن آلینمیشدیر. نتیجه‌ده، نیظام‌السلطنه ایله آلمان آراسیندا باغلانان آندلاشما ایسته‌نیلن سونوجا وارمامیشدیر.
۱۹۱۶- ینجی ایلین نیسان (آپریل) آیی سونلاریندا روسلارین قصرشیرینه دوغرو ایره‌لی‌لمه‌سی اوزرینه، بورا دا یاشایان موهاجیرلر عراقا گئچدیلر.
۱۹۱۶ ماییسین (مای) سون هفته‌سینده انورپاشا ایله ایستانبولداکی آلمان نیظامی آتشه‌سی وون لوسوف باغدادا گئدرک خلیل پاشا ایله بیرلیکده ایران ایچینده حایاتا کئچیریلجک حرکاتی پلانلاشدیرمیشدیلار. حایاتا کئچیریلجک حرکاتدا نیظام‌السلطنه‌یه باغلی قووه‌لرین ده ایستیفاده ائدیلمه‌سی دوشونولدویو اوچون ایکی طرف آراسیندا بیر آندلاشما قرارلاشدیریلمیشدیر. بوندان دولایی نیظام‌السلطنه‌ایله انورپاشا باغداددا اولان کاظمین توربه‌سینده ساده‌جه سیدمدرس و محمدعلی سالار معظم- ین قاتیلدیغی شخسضلرله گؤروشموشدور. بو گؤروشمه‌ده آلمانیادان گیزلی اولاراق بیر ایتفیاق آندلاشماسی ایمضالانمیشدیر (۲۵ مای ۱۹۱۶).
آدی چکیلن آندلاشما حاققیندا یوسف حکمت بایور «تورک اینقیلابی تاریخی» آدلی کتابیندا بو بیلگی‌لری وئرمکده‌دیر:
آندلاشمانین گیریش بؤلمه‌سینده تهراندا شاه طرفیندن قبول ائدیلن عوثمانلی ائلچیسی عاصم‌بی، نیظامی آتاشه‌سی فوزی‌بی، باش ناظیر مستوفی‌الممالک و خاریجی ایشلر ناظیری موحتشیم‌السلطنه آراسیندا گؤروشمولوب، قبول مرحله‌سینه گلن آنجاق روسلارین تهرانا گیرمک اوزره حرکته کئچمه‌سیله شاهین چتین دورومدا قالماسی اوزرینه ائرتلنن آندلاشمانین باش‌قوماندان وکیلی انورپاشا ایله ایران شاهی وکیلی و باش‌قوماندانی نیظام‌السلطنه آراسیندا آشاغیداکی اوچ مادده داها آرتیریلاراق ایمضالاندیغینی یازماقدادیر:
۱- تهراندا موذاکیره و شاه طرفیندن قبول اولونوب ایمضاسی کئچیکمیش اولان آندلاشما عیناً معتبر ساییلاجاقدیر.
۲- عوثمانلی و ایران دولتلری بو موعاهیده‌نین بیرینجی مادده‌سی موجبینه مونعقیددیرلر.
۳- ایکی دولت سیاسی و ایقتیصادی ایستیقلال، داخیلی و خاریجی تمامیت مولکیه‌لرینین تأمینی یکدیگرینه قارشی تعهود ائدیرلر.
بو بیلگی‌لرهباخمایاراق «بیرینجی دونیا ساواشیندا ایران جوغرافیاسیندا ائتنیک، دینی و سیاسی نفوذ موباریزه‌لری» آدلی چالیشماسی اولان باریش متین ایسه اوردو «گئنل قورمای نیظامی تاریخی و استراتژیک اتودلار دایره‌سی باشقانلیغی آرشیوی»نی قایناق گؤستردیگی یازیسیندا ۱۴ مادده‌دن مئیدانا گلن آشاغیداکی متنی انورپاشا ایله نیظام‌السلطنه آراسیندا ایمضالانان آندلاشما اولاراق وئرمیشدیر:
۱- سلطان محمدرشادخان نامینه حربیه ناظیری و باش قوماندان وکیلی انورپاشا و احمدشاه نامینه نیظام‌السلطنه آرالاریندا ایرانداکی آندلاشما ایمضالانمیشدیر.
