ناصر منظوری ایله مصاحبه: نییه رومان یازا بیلمیرک؟
ناصر منظوری ایله مصاحبه: نییه رومان یازا بیلمیرک؟
س: اساس سوالیمیز بو دیر: «نییه رومان یازا بیلمیریک؟»
ج: بو سورغونون مؤوضوعونا، اجازه‌نیزله، یالنیز دیل باخیمیندان، آما دؤرد معین نؤکته‌دن باخاجاغیق.
بو دؤرد معیّن نؤکته بونلار دیرلار:
۱. دیله ساری عومومی تئوریک باخیشیمیزدا آخساق‌لیق وار دیر.
۲. اؤزلـَشمیش دیل [اؤز.دیل] i.language بیزلرده أزیلیر آنجاق أزیلمه‌مه‌لی دیر!
۳. دیله چاتمامیز یالنیز اؤیره‌نیش دئییل آنجاق قازانیش‌ـ‌اؤیره‌نیش بیر پروسئسده سانیلمالی دیر.
۴. دیلده اولان سزیرگینی (شمّ زبانی)نی هویوخدورمامالی دیر.
بونلارین دؤردو ده اؤز یئرـ‌یاتاغیندا اولماسا، یقین کی بیریسی اؤز مئیلم‌لی دوشونجه‌سینی اوخوجویلا ایلگی‌لنن بیر کؤنده‌مه سالا بیلمه‌یه‌جکدیر.
بیرینجی نؤکته:
(دیله ساری عومومی باخیشیمیزدا آخساق‌لیق وار دیر!)
باخین، دیله گؤره، آذربایجان آیدین‌لاری‌نین آراسیندا گرگین بیر آنلام یاشاییر. بو گرگین‌لیک جیددی اولاراق آنالیز اولونمالی دیر. بو گرگین‌لیک، بیر یازیچی‌نین دیری و جانلی دیل’له ایلگی‌لنمه‌سی‌نین قاباغینی آلدیقدا دیلین واقعیتـیندن یازارلاری اوزاقلادیر.
س: بو گرگین‌لیک نئجه بیر گرگین‌لیک دیر؟
ج: بو گرگین‌لیک، کسگین‌لیک’له نئچه یؤنلو دیر آما أن قاباریق اولان یؤنو، شوبهه‌سیز و شوبهه‌سیز، اونون تئوریک و نظری یؤنو دیر.
س: آچیقلایا بیلرسیز؟
ج: عومومیتّده، آذربایجاندا دیلدن تئوریک آنلام مودئرن دیلچیلیکدن دئییل بلکه فیلولوژیک بیر گؤتورگه اساسیندا دیر. بو آنلام ایستـَرسه آذربایجان جومهوریّت’یندن ایستـَرسه تورکیه’دن قایناقلاندیقدا نتیجه‌سی عئینی کیمی بیر دیر. آرتیرمالی دیر، آذربایجان جومهوریّتی’نده «دیلچی‌لیک» رسمی اولاراق «فیلولوقییا» آدلانیر. تورکیه’ده بو آد آزاراق ایشله‌نرسه ده آنجاق عئینی دوشونجه داشینیر.
بو اؤلکه‌لرین ایکیسینده ده مودئرن دیلچیلیکدن ألده اولونموش «دیلین استاندارد شیوه‌سی»نی «ادبی دیل» آدلاندیردیقدا اونون قارشی‌سیندا «لهجه» قویورلار. بو تئوریک بیر گؤتورگه کیمی بئیین‌ـ‌زئیینیمیزه چؤکوب ایشله‌دیکجه بیزیم جانلی دیل یارادیجیلیغیمیزی کورلاییر.
بوردا [آشاغیداکی توتوشدومالاردا] اوچ جور تئوریک یاناشمایا باخیریق:
آذربایجاندا: «ادبی دیل» ≠ «لهجه»
فارس‌لاردا: «زبان نوشتاری» ↔ «زبان گفتاری»
دونیا مودئرن دیلچی‌لیگینده: standard variety«دیلین استاندارد شیوه‌سی»
گؤروندگو کیمی، «لهجه» آذربایجاندا «ادبی دیل»ین ضیددی سانیلیر.
