نه یازیرسان قیرمیزی یاز

نه یازیرسان قیرمیزی یاز

خدیجه علی بیگی

مقدمه

آذربایجان تورپاغی نین ازلی ابدی ساکن لری اولو اجدادلاریمیز ایلکین ابتدایی تفکر دؤورونده گوندوزله گئجه نین، گونش له آیین بیر- بیرینی عوض ائتمه سینی، گؤی گورولتوسونو، ایلدیریم چاخماسینی، یاغیشین، قارین یاغماسینی، بیردن – بیره هر یانین دومانا بورونمه سینی، هاوالارین گاه ایستی، گاه سویوق، شاختالی اولماسینی و طبیعت ده کی دیگر ده ییشمه لری، باش وئرمه لری معجزه حساب ائتمیشلر. اونلار معجزه سایدیقلاری بو حادثه لره قارشی چیخماق، اونلاری اؤز ایستک لرینه اویغونلاشدیرماق، حتی تابع ائتمک اوچون جور به جور تدبیرلره ال آتمیشلار. بو تدبیربر زامانی گؤرولن ایشلرین آهنگینه اویغون اولاراق آوازلانان سسلر–نغمه لر گئت–گئده استابیلله شمه یه (STABİLLƏŞMƏYƏ)، بوتؤو حالدا آیینه، مراسمه، نهایت بایراما چئوریلمه یه باشلامیشدیر.
بو سببدن ده بلاواسطه ایش له، امک له، عمومی شکیلده خالقین تصروفات حیاتی ایله باغلی یارانان و معنوی مدنییتین ترکیب حصه لریندن اولان، عینی زاماندا تاریخین اسکی چاغلاریندان دؤوروموزه دک جیلالانا-جیلالانا گلن آیین، مراسم و بایراملارا عاید معیشت آکتی کیمی یوخ، داها چوخ معین سوسیال –مدنی مضمون لو، اخلاقی – ائستئتیک ایده یالار افاده ائده ن فاکت کیمی باخیلمالی دیر. بایرام و بو بایرامین مراسم لری، آیین لری، ائله جه ده بورادا اوخونان نغمه لر، مختلف مضمون لو ایله نجه لر، گؤرسه دیلن تاماشالار خالقین سوسیال دورومونو، عادت – دب لرینی، مشغولیت نوعلرینی و بونلارا مناسبتلرینی عکس ائتدیریر. باشقا سؤزله، هر بیر خالقین معین سیستمه سالینمیش بایرام مراسملری بنزرسیزلییی، تکرار ائدیلمزلییی و ملی کولتوری اعتباری له فرقله نن اصیل خالق یارادیجیلیق آبیده سیدیر، بوتؤو صنعت اثری دیر. بو آبیده نین، اثرین چوخ چئشیدلی مراسم لرینده خالقین حیات طرزی، معیشتی، گذرانی، آرزو و دوشونجه لری، اینامی، بیر سؤزله، دونیا یا باخیشینی عکس ائتدیریلیر. (۱)