۲- ایسلامین منفعتینه اویغون اولاراق عوثمانلی و ایران دولتلری آراسیندا سوره‌سیز (موددت‌سیز) بیر قوتسال (مبارک) ایتفیاق ایمضالانمیشدیر.
۳- قوتسال ایتفیاقا داخیل اولان و یا اولاجاق اسلام دولت‌لرینین مولکی، حقوقی، سلطنتی، ایداره داخلییه‌سی، میللیتی، لسانی، عظمتی، هر طورلو قوتسالی تعروض و موداخیله‌دن موصوندور.
۴- موتفیق‌لر بیربیرینین توپراق بوتونلویونو، تام باغیمسیزلیغینی، اقتصادینی، خاریجه قارشی قورونمایی صمیمی اولاراق تعهود ائدر و گره‌کیرسه بونلاری گئرچک‌لشدیرمک اوچون ساواش اعلان ائدرلر.
۵- اتیحاد اسلام آماجینین باشارییا قووشماسی، باغیمسیزلیغین قازانیلماسینا، بونون گلیشدیریلمه‌سینه، استیخباراتین توپلانماسینا باغلی اولدوغوندان موتفیق‌لر بو آنلامدا موشترک سیاست تعقیب ائده‌جکدیرلر.
۶- موتفیق‌لرین هر بیری داخیلی ایحتیاجلارین تأمین، ایداری تشکیلاتلارینی ایصلاح و تنظیم، ثروت و قووتدن لایقلی ایستیفاده‌نی تأمین و هر ایکی اؤلکه نوفوذو ایله اویوملو، قووتلی، مونتظم بیره‌ر ایداره تأسیسی اوچون زامانی الدن وئرمدن فعالیته کئچه‌جکدیرلر.
۷- مملکتین مستقلاً امنیتی و ایستیقلال ایداره‌یه‌سی و موتفیق‌لرین اورتاق منفعت‌لرینی ایخلال ائده‌جک ماهیتده ایمتیاز وئریلمه‌سینی موتفیق‌لر بیربیرینه قارشی تعهود ائدر و بو بابدا اویقولاناجاق تشبوثدن بیر بیرینی خبردار ائدر.
۸- موتفیق‌لر اؤز ایحتیاجلارینی بیر بیریندن تامینی آماج گوتورور و قالخینمالاریندا بیر بیرینه یاردیم‌چی اولورلار. بیر بیریندن تأمین ائده‌بیلمه‌دیکلری ایحتیاجلار اوچون قارشیلیقلی گؤروشرک گره‌کنی (لازم اولان ایشی) ائدرلر.
۹- بیربیرینی خبردار ائتمک و بیر بیریندن ایجازه آلماق شرطیله موتفیق‌لر یابانچی دولت‌لرله آندلاشما ایمضالایابیلرلر.
۱۰- موتفیق‌لر، سیاستی اؤزلری اوچون اویغون اولان اوروپا دولتلری ایله ایسلامین منفعت‌لرینه اویغون شرط‌لرده ایتفیاق آندلاشماسی ایمضالایابیلرلر.
۱۱- موتفیق‌لرین اسلام عالمینه قارشی اولان مسئولیت‌لری داوام ائتمکده‌دیر. بو باخیمدان دوست دولتلر نزدینده دوستجا تشبوثه گیریشرک، موسلمانلارین حقوقی حاقلارینی تأمینی و دوشمان الینده‌کی موسلمان محکوملارین سربست بیراخیلماسی اوچون بیر ایداره مستقیل و یا موختار بیر تشکیلات قورولمایا چالیشاجاقدیر.