آما فارس‌لارین دیله ساری بوگونکو یاناشمالاریندا «ادبی دیل» دئیه بیر اصطلاح یوخ دیر. اونلار بو مرحله‌دن ایره‌لی اولدوقدا، «زبانِ نوشتاری» و اونونلا یاناشی «زبانِ گفتاری» ایشلتدیکده دانیشیغا دا، اؤزونه گؤره، بیر کاراکتئر وئریرلر.
بو ایکی یاناشمانین فرقینی ادبیاتدا بو [آشاغیداکی] آدلاردا گؤره بیله‌ریک:
فارس ادبیاتی: شازده کوچولو
بیزیم ادبیات: بالاجا شاهزاده
گؤروندویو کیمی، فارس ادبیاتیندا دیل تئوریسی بیراز راحات نفس آلدیغی اوچون، ایشلتدیکلری آددا لطیف‌لیک وار دیر یوخسا اونلار دا «شاهزاده‌ی کوچک» دئیه بیلردیلر.
دیلین یارادیجیلیغینا کئچنده، دیله أمر ائتمک فیلولوژیک دوشونجه‌نین ذاتیندا دیر!
اجازه وئرین، داها بیر میثال گتیرک. باخین گؤرون بو تئوریک دوشونجه اساسیندا شئکسپیرین ترجومه‌لرینده ادبیاتین باشینا نه اویون چیخاردیبلار:
(اوتئللو گلیب دئزدئمونانی اولدورن صحنه‌نین باشلانما مونولوقو)
It is the cause, it is the caue, my soul.
Let me not name it to you, you chaste stars!
تورکجه ترجومه‌سی [بو ترجومه‌لر دوققوز نفر (آنار، ائلچین، آراز داداش‌زاده . . .) آدلیم آدلیم عالیم‌لرین ألی‌له اولوبدور!] یالنیز ایکیجه سطری بورادا:
سبب بودور، سبب تک بودور یالنیز
اوره‌ییم چیرپینیر نئجه قرارسیز.
آنجاق اصیل ترجومه بئله بیرزاد دیر:
باییس بو دیر، جانیم، باییس بو دیر!
آدی‌نین چکیلمه‌سینی ایسته‌مه‌یین مندن سیز إی عفیف اولدوزلار.
اصیل متنده، گؤروندوگو کیمی، کؤکوندن قافیه‌زاد یوخ دیر آما اوستادلاریمیزین کلاسیک ادبیاتدان «ادبی دیل» آنلام‌لاری حتی شئکسپیره ده دستور وئرمکدن چکینمیر. اونا قافیه یارادیر هله اوسته‌لیک «تک» و «یالنیز»ی جوت جوت گتیریر.
بو اوستادلارین ایشی‌نین هئچ‌بیر «بونه‌دیسی» یوخ دیر آما یازیق شهریارین بئله بیر شعر قورولوشو اولسا دا «لهجه» سانیلاجاقدیر: (بونا گؤره، بحثیمیزین اوچونجو نؤکته‌سینده دانیشیلاجاقدیر.)
یاز او دؤش‌لرده ناهار منده‌سین آچدیقدا چوبان‌لار
بوللو سوتلوـ‌سورولو، دادلی قووورتماج‌لارین اولسون.
قیشدا کهلیک هوسی‌له چؤله قاچدیقدا جاوان‌لار
قاردا قاقیلدایان نازلی قلم‌قاش‌لارین اولسون.
هر بیر کسین آزجا شئکسپیر دیلی‌له تانیشلیغی اولسا شهریارین سهندیم‌ی‌له شئکسپیرین دیلینده گوجلو بو یاخینلیغی سئچه بیلر.