” انسان حیاتی نین دان سؤکوله نیندن اونا “یاغی”، “دوست” طبیعت له، چئوره ایله اؤز آراسیندا آیریلیغی، اوخشارلیغی ابتدایی شکیلده ده اولس، گؤتور –قوی ائتمه یه چالیشمیش دیر. سؤزسوز کی، بئله گؤتور – قویلارین، دوشونمه لرین بیچیمله نمه یولونا دوشمه سی اولا بیلسین بیر چوخ یوز ایل لیکلر چکمیش دیر.
بللی دیر کی، یاز اسکی انسانین حیاتیندا همیشه باشلیجا رول اوینامیشدیر. بونا گؤره ده انسان تفکورو ایستر –ایسته مز اونو ایزله میش و بئله لیکله ده بو دوروم آذربایجانین ایلک تقویم آنلاییشی نین یارانماسینا یاردیم ائتمیش، طبیعت له انسانین دورلو شرایط ده “خوش و عکسینه” قارشیلاشماسی، یازلا باغلی تؤره نلری –مراسم لری ده میدانا گتیرمیش دیر. بئله بیر تؤره نین یارانماسیندا میفیک گؤروشلری، آنیمیست باخیشلاری، ناتور فلسفه نین طبیعت له طبیعی باخیشین بؤیوک رولو اولموشدور. چوخ سونرالار انسانلار کئچمیشه باخماغا مئیل ائده نده ده، ابتدایی گؤروش لری، یازلا، قیش لا باغلی گؤروشلری، تؤره نلری اؤیره نمه یه باشلامیشلار. “(۲)
بایرام و چرشنبه گونلرینده اونودولماز آیینه چئوریلمیش یومورتا بویاما دبی و یومورتا دؤیوشدورمه اویون و ایله نجه سی ائله خالقیمیزین ان اسکی چاغلاریندان قالما بیر آیین دیر. بایرام سوفره لرینی بزه یه ن الوان یومورتالارین ائستئتیک رولوندان علاوه میفیک آنلاملار داشیدیغینی دا اونودماق اولماز.
“طبیعت دن آلینان طبیعی بویالارلا یومورتا بویانماسی دونیانین و طبیعتین یئنی دن رنگله نمه سی و یا دیریلمه سی معناسینی سیموولیزه ائتمکده دیر. دؤیوشدورولن یومورتالاردا ایکی دونیانین – قیش لا یازین، سویوق لا ایستی نین، خائوس لا – کوسموسون مبارزه سینی نومایش ائتدیرمکده دیرو ایل بایرامی عادت لرینده آرخائیک ریتووالی آیدینجا گؤستریر. یومورتا دؤیوشدورمک کیمی عادتلرده اسکی طبیعت قووه لرینه قوربان وئرمه نین ایزلری مشاهده اولونور. بئله دؤیوشلرین سویه لری مختلف اولا بیلر: قوشلار سویه سینده، حیوانلار سویه سینده و انسانلار سویه سینده. قوشلار سویه سینده کی دؤیوشو یومورتا دؤیوشمه، خوروز دؤیوشدورمه کیمی سونرالاردان اویون و ایله نجه خاراکتئری آلمیش عادت لر گؤسترمک ده دیر.(۳)
هر ائلین، هر عائله نین اؤزونه اؤزه ل دبلرله یومورتا بویاماغینا باخمایاراق بویالی یومورتالارین ان چوخ قیرمیزی رنگ ده بویانماسی ماراقلی دیر. بو سبب ده ن آذربایجانلی لارین “قیرمیزی رنگ” ه عاید اینانجلارینا قیسسا باخیش فایدالی اولا بیلر.