۱۲- دوشمان ایشغالینا اوغرامیش موسلمان اؤلکه‌لرین قورتولماسی و موحافیظه‌سی، ایتفیاق موقددسه داخیل حوکومتلر طرفیندن تأمین ائدیله‌جک و اونلاردا بو موقددس ایتفیاقین بیره‌ر پارچاسی اولاجاقدیر.
۱۳- شیعه‌لرین عوثمانلی پادشاهینی خلیفه اولاراق تانیماسی و خیلافت مقامی‌نین دا جعفری مذهبینی تانیماسی اساسی ایله سوننی، شیعه ایختیلافی قالدیریلمیشدیر.
۱۴- ائله بو مادده اساسیه‌یه عاید تفرعات ذیلاً عقد ائدیله‌جک موقاویلات ایله تنظیم ائدیله‌جکدیر.
آیریجا نیظام‌السلطنه، ایتفیاق آندلاشماسیندان آیری اولاراق انورپاشایا تورک ظابیط‌لرینین ایران اوردوسوندا یئر آلماسی تکلیفینی‌ده ایره‌لی سورموشدور. انورپاشا تکلیفه موثبت یاناشاراق تورک عسکرینین ایران یونیفورماسی گئیه‌بیله‌جگی کیمی ظابیط‌لرین هزینه‌لرینین ده آلتینجی اوردو قوماندانلیغی طرفیندن قارشیلاناجاغینی بللی ائتمیشدیر. بونون نتیجه‌سینده ایران قوای عمومییه‌سی قوماندانی نیظام‌السلطنه ایله تهران نظامی آتاشه‌سی عومر فوزی بی آراسیندا تورک عسکرینین ایران اوردوسونا داخیل اولماسینا دایر بیر مقاویله ایمضالانمیشدیر.
بو آرادا اون اوچونجو قول اوردو بیرلیک‌لری ایران ایچینده ایره‌لی‌له‌مه‌سینه داوام ائدرکن نیظام‌السلطنه‌نین ده اؤنملی میقداردا قووه توپلایاراق عثمانلی بیرلیک‌لرینه دستک اولاجاغی دوشونولمه‌سینه باخمایاراق، سؤز قونوسو دوروم گئرچک‌لشمه‌یه‌جکدی. آنجاق نیظام‌السلطنه ایله عوثمانلی آراسینداکی ذیکر اولونان یاخینلاشما آلمان سفیرینی راحاتسیز ائتمیش، نیظام‌السلطنه‌یه عوثمانلی تأثیری آلتیندا حرکت ائدرسه هر طورلو آلمان یاردیمیندان محروم قالاجاغی تهدیدینه ال آتمیشلار. بونا بنزر بیر اؤرنک‌ده ۲۶ – ۲۵ حاضیران (ژوئن) ۱۹۱۶ تاریخینده ایرانا یئنی منصوب اولان آلمان ائلچیسینین وئردیگی قوناقلیقدا باش وئرمیشدیر. قوناقلیغا خلیل پاشا، نیظام‌السلطنه و عومر فوزی بی چاغریلمیشدیر. یئمک سیراسیندا خلیل پاشا «ایرانا تخصیص ائتدیگیمیز عوثمانلی اوردوسونون وظیفه‌سی ایرانی، روسلاردان تخلیص و صاحب مشروع اولان ایرانلی‌لارا تسلیم و دایماً ایرانین موحافیظه‌سینی اوزوندن تشکیل ائده‌جگیمیز اوردو ایله تودیع دیر» دئمیشدیر. آلمان ائلچیسینین وئردیگی جاوابدا «ذاتاً باشقا طورلو ده اولابیلمز و فیکریمه قالیرسا آلمانیا دولتی حوکومت ثنیّه‌نین ایران حاققیندا بیر عمل استیلا بسله‌دیگینی آنلادیغی آندا روسلارلار آندلاشمایا مجبوردور» شکلینده‌کی سؤزلرینه نیظام‌السلطنه «ایرانلی‌لارین عوثمانلی