س: فیلولوژی نه دیر و اونون مودئرن دیلچی‌لیک‌له نه کیمی فرق‌لری وار دیر؟
ج: دیلچی‌لیکده، فیلولوقییا (فیلولوژی) دیلین یالنیز کئچمیش‌لرده مکتوب اولونموش فورماسی‌نین موطالیعه قولو سانیلیر. بئله دئییلسین کی، فیلولوژیک بیر یاناشمادا، دیلین اؤلموش دورومو، ائله‌جه ده، بو قونودا گؤروندوگو کیمی، بیر دیلین باشقا دیل‌لردن قوراقلانمیش فورماسی کؤتوک سانیلیر. بو اؤروشده، دیری دیل اساس سانیلمیر. اونا گؤره ده، سانکی، دیری دیل اؤز دوغارلیغیندا دئییل بلکه هر بیر آددیمدا عالیم‌لرین وریندن أمر اولونماغا معروض قالمالی دیرلار. بئله اولدوقدا، بدیعی دیلین أل‌ـ‌قولو باغلی قالیر.
س: مودئرن دیلچی‌لیک دیله نئجه بیر فرق ایله یاناشیر؟
ج: یئنی دیلچی‌لیکده آنجاق، دیل، «ادبی دیل» و اونون ضیددی اولان «لهجه»یه بؤلونمور بلکه، اصلینده، دیلین ایچینده باشقا بیر دیل یوخ دیر کی اونون آدی «ادبی دیل» اولسون. بئله بیر آدین اؤزو ذهنی جایدیریر. دیلچی‌لیکده دیل بئله [آشاغیداکی کیمی] بوتؤوـ‌باش بیر سیستئم دیر:
Standard variety ([رسمی] استاندارد شیوه)
Colloquialism (غئیررسمی شیوه)
Jargon (حرفه‌ای و تخصوص دل‌ـ‌آغیزی)
Language: Argot (محدود یئرلرده یاییلان دیل‌ـ‌آغیز)
Cant (اؤرتولو دیل‌ـ‌آغیز)
Slang (کوچه‌ـ‌بازار دیل‌ـ‌آغیزی)
Accent (یئرلی شیوه)
(دیرناق آراسی آرتیرمالی دیر، تورکیه و آذربایجان دیل محفیل‌لرینده، تأسّوف‌له، آرقو argot آنجاق slang یئرینه ایشله‌نیر. بیزیمکی‌لر ده گؤزو باغلی اونلاری قایناق سانیر.)
بونلارین بوتؤولوگو بیر دیل آنلانیلیر. بونلارین هربیر اجتماعی دیرچه‌لیش تجروبه‌سی دیلین اوست قاتیندا یئرلـَشن استاندارد شیوه‌سینه کؤمک یئتیریر. آما بیزلرده ائله یاناشیرلار، سانکی، دیل یالنیز «ادبی» دیر و قالانی میردار بیرزاد دیر.
بو دوشونجه‌ده قوندارما بیر آریستوکراتیک باخیش وار دیر؛ حال‌بوکی، بیزیم بوتون وارلیغیمیز خالقیمیزین آغزی و فولکلوری دیر.
بونلارین آچیقلاماسینا اوزون بیر ماجال گرک دیر. هله‌لیک قالسین. آما اونودمایاق دردیمیز بیزیم تئوریک بیر درد دیر.
ایکینجی نؤکته:
«اؤزلـَشمیش دیل» گرگین‌لیگی!
هرزاددان اؤنجه، آشاغیداکی بو اوچ سورغونو بئیین‌ـ‌زئیینیمیزده چئویریب سوروشمالی‌ییق:
یوز ایل بوندان ایره‌لی دو سوسور نه دئدی؟ نه‌دن سؤز آچدی؟
آلتمیش ایلدن بری چامسکی نه دئییب نه دانیشدی؟
آلتمیش ایلدن بری لئوی‌ـ‌استراوس نه دئییب نه دانیشیب؟
یوز ایل، آز بیر زامان سوره‌سی دئییل! یوز ایلده اوچ نسیل دونیایا گلیر، باش‌لار ایچینده باش چیخاردیر، گلیشمه‌لرله گلیشیر، یارادیجیلی‌لار اؤروشونده یارادیر. اونا گؤره، بو یوز ایل‌لیک بیر اؤلچوـ‌بیچیمده بیزلر اؤزوموزو تنقید ائتمه‌لی‌ییک.