قیرمیزی رنگ

بعضی تورک خالقلاریندا قیرمیزی رنگ قوتسال ساییلمیش و او، گؤز روحونون رنگی حساب ائدیلمیش دیر. بو گؤز روحو اؤزو قیرمیزی اولماقلا برابر، گئییمی ده یالنیز و یالنیز قیرمیزی تصور ائدیلمیش دیر. دئیه سن بو اعتقاد آذربایجانلیلاردادا اولموش و او، اسکی چاغلاردان یاشایا-یاشایا گلیب چاغیمیزا چاتمیش دیر. گؤزون سه ییریمه سی ایله مطلق بیر شر، خطالی ایشین اولاجاغی ظن ائدیلمیش دیر. اودور کی، سه ییریه ن گؤزه ساغ ال له اوچ کره سیغال چکه-چکه “خئیره آتیرسان آت، شره آتیرسان یات” اوسون سؤزلری دئمک له برابر، همین گؤزون اوست قاپاغینا قیرمیزی رنگلی ساپ، قیرمیزی رنگلی پارچا قیرینتی سی دا یاپیشدیریلیر. چوخ اولسون کی، بوراداکی قیرمیزی رنگلی ساپ، پارچا ائله گؤز روحونون سیموولودور. دئمه لی، بیزده ده گؤز روحو قیرمیزی رنگ ده دوشونولموش و سهییریه ن گؤزه اونون نشانه سی نی یاپیشدیرماقلا خطا-بلانین سوووشاجاغینا اینانیلمیش دیر.
قیرمیزی رنگین تانینما، تانیتما علامتی ده واردیر. بیر واخت آذربایجان دا نشانلی اوغلانلار و قیزلار تانینسین دئیه قیرمیزی رنگلی پالتار گئیینیرمیشلر. اوغلان ائویندن قیز اوچون قیرمیزی رنگلی دون آپاریلارمیش، قیزدا نیشانلی سی اوچون قیرمیزی کؤینک توخویوب گؤندررمیش. بونونلادا اونلار اطرافلاریندا اولان لاردان سئچیلرمیش و هامی اونلارین نیشانلی اولدوقلارینی بیلرمیش. بوندان ساوایی، قیز گلین کؤچهنده ده اونون باشینا قیرمیزی رنگلی دوواق اؤرترمیشلر کی، بونون دا رمزی معناسی واردیر. بیلیندییی اوزره، قیرمیزی رنگی هم ده گونشین سیموولو ساییلیر. شر قووه لر ایسه ایشیق دان، گونشین یئرده کی (آتری بوتو) اولان اوددان-اوجاقدان قورخورلار. اودور کی، ائوینه یولا سالینان گلین آتا ائوینده اودون-اوجاغین چئوره سینه دولاندیریلیر، ائودن چیخاریلارکن باشینا قیرمیزی رنگلی دوواق سالینیر. اعتقادا گؤره، شر قوووه لر گونش نشانه سی قیرمیزی رنگلی اولانلاردان قورخدوغو اوچون گلینه زیان توخوندورا بیلمزلر. ائله “گؤزه گلمه”، “نظره گلمه”ده فنا قوووه لرین عملی ساییلیب. گلین قیرمیزی رنگلی دوواق اؤرتدویوندن اونون اوزو گؤرونمور و بو سبب دن ده او، گؤزدن، نظردن قورونور. بو جهت اؤز ایزلرینی بیر ائل سؤیله مه سینده ده قوروموش دور:
زولف تؤکوب اوزه دیلبر،
چیخیبدی دوزه دیلبر،
دوواق سالین اوزونه،
گلمه سین گؤزه دیلبر.
قیرمیزی رنگ بعضا ” قیزیلی”، “آل” آدلاری ایله ده آدلانیر. اما بودا وار کی، همین رنگ “قیزیلی”، یا خود “آل” آدلانسادا، بوراداکی تصوور ائله قیرمیزی دیر. مثال اوچون “قیزیل بایراق”، “قیزیل میدان” اصلینده “قیرمیزی بایراق”، “قیرمیزی میدان ” دئمک دیر.
آل –قیرمیزی ایسه رنگین بلاواسطه توند چالارلی اولماسینا اشاره دیر. دوزدور، “آل”ین دیلیمیزده کی معنالاری چوخدور و او، هم ده آلداتما، یالان، حیله دئمک دیر. مثال اوچون، بیری باشقاسین آلداداندا، یالان دانیشاندا، حیله ایشلهیه نده “او، بونو آل دیلی ایله ائله ییب” دئییلیر. ماراقلی دیر کی محض بو دئییله نلره اویوشان “قیرمیزی یالان” افاده سی دیلیمیزده واردیر.”(۴)
“تورکلر “قیرمیزی” رنگین مبارک اولدوغونا اینانیرلار. اؤزه للیک له بیرکیمسه نین یئنی پالتارینا “مبارک دیر” دئییله نده جاوابدا “مبارک قیرمیزی اولار” افاده سی ایشله نیر.
قیرمیزی رنگ له اودون سیخ علاقه سی وار ائله بو سبب دن اصلان بورجونا “یایین آلا گونو” دئییلیر. بو افاده (تئرمین) هم یانار ایستی هم ده قیرمیزی رنگی آنلادیر.”(۵)
یومورتا دؤیوشدورمک
“نه اینکی نوروز بایرامی، چرشنبه گونلرین ده ده، عمومیت له بوز آیین باشلانغیجیندان سونونا قدر اوغلان اوشاقلاری، جاوانلار آراسیندا کئچیریلهن اویون – ایله نجه لرد، دئمک اولار کی ان ماراقلی سی یومورتا دؤیوشدورمک دیر.
یومورتا، عمومیت له، نوروز بایرامی نین اساس رمزلریندن بیری دیر. نوروزون دؤرد چرشنبه سی نین علامتلری اؤز افاده سینی یومورتادا دا تاپیب. بئله کی، یومورتا قابیغی نین دایرهوی لییی تورپاق معناسیندا اولان دونیانی، پرده سی بیر نوع هاوانی، آغی سویو، ساری سی ایسه اودو سیموول لاشدیریر. یومورتانین داها چوخ ساری، قیرمیزی، یاشیل رنگ له بویادیلماسی دا، سؤزسوز کی، گونش له –اودلا، باهارلا، طبیعتین یاشیللاشماسی ایسته یی ایله باغلی مسئله دیر. چرشنبه، نوروز سوفره لرینی بیشمیش، بویادیلمیش یومورتاسیز تصور ائتمک ممکن دئییل.
ائله یومورتا دؤیوشدورمه ده ده هم بیشمیش، هم ده داها چوخ چیی یومورتادان استفاده اولونور. یومورتا دؤیوشدوره نلر اول جه اونلارین برک-بوشلوغونو یقینله شدیرمه یه چالیشارلار. بونو دؤیوشدوروله جک یومورتالاری دیشه وورماقلا معین له شدیریرلر. بو ” یومورتا دادما” آدلانیر. بیلینه نده کی دؤیوشدورولن یومورتالاردان بیرینین کی دیگریندن برک دیر، بوش اولان یومورتانین صاحیبی اونا؛ ” ای əyووروم”،- دئییر. “ای ووروم” یومورتانین سیوری طرفیندن آزجا آشاغی نشان قویماق دئمک دیر.
دؤیوش ده سیندیریلمیش یومورتالارلا اویون دا ماراقلی دیر. اودوزولموش سینیق یومورتالاری سیرایا دوزورلر. سونرا بورایا بیر خوروز بوراخیرلار. خوروز سیراداکی هانسی یومورتانی دیمدیکله ییرسه، صاحبی غالب ساییلیر.
بیر اویون دا بیشمیش یومورتالاری یوخوش دان اوزو آشاغی دیییرله تمک دیر. هانسی یومورتا داها اوزاق دیییرله نسه، یئنه ده صاحبی غالب بیلینیر. “(۶)