قارداشلاریندان امین اولدوغونو اگر آلمانلار ایرانلی‌لارا بؤیوک بیر یاخشی‌لیق ائتمک ایسته‌ییرسه، تهراندا موذاکیره‌سی سونا چاتان و آلمانیا، اطریش، عوثمانلی ائلچی‌لرینین ایمضا(سی) اوچون دستور آلدیغی حالدا، روسلارین سون سالدیریسی ایله ایمضاسی گئجیکن موعاهیده‌نی ایندی ایمضالار و عوثمانلی‌لارلا برابر ایرانین تمامیت مولکیه‌سی و ایستیقلالینی تأمین و ایرانین ترققی و تقوییه‌سی اوچون بئش- اون ایل یاردیم ائدرلر. اوندان سونرا ایران هم اؤزونه و هم ده موتفیق‌لرینه نافع حالا گلیر ایرانلی‌لار، بوتون شرفلی‌لر کیمی صادیق و فداکار بیر قوم‌دیر، موتفیق‌لریندن آیریلماز و هئچ بیر دوشمانلا آنلاشماز (لار)» دئیه‌رک مقابیله‌یه باشلامیشدیر. طرفلر آراسیندا جریان ائدن سؤز قونوسو حادیثه اساسیندا آلمانیانین نیظام‌السلطنه- عوثمانلی یاخینلاشماسیندان نه قدر راحاتسیز اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر.
آیریجا یئمکدن سونرا نیظامی آتاشه عومر فوزی بی ایله باش باشا قالدیقلاریندا آلمان ائلچیسینین «آلمانیانین ایرانا قارشی بیر عهد آلتینا گیرمه‌یه‌جگینی و ایران اوردوسو تشکیلاتینی یالنیز عوثمانلی ضابیطلرینه تاپشیرمایاجاغینی» سؤزلرینی سؤیله‌مه‌سی‌ده غایت دیققت چکیجی‌دیر.
عوثمانلی دولتی‌ایله نیظام‌السلطنه آراسیندا بیر ایتفیاق آندلاشماسیندان خبردار اولان آلمان ائلچیسی ده ایرانلا بیر آندلاشما باغلاماق اوچون تشبوثه گیریشمیشدیر. بو مرحله‌ده نیظام‌السلطنه ایله ایکی دفعه گؤروشموشدور. بو گؤروشمه‌دن خبردار اولان نیظامی آتاشه عومر فوزی بی «غایت مستعجل، محرم و خوصوصی‌دیر» عیباره‌سی رمزلی تئلقرافی، ۱۲ ائکیم (اوکتیابر) ۱۹۱۶ تاریخینده خاریجی ایشلر ناظیرلیگینه گؤندرمیشدیر.
آلمان ائلچیسیله نیظام‌السلطنه آراسینداکی ایلک گؤروشمه‌ده، کرمانشاهدا قورولان حوکومتده خارجی ایشلر وکیلی اولان نیظام‌السلطنه‌نین اوغلو دا حاضیر اولموشدور. گؤروشده آلمان ائلچیسی بیر آز تهدید واری ایفاده ایله عوثمانلی دولتی ایله کیرمانشاهدا باغلانان آندلاشمادان خبردار اولدوغونو دیله گتیرمیشدیر. نیظام‌السلطنه ایسه بئله بیر آندلاشمانین اولمادیغینی ایفاده ائتمیشدیر. بونونلا بئله، آلمانلارین موتفیق‌لریله برابر تهراندا ایمضالامایا راضی اولدوقلاری موعاهیده‌نی ایمضالادیقلاری تقدیرده، آلمان سیاست و دوستلوغوندان شوبهه دویاجاقلارینی آچیقلایاراق نیظام‌السلطنه، ایران میللتی‌نین آرتیق واخت ایتیرجک بیر حالدا اولمادیغینی دا سؤزلرینه آرتیرمیشدیر.