یوز ایل بوندان ایره‌لی، سوویس‌لی دیلچی، فردیناند دو سوسور (۱۹۱۳-۱۸۵۷) دیلین نظری آخینیندا اینجه آنجاق بؤیوک بیر آددیم گؤتوردو.
س: دیلچی‌لیگه دو سوسور نه کیمی بیر تزه‌لیک گتیردی؟
دو سوسور، بئله بیر دوشونجه آتدی آرایا کی دیل آنجاق محض بو ظاهیرده ایشله‌نن فئنومئن دئییل. او دیلی [اؤز عمومیتینده] لانقاژ (langage) نظره آلدیقدا آنجاق اونو فرق‌له‌نن ایکی اؤروشه بؤلدو: دیل (langue)، نیطق (parole)! [آشاغیداکی آدلار فرانسیزجا دیر!]
langue (دیل)
langage
parole (نیطق)
بو آددیم إتگی‌لندیرن بیر آددیم ایدی.
چامسکی‌یه چاتدیقدا، اصلینده، بو ییرمینجی عصرین اورتالاری‌نین دیلچیسی بو ایکی اؤروشو تزه بیر یورومدا ایشلتدی:
competence (دیلین بالقووه صلاحیت‌ـ‌ظرفیتی)
language
performance (دیلین ایفایا کئچدیسی)
سونرالار، چامسکی بو ایکی اؤروشو، داها دا دقیق‌لندیرسین دئیه، آشاغیداکی «ایچه‌‌ری‌لشمیش دیل» ایله «ائشیک‌لشمیش دیل» دوشونجه‌سینی آرایا گتیردی:
internalized language
language
externalized language
ایندیسه، بیز، داها دیلین بسیط بیر آنلامیندان چیخیریق. یانی، دونیانین اؤنجول عئلمی داها چیخیبدیر. بو او دئمک دیر کی، اون‌دوققوزونجو عصرین دوشونجه‌سی ایله ییرمی‌بیرینجی عصرین سورون‌لارینی چؤزه بیلمه‌ریک.
اجازه‌نیزله، بونلاری، من، اؤزوم چاتدیغیم آنلامدا آشاغیداکی کیمی داها دا دقیق‌لندیرمک ایسته‌ییرم:
اؤزلـَشمیش دیل [اؤزـ‌دیل] (öz-dil)
دیل
اوزله‌شن دیل [اوزـ‌دیل] (üz-dil)
اجازه‌نیزله من بونلاری تورکجه‌ده «اؤزلشمیش دیل» [özləşmiş dil] و «اوزله‌شن دیل» [üzləşən dil] آدلاندیرماق ایسته‌ییرم، قیسالدیقدا «اؤزـ‌دیل» [öz-dil] و «اوزـ‌دیل» [üz-dil] آدلانا بیلرلر.
من، بو ایکی آنجاق آیریلماز اؤروش‌لری بیر زیـپین ایکی ضرورت‌لی اولان قول‌لارینا بنزه‌دیرم.
بیر دیلین بئله‌جه ایکی آنجاق آیریلماز و قاتمار (پیوسته) اؤروش‌لرینده گرگین بیر حالدا قالان بیریسی هئچ زامان جیددی بیر رومان یازاری اولا بیلمز.