ایلین سون گونلری خصوصی له آخیر چرشنبه و بایرام گونلری، آذربایجان دا یومورتا دؤیوشدورمک اویونو ایفا اولونار. استاد شهریار بو باره ده یازیرلار: (حیدربابایه سلام، ۳۲ نجی بؤلوم)
یومورتانی گؤیچک گوللو بویاردیق
چاققیشدیریب سینانلارین سویاردیق
اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق
علی منه یاشیل آشیق وئرردی
ایرضا منه نوروز گولو درردی

شبستر ماحالیندا بیلیجی و اوستا اوشاقلار، گنجلر بایراما ۴۰ گون، بیر آی قالاندا یومورتالاردان نئچه سینی دیشلرینه وورماقلا یوخلایارلارو اونلارین چوخ برکینی آییرار و اونلاری قیرمیزی اولماق اوچون نار و سوغان قابیغی یلا سودا پیشیره ندن سونرا دوزون ایچینه قویارلار کی، یومورتا چوخ برکیسین (بیر آی دوز ایچینده قالار). او یومورتالاری آخر چرشنبه و بایرام گونلری دوزون ایچیندن چیخاردار و کندین میدانلاریندا اوشاقلاری چئوره لرینه (دؤوره لرینه )ییغارکن مش قوروب(شرط باغلاییب) یومورتالارینی دؤیوشدورمه یه باشلایارلار. بئله لیک له هر کسین یومورتاسی سینماسا، سینانین یومورتاسینی آلار. بیر نفر، بیر یا نئچه نفرایله بیر آن دا یومورتا دؤیوشدورمه گه باشلایا بیلر، اونلارین بیری وورار و بیر یا نئچه سی الینده یومورتانی توتار، بو یومورتانی توتانا (یات) او بیری آداما (وور) دئییلیر. یومورتالاری، اوجلاری لا، اوجلارینا و دیبلری ایله دیبلرینه وورارلار. بئله کی، یاتانین یا وورانین یومورتاسی نین بیر طرفی سینمیش اولا. یومورتاسی سینانا اودوزان و سینمایانا اودان دئییلیر.(۷)