قیسسا موددتدن سونرا آلمان ائلچیسیله نیظام‌السلطنه آراسیندا داها بیر گؤروشمه گرچکلشمیشدیر. بو گؤروشمه‌ده بویوک‌ائلچی، نیظام‌السلطنه‌یه بیر ایتفیاق آندلاشماسی متنی وئرمیش، آنجاق آدی گئدن متنی هم حوکومت صلاحیتلی‌لریندن و هم ده عاییله‌سیندن گیزلی توتماسینی ایسته‌میشدیر. بونون ترسینه نیظام‌السلطنه، باغلانماسی ایسته‌نیلن آندلاشمایا عوثمانلی و اتریشلیلرین ده داخیل اولماسی گرکدیگینی سؤیله‌میشدیر. وئردیگی جاوابدا ائلچی، اتریشلیلرین ایرانلا علاقه‌سی اولمادیغینی، عوثمانلی سفیرینین ایسه بورادا حاضیر اولمادیغیندان اونا گره‌ک اولمادیغینی بیلدیرمیشدیر. بونون اوزرینه نیظام‌السلطنه ایستانبولا خبر وئرمه‌سی گرکدیگینی ایفاده ائتمیشدیر. آلمان ائلچیسینین تکلیفینه باخیلدیغیندا، داها اؤنجه تهراندا قبول ائدیلمه مرحله‌سینه چاتان متندن فرقلی اولاراق آغیر شرط‌لری ایحتیوا ائدن یئنی بیر طرفین سونولدوغو گؤرونمکده‌دیر. بو دوروم، نیظام‌السلطنه‌نی اولدوقجا راحاتسیز ائتمیشدیر. اؤیله‌کی آندلاشمادا ایرانین باغیمسیزلیغی‌نین تأمین ائدیلمه‌سی آنلاییشینا آلمانیا طرفیندن قبول ائدیلمه‌سی ساواش سونونا بوراخیلماقدا و ایران اوزرینده‌کی کاپیتولاسیونلارین داوام ائتمه‌سی ایستنمکده‌ایدی. آندلاشمانین متنی بو شکلیده‌دیر:
صورت: آلمان دولتی ایله عقد ائده‌بیله‌جگی بیر موعاهیده حاققیندا ایران دولتی‌نین درمیان ائده‌بیله‌جگی شرایط بر وجه آتی‌دیر.
بیرینجی مادده: ساممید عمومیه ایله ایرانین ایستیقلال و توپراق بوتونلویونون تانینماسینی و ایرانین سیاستاً و تیجارتاً تقویه و ترققی‌سی وسایطینی تأمینی اوچون آلمان و ایران دولتلری ایران مسأله‌سینین موستقبل صلح موعاهیده‌سی اثناسیندا تماماً حل و فصل لزومونا موافیق‌دیر.
ایکینجی ماده: آلمان دولتی بو مادده موجبینجه ایران مسأله‌سینین صلح موذاکیراتیندا تسویه و حلینی بوتون وسایل ایله طرفدار و ساعی اولماغی تعهود ائدر.
اوچونجو ماده: بیرینجی مادده‌دکی مقاصدین فعلیته اقترانی اوچون لااقل زیرده کی موادین استیحصالی لزوموندا طرفین قانع‌دیر.
الف) ایرانین ایستیقلال و توپراق بوتونلویونون آلمان، عوثمانلی، روس و اینگلیس‌لردن یارانان دؤرد دؤلت طرفینده تانینماسی و تعهود ائدیلمه‌سی.
ب) خوصوصی طرفلرله هر میللت مواد تیجاره‌سینین بیلامشکلات و سربستجه ایرانین هر طرفینه گیره‌بیلمه‌سی.
ج) اجانبه عایید حق حماییه موصونییت ایلغاسی.
