«اکثر یازارلاریمیزین فلسفی هدفی یوخدور» -موراد کهنه‌قالا ایله مصاحبه
«اکثر یازارلاریمیزین فلسفی هدفی یوخدور» -موراد کهنه‌قالا ایله مصاحبه
کؤچورن: ائلیار پولاد
-مراد معلم، خوش گؤردوک.
– خوش گونون اولسون، کومسومول!
– یازماقدان، یارادیجیلیقدان باشلایاق. بیلمک اولارمی حاضیردا نه یازیرسیز؟
– معلومدو کی، یازار دوشوندوکلرینی کامپیوترین یادداشینا کؤچورتمک اوچون اونا سربستلیک و واخت لازیمدی. سایتداکی فعالیتیمله سربست یارادیجیلیق توتوشمور. بئله گؤتورنده چاپ اولونماغینی گؤزله‌ین بئش کتابیم وار. بارماغینی قاتلا، بیر-بیر دئییم. شعرلر کتابیم، حکایه‌لر کتابیم، اوشاقلار اوچون پووئست و حکایه‌لر کتابیم، «شکلینی منه گؤندر» آدلی آوانقارد استیللی فیسبوک رومانیم، «بئش آی ایسوئچ دوشرگه‌سینده» آدلی آوتوبیوقرافیک رومانیم، دونیانین غیری-عادی انسانلاری حاقدا «دلی داهیلر» آدلی کتابیم، «آذربایجان آلمانلاری» آدلی آراشدیرمالار توپلوسو کتابیم… نئچه اولدو، یئددی؟ هله پوبلیسیستیکامی بورایا قاتمیرام. سادالادیغیم بو کتابلارین هامیسی الکترون وضعیتده حاضیردی. خیر اولا، من هم یازمالییام، هم ده قوولوغومو (فلشیمی) قولتوغوما ووروب نشریاتلار گزمه‌لییم؟ آرتیق شخصی وسایطیم حسابینا کتاب چاپ ائتدیرمک کیمی سادلؤوح فیکیرلردن اوزاغام. هامی بیلیر کی، آزسایلی آذربایجان اوخوجوسونا اومیدلی اولوب، ساتیشدان گلیر الده ائتمک نامینه کتاب چاپ ائتدیرمک کیمی خیاللار گنجلیک رومانتیکاسینا عاییددی.
– پروبلئم تکجه اوخوجو ساییندادی، یعنی؟
– اوخوجو سایی دئینده، صحبت تکجه کتاب اوخویانلارین آزلیغیندان گئتمیر. صحبت خالقین، میلتین آزلیغیندان گئدیر. یعنی، روسییا، تورکیه کیمی اؤلکه‌لرله مقایسه‌ده بیز آزیق. روسییادا کتاب تیراژی ایله آذربایجانداکینی نئجه مقایسه ائله‌مک اولار؟ تکجه، بئش-اون میلیون اهالیسی اولان خالقین دیلینده یازماقلا میلیونلارلا اوخوجو قازانماق امکانی آبسورددو. آنجاق بو پروبلئمدن چیخیش یولو وار.
– نئجه؟
– سکسن میلیونلوق تورکیه، قیرخ میلیونلوق گونئی آذربایجانی بازارینا چیخماقلا. لاکین بوردا دا بیر پروبلئم وار. خالقین نئچه فایزی مطالعه‌یه مئیللیدی؟ مثلا، شیمالی آذربایجاندا سووئتلر دؤنمینده مجبوری معاریفلندیرمه پروسئسی گئتدیگیندن جیدی اوخوجو کونتینگئنتی فورمالاشمیشدی. ایندی ایسه بو یوخدو. کتابا، مطالعه‌یه ماراق کؤرپه‌لیکدن، اورتا مکتبلردن باشلانمالیدی. اوشاق کتاب اوخوماق عوضینه سئریال قهرمانلارینی ایزله‌ییرسه، او، نه گنجلیگینده،نه ده یاشلی واختیندا مطالعه ایله ماراقلانمایاجاق. کتابین بئلینی قیران هم ده موجود الکترون واسطه‌لردی. بونون اوچونجو پروبلئمی ده اثری روس دیلینه چئویرمک، تورکیه تورکجه‌سینه اویغونلاشدیرماق، یاخود جنوبداکیلار اوچون الفبا دییشیکلیگی ائتمک اوچون ده خیلی مادی وسایط طلب اولونور. بو ساعات ادبیاتین دا کوممئرسییایا چؤنمه دؤورودو، الینده مایان اولماسا یازدیقلارینی لازیم اولان اوخوجویا چاتدیرا بیلمزسن.