ادبی دیل آنلامی، اولدوقجا، یازاری شرطی‌لشمیش و کووئنسیونال (قراردادی) بیر دیله یؤنلدیر. بئله حالدا بیر یازار اؤز «اؤزلشمیش دیل»ـ‌ی‌له ایلگی قورماقدا چتین‌لیگه دوشور. بورادا او تایلی بؤیوک ادبیات اوزمانی «رحیم علیـیئو»ین سؤزو یادیما دوشور. او دئییر: «او تایدا (آذربایجان جومهوریّتی‌نده) قیسا حئکایه‌ده اوسلوب یارادا بیلدیلر آنجاق رومان یازاندا اوسلوبا و سـَبکه چاتماقدا چتین‌لیگه دوشدولر. بونا گؤره کی، رومان اوزونلوقدا بدیعی بیر دیلده اوسلوب یارادیب و اونو ساخلاماق اوچون یئترلی بیر دیل شیوه‌سی لازیم دیر.»
رحیم بـَی چوخ گؤزل بو نؤکته‌تی آچیقلاییر. نه‌دن‌لرینی ساییر. من سیزدن اونون دوشونجه‌لرینی یاییلماسینی ایسته‌مک‌له اورتاق بیر تئوریک دوشونجه‌نین گرگین‌لیگینه توخانماق ایسته‌ییرم.
ایندیسه، من، بو نؤکته‌نی دیلچی‌لیک باخیمیندا آچیقلاماق ایسته‌سم، یقین اؤزـ‌دیل (اؤزلـَشمیش دیل)ین آنجاق دیلین اوزه‌چیخان فورماسینا قوربان کسیلمـَمه‌سینی دئیه بیله‌رم.
س:میثال وئره بیلرسینیز؟
ج: باخین، شهریارا هر تزه بیر یولدان‌چاتان ایراد توتور کی مثلا شهریار دیلی باشارمیر. بونون چوخ کونکرت اولان بیر جوابی وار دیر. سیز آشاغیداکی بو دوققوز اوستادین شئکسپیردن ترجومه‌سینه بیر باخین:
سبب بودور، سبب تک بودور یالنیز
اوره‌ییم چیرپینیر نئجه قرارسیز.
هرکسین آزجا اینصافی اولارسا، قبول ائدر کی شهریارین باشی دا گئتسه‌یدی بو دوشوکلوکده بیر سؤز قوشمازدی. شهریارین شعری‌نین سووییه‌سی بو دیر:
یاز او دؤش‌لرده ناهار منده‌سین آچدیقدا چوبان‌لار
بوللو سوتلوـ‌سورولو، دادلی قووورتماج‌لارین اولسون.
قیشدا کهلیک هوسی‌له چؤله قاچدیقدا جاوان‌لار
قاردا قاقیلدایان نازلی قلم‌قاش‌لارین اولسون.
اؤزوز قضاوت ائدین بونلاری قوشان بیریسی دیلی باشارمیر یوخسا بوندان قاباقکی سؤزلرین قوشانلار؟
بونون جوابی، دئدیگیم کیمی، چوخ بسیط اولان بیر جواب دیر. شهریارین «اؤزـ‌دیل»ی (اؤزلـَشمیش دیلی) اونلاردان قات قات یؤکسک دیر. شهریاردا دیل سزیرگیسی (شمّ زبانی) چوخ چوخ یوکسک دیر. اونلار آنجاق گؤزله‌نیلن کیمی، دیلی شرطی‌لشمیش بیر کؤکده ایشله‌دیرلر. رومان یازماغا و روماندا اوسلوب یارادیب و او اوسلوبو سونا قدر ساخلاماغا شرطی‌لشمیش دیل اساس دئییل آنجاق سزیرگیلی اؤزلشمیش دیل گرک دیر. بئله بیر دیل چئوره وارلیق‌لا أرکین بیر ایلگی قورا بیلر یوخسا بیر انسان نه‌قدر شرطی‌لشمیش بیر حالدا دیل ایشله‌ده بیلر؟
اوچونجو نؤکته:
(یالنیز اؤیرنمک‌له یازماق اولماز بلکه قازانیش‌ـ‌اؤیره‌نیش‌له دیله چاتمالی‌ییق!)