د) مادده‌سینه اویغون دؤرد دؤلت مورخخصلریله بیر ایران مورخخصیندن اولوشان اون ایل موددتله تهراندا بیر کومیسیون تأسیسی و ایران دولتی اؤز موقع مالی‌سینی ایصلاح ائده‌بیلمک اوچون ایرانا وئره‌بیله‌جک مبالغین بو کومیسیون معریفتی ایله تعیین میقداری و مبالیغین صورت صرفینه بو کمیسیونون نیظارت ائیله‌مه‌سی و ایران دؤلتی طرفیندن ملل مذکوره‌یه وئریله‌جک حق سیاسی و یا تیجاری ویا ایقتیصادی‌نین صییان (مصون) اولماسی خوصوصونا کومیسیونون مراقیبت ائیله‌مه‌سی و خلاف قرار بو بیر حال واقع اؤلورسا اونو الغاء و تعدیل حاققینی حایز اولماسی و ایرانا عایید مسائل مهمه دؤلتده ائله بو کومیسیونون ایران دؤلتی نزدینده حق مشاوره‌یه حایز اولماسی.
دؤردونجو مادده: بیرینجی ماده‌دکی مقصدین استحصالی اوچون ایران دؤلتی ائله بو موادین ایمکان درجه‌سینده حسن تطبیق و ایجراسینا سعی ائده‌جگینی تعهود ائیلر.
الف) روس و اینگلیز‌لرین استیلا تهلوکه‌لرینین رفعینی (قالدیرماسینی) و اوچونجو مادده‌نین موحتوی اولدوغو ترتیباتین تطبیقی اوچون ممکون اولدوغو قدر روس و اینگلیز‌لر نفوذونون کسری آلمان، عوثمانلی نفوذلارینین تحکیمی روس و اینگلیز‌لر عسکرلرینی ایراندان چکمه‌یه‌جک اولورلارسا اونلاری تحت ایشغالینداکی اراضی قدر بیر قیسمی‌نین آلمان و عثمانلی دؤلتلری طرفیندن ایشغال ائیلمه‌سینه ایران دؤلتینجه حق
ب) ایران دؤلتی حرب ایمتیداد ائدرسه تیجارت و منافع اجنبیه‌نی تأمین و ایران ایستیقلالینا موخالیف اولانلارا قارشی ایستیخدام ائیله‌مک اؤزره قووه موسللحه و بیر ایداره مونتظمه ترتیب ائده‌جکدیر. آلمان و عوثمانلی دولتلری بو مقصدله اشخاص و لوازم گؤنده‌ره‌‌رک ممکون مرتبه موعاونتده اولاجاق.
بئشینجی مادده: ایران دولتی تبریز- چئراندوز ایستیقامتی ایله عوثمانلی حدودونا و قصرشیریندن تهرانا بیره‌ر دمیر یولو خطی و همدان ایله اصفهانا بیر شوعبه یاراتماسی اوچون آلمان دولتینه ایمتیاز وئریر و بو ایمتیازین تفرعاتی صلحون انعیقادیندان آلتی آی سونرا تعیین ائدیله‌جکدیر. ایران دولتی ایران داخلینده تیکیله‌جک بالجمله دمیر یولو خطوطونون اوروپادا معمولون به اولان (رایج اولان) بیر متر ۴۶ سانتیمتر عرضینده اولماسینی ترویج ائدر، یالنیز موضوع تیکیله‌جک خط مستثنا اولاراق دار اولا بیله‌جکدیر.
آنجاق آغیر شرط‌لر ایحتوا ائدن بو آندلاشما طرحی ایجرایا قویولمایاجاقدیر. دیگر طرفدن ۱۹۱۶ ایلینین حاضیران (ژوئن) آییندا داها اؤنجه پلانلادیغی اؤزره علی احسان پاشا قوموتاسینداکی عوثمانلی قوشونو سالدیرییا کئچرک ۲ تمموز (جولای)دا کیرمانشاها گیرمیشدیر. تورک اوردوسونون کیرمانشاهی آلماسی روس کنترولونداکی تهران حوکومتیندن تئپکی گلمیش و حتتا حوکومت شاهی‌دا آلاراق پایتختی مازندرانا داشیمایا بئله دوشونموشدور. آردیندان علی احسان پاشا قوهو‌لری تکرار حرکته کئچرک ۱۰ آغوستوس تاریخینده همدانا گیرمیشدیر. حتتا علی احسان پاشا بورادا بیر بیان‌نامه یایینلایاراق موسلمانلاری جهادا چاغیرمیشسا دا، انگلیز و روس کونسوللاری شهرده یاشایان خریستینلرین حایاتینی تهلوکه‌یه آتاجاغی ایددیعاسی ایله بونا تپکی گؤسترمیشدیلر.