– بوتون بو پروبلئم‌لرله برابر سوروشماق ایستردیم، ایری‌حجملی اثر یازماق باره‌ده دوشونورسونوزمو؟
– آدیمین شاعیر کیمی چیخماسینا باخمایاراق، من شعردن داها چوخ نثر و پوبلیسیستیک متن‌لر یازمیشام. نثرین امکانلاری هر معنادا گئنیشدی. دوشونورم کی، شعر ادبیاتین اوشاقلیق، نثر یئتکین‌لیک، فلسفه ایسه قوجالیق دؤورودو. قالدی، یئنی اثر یازماغیما، چوخداندی، بئینیمده بیر رومان و بیر پووئست سوژئتی دولاشیر. هوس‌لندیریجی بیر استیمول اولسا، بئینیمدن کامپیوتره کؤچوره بیلرم. آنجاق بئله گؤتورنده حساب ائدیرم کی، منیم ادبیات قارشیسیندا بورجوم یوخدو، عکسینه، ادبیاتین منه بورجو وار.
– بس فلسفه ادبیاتدا نئجه ایفاده اولونمالیدی؟
– منجه، بوینوبوکوک بیر بنؤوشه‌نی وصف ائتمک اوچون فلسفه او قدر ده واجیب دئییل. لاکین ایری‌حجملی نثر اثرینین اؤزولونده، شوبه‌سیز، فلسفه دایانمالیدی. یازیچی اثرده نه‌یی، هانسی یاشام نؤعونو تلقین ائتمک ایسته‌دیگینی اولجه‌دن بیلمه‌لیدی. یعنی، یازیلاجاق اثرین فلسفی اسکلتی بری باشدان حاضیر اولمالیدی. قالان ایشلر، اسکلتی بدنله دولغونلاشدیرماق، فورمالاشدیرماق یازی پروسئسینده باش وئره‌جک. هر بیر جدی یازارین فلسفی هدفی اولمالیدی. بیزده‌کی یازارلارین استعدادی اولسا دا، اکثریتینین فلسفی هدفی یوخدو. بیزیم‌کی‌لر ائله بیلیر سانتیمانتال هندوستان قاراچیلاری کیمی غملی شئیلر یازاراق انسانلاری کؤورلدیب آغلاتماق لازیمدی. فیکیر وئرمیسینیزمی، درد-بلادان یازیب آداملاری کؤورلدنلرلا شاعیر دئییرلر. مرثیه‌چیلیک هر یئری باشینا گؤتوروب: موسیقیمیزده آغلاشما، پوئزییامیزدا آغلاشما، نثریمیزده آغلاشما، خبرلریمیزده آغلاشما. تکجه ولتر بدیعی و فلسفی یارادیجیلیغی ایله بوتون فرانسادا دولت قورولوشونا مثبت تاثیر گؤسترمیش، آلمان، ایسوئچر، انگلیس جمعیتلرینی سیلکله‌میشدی. عمومیتله، جنّت آدلاندیردیغیمیز ایندیکی آوروپا اؤلکه‌لری، اساسن، اونلارین فیلوسوف و یازیچیلارینین تربیهلندیردیگی انسانلارین قوردوغو دولتلردی.
– مودرنیستلر «صنعت صنعت اوچوندور» دئییردیلر…
– دوشونورم کی، یارانمیش بوتون صنعتلر: یازیلانلار، چکیلنلر، یونولانلار، سسلننلر، بونلارین هامیسی انسان ذوقونو فورمالاشدیرماغا خدمت ائتمه‌لیدی. صنعت یوکسک ذوق و انسانلیق آشیلامالی، یعنی صنعتین مقصدی یوکسک ذوقلو انسانلارین جمعیتینی یاراتماقدی. اونا گؤره صنعت حیوانلار، حشراتلار اوچون یوخ، یالنیز شعورلو انسانلار اوچون نظرده توتولور. صنعت یارادان یاراتدیغینی بیر شخصه یوخ، بوتؤولوکده جمعیته عنوانلامالیدی. اونا گؤره ده یارادیلان صنعت هم ده صنعت اوچوندو.