“اوشاقلارین داها چوخ سئودییی همین اویون اولدوقجا ایله نجه لی بیر صحنه یه چئوریلیر. دؤیوشمه ایله باغلی بئله بیر سؤیله م ده واردیر:
داش یومورتام،
داش ،داش…
باش یومورتام،
باش ،باش…
حاجی دایی نی
یاندیردیم.
بیر سبت لیک یومورتاسین سیندیردیم
داش یومورتام،
داش،داش…”(۸)

چرشنبه آخشامیندا یومورتا فالی

ایل آخیر چرشنبه آخشامیندا یومورتادان فال واسطه سی کیمی ده استفاده اولونور. همین گئجه ” خیدیر نبی” مراسمینده نئجه دیرسه، ائله جه بیر یومورتانی یوک دولابی نین آلتینا، تاخچایا( رفه) قویورلار. یومورتانین یانینا قیرمیزی، قارا رنگ لی بویالار دا قویورلار:
خیدیر نبی، خیدیر الیاس،
یومورتانین اوستونو یاز.
اوره ییم ده دیله ییم وار،
نه یازیرسان ، قیرمیزی یاز.
دئیه –دئیه نیت توتوب یاتیرلار. چرشنبه گئجه سی نین صاباحی سی دوروب باخیرلار. اگر یومورتادا تصادفا قیرمیزی بویالی خط لر، اشاره لر وارسا، دئمه لی اوغورلو دور. توتولموش نیت ده کی آرزو، ایستک قارشیداکی ایل ده مطلق حیاتا کئچه جک. (۹)
“ایلین آخیر چرشنبه سینده بیر یئره یومورتا، بیر یئره بویاق (بویا، رنگ) بیر یئره کؤمور باسدیریب، نیت ائدرلر. یومورتا کؤمور ایله یازیلسا نیت پیس، بویا ایله یازیلسا نیت یاخشی گلر. سونرا بویالاری چیخاردیب اریک آغاجی نین دیبینده باسدیرارلار.(۱۰)”
آخیر چرشنبه گئجه سینده بیر طرفینه قیرمیزی او بیری طرفینه قارا قلم قویولموش یومورتانی آخار سویون قیراغیندا گیزله درلر. نیتین باش توتاجاقسا یومورتانین اوستونه قیرمیزی، باش توتمایاجاقسا قارا خط چکیلر- دئیه رلر.(۱۱)

یومورتا بویاما

“جوان قادین لار وقیزلار خصوصی له نیشانلی قیزلار یومورتالاری پیشیره ندن سونرا، ایستی –ایستی (قیرمیزی، ساری و یاشیل) بویالارلا آغ یومورتانین اوستونده شکیللر گوللر چکر و یازیلار یازارلار. یومورتالارین اوستون بزه رلر، نشانلی لارینا تاباق آپاراندا، نئچه سینی بیر کاسادا، یا بشقابدا، او تاباغین ایچینه آرتیرارلار، یا دا اوشاقلارا چرشنبه لیک و بایراملیق وئره نده او بویالی و گؤزه ل یومورتالاردان وئررلر. یومورتانی پیشیره نده و بویایاندا بعضی سی نین اوستون دن بیر ساپ یا ایپلر سه رییرلر و بویانین ایچینه سالارلار. پیشه ندن سونرا او ساپلاری آچاندا، یئرلری آغ قالار و بیر گؤزه ل ناخیش یومورتانین اوستونده قالار. “(شانجان (فولکلور – ادبیات بر اساس مونوگرافی منطقه ی گونئی ترکی فارسی عبدالعلی مجازی ص ۶۰ و ۶۱)