اون اوچونجو قول اوردو بئش آیدان آرتیق بیر موددت همداندا قالماسینا باخمایاراق، یئترلی گوجه صاحب اولمادیغی اوچون تهرانا یورویرک ایرانی رسماً ساواشا سوخمامیشدیر. شوبات (فئورال) آیی اورتالاریندا ایرانلا ایتفیاق قورما چاباسی‌نین آرتیق نتیجه وئرمه‌یه‌جگی تهران سیفارت مصحلت‌گذاری نذهت بیین چکدیگی تئلقرافدان آچیق بیر شکلیده آنلاشیلماقدادیر. ائله کی سؤز قونوسو تئلقرافدا؛ تهرانداکی قزاق اوردوسونون ایرانین عجزی اؤزوندن انگلیز طرفداری بیر روس قوماندانا زورلا تسلیم ائدیلدیگی و بئله‌جه پایتخین انگلیز کنترولونا کئچدیگینی یازماقدادیر. تئلگرافین داوامیندا ایسه؛ قزوینه چاتان انگلیز‌لرین بورادا بئش لئیه معاش ایله و شرق پولیسی آدی ایله بیر تشکیلات قوراراق افغانستان یولوندان گؤوه‌نلیگینی ساغلاماق آماجیندا اولدوقلاری بیلدیریلمیشدیر. تهراندا قورولماقدا اولان پولیس تشکیلاتینا ائرمنی‌لر ده دعوت ائدیلمیش و تقریباً ۲۰۰۰۰ نفرلیک بیر قووه‌نین عوثمانلی دؤلتی علیهینه ایستیفاده ائدیله‌جگی تهلوکه‌سی اوتایا چیخمیشدیر. بونونلا بیرگه، انگلیس طرفداری بیر کابینه‌نین مئیدانا گتیریلمه چاباسی ایچریسینه گیریلدیگی، شاهین بونا قارشی قویاجاق گوجو اولمادیغی، اؤلکه‌ده‌کی دورومون گئتدیکجه پیس‌لشدیگی و ایراندان بیر شئی گؤزلنیلمه‌مه‌سی گرکدیگی دا ایفاده ائدیلمیشدیر.
اون اوچونجو قول اوردونون ایراندا اولماسی ایسه، آلتینجی قول اوردونو ضعیف بوراخمیشدیر. عراقداکی انگیلیز سادیریسینین آرتماسی‌ایله بیرگه، ۲۵ شوبات (فئورال) ۱۹۱۷ تاریخیندن اعتیباراً، اون اوچونجو اوردو باغدادا گئتمک اؤزره گئری چکیلمه‌یه باشلامیشسا دا، قیسسا سوره سونرا ۱۱ مارت (مارس)دا باغداد دوشموشدور. عوثمانلی اوردوسونون گئری چکیلمه‌سی، ایرانین روس کنترولونا گیرمه‌سینی آسانلاشدیرمیشدیر. بوندان سونرا کی موددتده نیظام‌السلطنه، آلمانیادان یئترلی دستگی گؤرمه‌یه‌جک و نیسان (آپریل) ۱۹۱۷ -دا ایستانبولا چاغریلاجاقدیر.