– سیزجه، چاغداش آذربایجان ادبیاتینین بونا بنزر هانسیسا بیر مانیفئستی اولمالیدیرمی؟
– اصلینده، ادبیاتین عمومیلیکده مانیفئستی اولمور. ادبی «طریقت‌لر»-ین، یعنی یارانان کنار ادبی جریانلارین مانیفئستی اولور. اونلار بونونلا اؤز یارادیجیلیق استقامت‌لرینی جمعیته اعلان ائدیرلر. بیر واختلار آ.ی.و.-نو یارادارکن، اونو ادبی جریان کیمی نظرده توتموشدوم. لاکین معین سبب‌لردن جریانا چئویره بیلمه‌دیک.
– مراد معلم، سیزین صحبتلرینیزدن و آیری-آیری مصاحبه‌لرینیزدنده حیس ائتمیشم کی، یاپون ادبیاتینی سئویرسینیز.
– دوغرودو. یاپون ادبیاتینا ایلک دفعه هایکولاری اوخویاندا ایلیشمیشدیم. بو اینجه پوئزییا نؤعو حاقدا سونرالار تحصیل آلدیغیم ادبیات انستیتوتوندا سئمینارلار دینله‌یه‌سی اولدوم. اوندا بیلدیم کی، هایکودان (هوککو) اول بئش میصراعلی تانکالار وار و بو شعر نؤعلرینده هئجالارین سایی شرطدی. مثلا، هایکولارین باباسی ساییلان بئش میصراعلی تانکالاردا بیرینجی و سونونجو میصراعلار بئش، قالان اوچ میصراع ایسه یئددی هئجادان عبارت اولور. هایکولاردا ایسه تانکالارین قیسالدیلمیش فورماسی کیمی، بیرینجی و سونونجو میصراعلاری بئش، اورتا میصراع ایسه یئددی هئجالی اولور. هایکولار آنین شعرلریدی، بوردا، بیلدیگینیز کیمی، چکیلن منظره‌لر رئال، دویغولار چوخ ظریف اولور. یاپون ادبیاتیندان موهازیره اوخویان معلمیمیز همین شعرلرین گؤزللی‌گینی دقیق‌لیگی ایله چاتدیرماق اوچون هم ده یاپونجا سسلندیریردی. عمومیلیکده بیزد، آنتیک دؤور ادبیاتیندان توتموش اینتیباه دؤورلری، کلاسیک و معاصیر دونیا ادبیاتینا قدر، خارجی ادبیات یوکسک سوییه‌ده تدریس اولونوردو. ادبیاتلا یاناشی تصویر صنعتی، تئاتر و کینو حاقدا دا گئنیش بیلگی‌لر وئریلیر، بیزی موزه‌لر، رسم سرگیلرینه، فیلم‌لره آپاریردیلار. بیز، توتاق کی، هم سایقی و، باسیؤ، ایسسا، بوسون، آکوتاقاوا، کئندزابورو اوئ، یوکیو میسیمانین یارادیجیلیغی حاقدا موهازیره‌لر دینله‌ییب امتاحان وئریر، هم‌ده انستیتوتون حسابینا کینوتئاترلاردا کوروساوانین فیلم‌لرینه باخیردیق. ائلجه‌ده، مثلا، تارکووسکینین، فللینی‌نین فیلم‌لرینه باخیب سئمینارلاردا فیکیرلریمیزی سؤیله‌ییردیک. بیزی اورادا ان معاصیر دونیا رساملارینینین سرگیسیندن توتموش مومییا سرگیلرینه قدر آپاریردیلار. انستیتوتوموزون زنگین کتابخاناسی واردی، دونیا ادبیاتی سیستملی تدریس اولونوردو.