باخین، هامیمیز ایکی فرق‌لی فازدا دیله چاتیریق:
۱. دیلی قازانماق
۲. دیلی اؤیرنمک
اوشاق آنادان اولاندا اون‌ایکی یاشاریناجان دیلی قازانیر آما اون‌ایکی یاشاریندان سونرا دلی اؤیره‌نیر. دیل قازانمانین اون‌ایکی ایل‌لیک بو سوره‌سی اوچ پیلله‌دن سوووشدوقدا آنجاق باشا چاتیر.
سؤز بوراسیندا دیر کی، دیل خطی بیر سیستئم دئییل آنجاق بیر مرحله باشا چاتسین اوبیریسی باشلانسین. بو فازلارین ایکیسی آیریلماز بیر ایلگیده همیشه‌لیک انسان‌لار وار دیرلار. بونلارین آچیقلانماسینا بوردا لازیمی قدر ماجال یوخ دیر. اوسته‌لیک، بحثیمیز ده بو دئییل. یالنیز بونو دئمه‌لی‌ییک کی، دیلین قازانیش کئیفیتیندن اوزاقلاشماق، دیلین أرکین اوزوندن و، ائله‌جه ده، دیلین سزیرگیسیندن (دیلین شمّ‌میندن) اوزاقلاشماق دئمک دیر. بئله اولدوقدا، بیر یازیچی دیل رئال اولان دورومو و وارلیغی‌لا ایلگی قورا بیلمیر. ألینه قلم آلدیقدا ذهن شرطی‌لشمیش کیمی قاچیر شرطی‌لشمیش (قراردادی) قورولوش‌لارا. یازیچیلیقدا بوندان یوروجو بیرزاد اولا بیلمز.
س: دیلین بئله‌جه أرکین فورماسیندا چاتماق اوچون و دیلین سزیرگیسینی ایتیرمه‌مک اوچون نئجه بیر تؤوصییه‌نیز اولا بیلر؟
ج: بیزیم‌له ایشله‌ین دوست‌لاردان، من، ایسته‌رم اؤزلریندن بیر ایکی نسل ایره‌لی‌نین نه سایاق دانیشماسینی (بیریسی‌نین بویونو اوخشاماسینی، بیر خاطیره‌نی تعریف ائتمه‌سینی، حیرصله‌نیب دئیینمه‌سینی و . . .) ذهن‌لرینده چئویردیکده اولدوغو کیمی قلمه گتیرسینلر. سونرا اؤزلری گؤره‌جکلر کی، ایندیجه، بدیعی بیر یازماغا دیل گؤزلجه‌سینه مینیک وئریر. بو أن بسیط ساییلاسی بیر ایش دیر آنجاق دیله یارادیجیل بیر یاناشما ایله توخانمالیـییق. سونرا بونونلا یاناشی دیلی اؤیرنمه‌لی‌ییک؛ یاخشیسی بو دیر دئییلسین کی دیله قازانیش‌ـ‌اؤیره‌نیش بیر یاناشما ایله چاتمالی‌ییق یوخسا دیل سزیرگیسی آردان قالدیریلسا، دیل درده‌دَیمز اولار.
دؤردونجو نؤکته:
س: و دؤردونجو نؤکته؟
ج:دؤردونجو نؤکته ده ائله قاباقکیسیندا وورغولادیغیم دیر: دیل سزیرگیسینی هویوخدورمایاق!
دئییلدیگی کیمی، دیلین أن دَیرلی یؤنو بیزیم شوعوروموزا و بیزیم بوتون حیس‌لریمیزه، اونون أرکین فورماسی و اونون سزیرگیسی دیر. بونلارسیزسا هئچ‌بیر حیسی، ایسته‌دیگیمیز کیمی، سؤزلره دولدورا بیلمه‌ریک. اوندا دیر کی، دیلین قازانیشی دیلین اؤیره‌نیشینه گوجلو بیر اؤروش آچا بیلر.