همین گونلرده بولشویک اینقیلابینین پاتلاق وئرمه‌سی، روسیه‌نین ساواشدان چکیلمه‌سینه سبب اولموشدور. بو دوروم، هرنه قدر اوچ ایل بویو داوام ائتمکده اولان ساواشین گئدیشاتیندا تورکلر و آلمانلار آچیسیندان بیر آوانتاژ ساغلامیشسا دا، ایرانلا ایتفیاق چابالاری آچیسیندان بیر دئییشیک‌لیگه سبب اولمامیشدیر. بو آرادا برست- لیتووسک آندلاشماسیندا ایرانین طرفسیزلیک سیاستی‌نین ساغلانماسی و توپراق بوتونلویونون قورونماسی طلبی‌ده اله آلینمیش و ایرانداکی روس و تورک عسکرلرینین گئری چکیلمه‌سی اساسی قبول ائدیلمیشدیر. نهایتده سؤز قونوسو دوزه‌نلمه (تنظیمات و اصلاحات)، عوثمانلی‌نین شرق سرحدینی گووه‌نجه آلتینا آلماسیندا موثبت یؤنده بیر ائتکیه صاحب اولموشدور.
سونوچ
عوثمانلی دؤلتی ایله ایران آراسیندا ایتفیاق قورما تشبوث‌‌لری بیرینجی دونیا ساواشی بویونجا داوام ائتمیشدیر. بو یؤنده‌کی چابالار ساواشین لاپ باشلانغیجیندا اویقولامایا باشلامیش و کاسیم (دئکابیر) ۱۹۱۵ ایلینده ایمضا مرحله‌سینه داخی گلیب چاتمیشدیر. بونونلا بیرگه گؤروشمه‌لرین داوام ائتدیگی دؤنمده، ایستر آلمان و ایسترسه عوثمانلی دولتی، موتفیق‌لرینه خبر وئرمه‌دن، ایرانلا ایتفیاق گوروشمه‌لرینه گیریشمیش، آنجاق ایجرا مرحله‌سینه گتیره‌بیلمه‌میشدیر.
تهرانین روس و انگلیز کنترولونا گیرمه‌سیله بیرگه عوثمانلی دؤلتی و آلمان، لرستانین اسکی والیسی نیظام‌السلطنه‌نی ایرانین تمثیلچیسی اولاراق تانییاراق اونون اوزریندن ایتفیاق تشبوث‌لرینه اَل آتدیلارسادا، ایسته‌نیلن نتیجه آلینمامیشدیر.
ایتفیاق آندلاشماسی‌نین گرجگلشمه‌مه‌سینین اَن اونملی سببی، ایرانین ایچینده حوکوم سوره‌ن منفی دورومدور. چونگو ساواش ایللریندهایراندا مرکزی اوتوریته صعیفدیر. آیریجا سیاسی چاتیشمالار، دارتیشمالار، مرکزی یؤنتیمین ائلاتلارا سؤز یئریده‌بیلمه‌مه‌سی، اؤلکه‌نین انگلیز و روسیه آراسیندا بولونوب پایلاشیلماسی دا باشقا عامیللر سیراسیندا ساییلابیلر. طبیعی‌کی بیر ده بونا موتفیق اولان آلمان ایله عوثمانلی دولتی آراسیندا، خوصوصیله ایران جوغرافیاسیندا باش وئرن قارشیلیقلی گووه‌نسیزلیگین علاوه اولماسی، ایتفیاق چابالارینی بوشا چیخارمیشیدیر.
بو مقاله آشاغیدا آدرسی وئریلن مقاله‌نین عرب آلفابه‌سینه کوچورولموش حالی دیر. حورمتلی رحیم بی شاوانلی‌دان بو مقاله نی عرب آلفابه‌سینه کؤچوردورکلری اوچون تشککور ائدریک. قایناقلار اوچون مقاله‌یه مراجعه ائدینیز:
Kürşat Karacagil (2014), “I. Dünya Savaşında Osmanlı Devletinin İran’la İttifak Kurma Arayışları”, OTAM, Sayı ۳۶, ss. 95-116.
[۱] – استانبول اونیورسیته‌سی آتاتورک اساسلاری و اینقیلاب تاریخی انستیوسو اؤیره‌تیم اویه‌سی، دوکتور- پروفسور.