– ماراقلیدی. سیزجه، آذربایجان ادبیاتینین اینتیباهی هانسی دؤورلری احاطه‌له‌ییر؟
– اؤنجه، قیسا بیر شرح وئریم. آوروپادا اینتیباه اون دؤرد عصرده، صنعتده – تئوسئنتریزمین (اللاه مرکزچیلیک) ایلکین بحرانی، آنتروپوسئنتریزمین (انسان مرکزچیلیک) میدانا چیخماسی ایله باشلادی. آوروپالی متفکرلر انسان آزادلیغینی زنجیرله‌ین کیلسه‌یه قارشی چیخدیلار و بو دالغا صنعتین بوتون ساحه‌لرینده قاباردی. او جمله‌دن ادبیات دا بو دالغانین اؤن سیرالاریندا ایدی. آوروپا یازیچیلاری بیبلییا موضولاریندان ال چکرک، رئال، دونیوی پروبلئملری عکس ائتدیرن اثرلر یاراتماغا باشلادیلار. شرقده ایسه پروسئس باشقا جور گئتدی. شرقین اینتیباهی ائرکن باشلاییب، ائرکن بیتدی. اسلام دینینین یاییلماسی ایله شرقین اینتیباهی یاریمچیق قالدی. اسلامین یاییلماغا باشلادیغی شرق اؤلکه‌لرینده علم و صنعت ساحه‌لرینین یئنیجه جوجرمه‌یه باشلایان انکیشافینین قاباغی آلیندی. اسلام شرعیتینه گؤره رساملیق، هیکل‌تراشلیق، موسیقی، رقص، تئاتر حارام بویرولدو. طب و آسترونومییا کیمی علم‌لرین تدریسی قاداغان اولوندو، دونیوی مکتبلر باغلاندی، اونلاری مدرسه‌لر عوض ائتدی.
غربده اینتیباه گئج باشلاسا دا، غلبه چالدی، شرقده ایسه ائرکن باشلادی و مغلوب اولدو. بو تاریخی اونا گؤره خاطیرلادیم کی، آذربایجان دا شرق اؤلکه‌سی ساییلیر. اسلامین گلیشی ایله بو دورغونلوق بیزیم ده اؤلکه‌میزه سرایت ائله‌دی. سووئت تاریخچیلری آذربایجانین اینتیباه دؤورو کیمی (ادبی اینتیباه دا عمومینین ایچینده گئدیر) اون ایکی عصری گؤتورورلر. حؤرمتلی پروفئسوروموز نظامی جعفروو باشدا اولماقلا بیر قروپ عالیم ایسه حساب ائدیر کی، آذربایجان ادبیاتیندا اینتیباه اون یئددی-اون سککیز عصرلرده آنا دیلیمیزده میللی ائپوسلارین و آشیق شعرینین انکیشافی ایله باش وئردی. بیر چوخ مقاملاردا نظامی معلمله راضیلاشسام دا، بو اینتیباه مسئله‌سی ایله باغلی منیم دوشونجم بیر آز فرقلیدی. من اون دوققوز عصرین سونو، اییرمی عصرین اوللرینی آذربایجان ادبیاتینین اینتیباه دؤورو حساب ائدیرم. بو دؤور آذربایجاندا ائرکن کاپیتالیست مناسبتلرینین یارانماسی، معاریف‌چیلیک، ادبی و تئخنیکی ترقی دؤورودو. فریدون بی کؤچرلی، حسن بی زردابی، میرزه فتحعلی آخوندوو، نجف بی وزیروو، جلیل محمدقولوزاد، عبدالرحیم بی حقوئردییئو، سولیمان ثانی آخوندوو، تاغی شهبازی سیمورق، صابر، یوسف وزیر چمنزمینلی، جعفر جبارلی، اوزئییر حاجیبیلی، حسین جاوید، میکاییل موشفیق کیمی یارادیجی شخصیتلر، «اکینچی» ،»موللا نصرالدین» «بابایی-امیر»،کیمی درگیلر میدانا چیخدی. ادبیاتدا، موسیقیده، شرقده ایلک دفعه ایشلنن ادبی ژانرلار و نؤعلر یاراندی. فیکریمجه، سووئتلر واختی یارانمیش سوسرئالیزم ادبی دؤنمینی ایسه اوچونجو اینتیباه قیغیلجیمی سایماق اولار.
– بس، موستقیللیک ایللرینده یارانمیش اینتیباه قیغیلجیمی دویدونوزمو؟
– باخ، سنه بیر سؤز دئییم، تکجه میرزه جلیل، جعفر جبارلی ایله اوزئییر حاجی‌بیلینین یارادیجیلیغینا گؤره اییرمی عصری آذربایجان ادبیاتی و مدنیتینین اینتیباه دؤورو سایماق اولار. قوی موستقیللیک دؤورونون اینتیباه قیغیلجیمی حاقدا بیزدن سونرا گلنلر دانیشسین. من یاخین مسافه‌دن یاخشی گؤره بیلمیرم.
«اکثر یازارلاریمیزین فلسفی هدفی یوخدور» -موراد کهنه‌قالا ایله مصاحبه
قاراچوخا سیته سینی بو لینکدن ایزله یه بیلرسینیز.