قیرمیزی رنگین آذربایجانلی لارین اینانج لاریندا توتدوغو اؤزه ل یئری وورغولادیغیمیزا دایاناراق بویالی یومورتالارین چوخو قیرمیزی اولور. آنجاق ساری و یاشیل بویالی یومورتالاردا اولور بایرام سوفرالاریندا.
یومورتالاری قیرمیزی بویاماق اوچون عمومیت له سوغان قابیغی، نار قابیغی و چوغوندور سویوندان استفاده اولونور.
سوغان قابیغینا بوکولموش یومورتانی ساپلا سرییب پلو قازانی نین ایچینده یئرله شدیررلر. بئله لیک له قازان دا اولان ایستی بوغ ایچینده یومورتانین ایچی پیشر و اوزو سایسیز حسابسیز ناخیشلارلا بزه نر.
یومورتالاری ساری رنگده بزه مک اوچون اونلاری قاینار سویون ایچینه آتیلمیش سامان دان عمله گلن ساری رنگ له بویارلار.
یاشیل یومورتا الده ائتمک اوچون گیجی تیکانی بیتگی سین سودا قاینادارکن ایچینه یومورتا سالارلار.
“اردبیل شهرینده بعضی عائله لرده یومورتا بویاما دبی وارایدی. بئله کی یومورتالاری الوان ناخیشلی چیت پارچالارا (پامبیق ایپلیک دن توخونموش گوللو پارچا) بوکوب بیر قابا دوزردیلر. سونرا او قابا سو تؤکوب اجاغا قویاردیلار. یومورتالار هم پیشردی هم ده اوزرینه گؤزه¬ل ناخیشلار دوشردی.(۱۲)
یومورتا یازما
سوغان قابیغی، نار قابیغی و چوغوندوراولان قاینار سویون ایچینده بویانان یومورتالاردا گؤزه ل قیرمیزی رنگه بویانیرلار. بوتوولوک له قیرمیزی بویانان یومورتالارین اوزو ایتی جسم لرله یازیلیر.
خیدیر نبی، خیدیر الیاس،
یومورتانین اوستونو یاز.
اوره ییم ده دیله ییم وار،
نه یازیرسان قیرمیزی یاز.

قایناقلار:

• Bünyadov Teymur,Azərbaycan etnoqrafiyasi,uç cilddə.Baki,”Şərq-Qərb”,2007,s10.
• سیدوف میرعلی،”بایرام دوشونجه لری ؛یاز بایرامی ،کؤچوره­ ن یالچین تورکای- سعید موغانلی،آذری ائل دیلی و ادبیاتی، فصلنامه (بین المللی) ترکی- فارسی، فرهنگی، اجتماعی، ادبی و هنری، شماره ۲۲ پاییز ۱۳۹۳ ، ص ۲۶۲.
• Ağavrdi Xəlil. Türk xalqlarinin yaz bayramlari və noruz, Baki, elm və təhsil, 2013,folklor institu,2013,s 63-79.
• Bünyadov Teymur,Azərbaycan etnoqrafiyasi,uç cilddə.Baki,”Şərq-Qərb”,2007,s356-357.
• منظوری ناصر ،کتیبه های شفاهی آذربایجان ۸ ، ۴ بای ۴فصل، ۱۳۹۳،ص۶۱.
• Bünyadov Teymur,Azərbaycan etnoqrafiyasi,uç cilddə.Baki,”Şərq-Qərb”,2007,s31-32.
• مجازی عبدالعلی،شانجان (فولکلور- ادبیات) بر اساس مونوگرافی منطقه ی گونئی، ترکی- فارسی،تهران، انتشارات اندیشه نو،۱۳۸۸،ص۶۰-۶۱.
• Bünyadov Teymur,Azərbaycan etnoqrafiyasi,uç cilddə.Baki,”Şərq-Qərb”,2007,s400.
• Bünyadov Teymur,Azərbaycan etnoqrafiyasi,uç cilddə.Baki,”Şərq-Qərb”,2007,s31-32.
• اشراقی محمد، آذربایجان آغیز ادبیاتی، ادبیات شفاهی آذربایجان،تبریز،۱۳۸۸،ص۱۰.
• Ağavrdi Xəlil. Türk xalqlarinin yaz bayramlari və noruz,Baki, elm və təhsil, 2013,folklor institu,2013,s 103.
• صفری بابا ، اردبیل در گذرگاه تاریخ،جلد دوم، ناشر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل ،۱۳۷۰،ص۱۰۹.