«اینسان، کولتور و مدنییت»

«اینسان، کولتور و مدنییت»

فخران پورنجفی بالوو

گیریش

کولتور و مدنییت (اویقارلیق) حاققیندا یازماق ایسترکن اینسانین یارادیلیشی، بییولوژیک یاپیسی، ماددی گرکسینیملری، روحی و معنوی دونیاسی، توپلومسال حیاتی و اینانج سیستئمینه ایلیشکین فلسفی دوشونجه لر اورتایا قویماق؛ اینسانین نئجه بیر وارلیق اولوب، چئوره سینده بولونان باشقا وارلیقلارلا، اؤزللیکله جانلی یارادیقلارلا نه دنلی بیر ایلیشکیده اولوب اولمادیغی حاقدا بیلگی اوره دیب فیکیر صاحیبی اولماق گرکیر.
سون یوزایللرده ائورن بیلیم و فیزیکده اولدوغو کیمی بییولوژی و پسیکولوژی ساحه سینده ده بؤیوک بیلیمسل گلیشمه لر و تئکنولوژیک قالخینمالارا تانیقلیق ائتمکده ییک. بو دا بیزه، ائورن و اینسان یارادیلیشینا ایلیشکین چوخ ایلگینج و بیر او قدر ده شاشیردیجی بیلگیلر سونماقدادیر. بو بیلیمسل وئریلری درینله مه سینه اینجه له مک و بیلیم آداملارینین یاپدیغی دئنئیلرین سونوجلارینی عاغیل لابراتواریندا آراشدیریب ایرده له مکله قونوموز حاققیندا ایره لیله مه قئید ائتمک مومکون اولاجاقدیر. بو باغلامدا بییولوقلار و پسیکولوقلارین یاپدیغی بعضی دئنئیلری و بو دئنئیلردن چیخاریلان اؤنملی سونوجلارا اؤتری ده اولسا، گؤز آتماقدا فایدا وار دییه دوشونوروک.

بییولوژیک و پسیکولوژیک دئنئیلردن نئچه اؤرنک:
۱) شامپانزه و اینسانین یوزده ۹۴لوک بیر اوراندا د.ن.آ بنزرلییی بولونماقدادیر. بو بنزرلیک اینک اوچون یوزده ۸۰، بیر چئشید سوخولجان قوردو اوچون یوزده ۷۵ و دروسوفیلا توروندن مئیوه میلچکلری اوچون یوزده ۶۰ اولاراق تثبیت ائدیلمیشدیر.
۲) یئنی دوغولموش ببکلرین باشقا ببکلرین آغلاماسینا دایانانماییب آغلامالاری، اینساندا دوغوشدان (فطری) ائمپاتی کیمی اخلاقی بیر اؤزللییین وار اولدوغونون گؤسترگه سیدیر.
۳) بیر یاشین آلتینداکی قونوشما چاغینا بیله گلمه میش چوجوقلارا یاخشی و پیس کوکلالار (اویونجاق ببکلر) گؤستریلدییینده؛ یاخشی کوکلانی ترجیح ائدیب اؤدوللندیردیکلری و پیس کوکلانی جزالاندیردیقلاری گؤرولموشدور. اؤیرنمه سورجی گئچیرمه ین چوجوقلارداکی بو داورانیشلار، دوغوشدان اخلاقی اؤزللیکلره صاحیب اولدوغوموزو گؤسترمکده دیر.
۴) اینساندا اولدوغو کیمی حئیوانلاردا دا اؤزگه چیلیک ، ایشبیرلییی و فداکارلیق سیخجا گؤرونمکده دیر. یارالی بیر قوشا یاردیم ائدن مئیمونلار، اؤزونونکو اولمایان بیر جوجه نی بسله ییب یئتیشدیرن بیر قوش، آیرینتیلی بیر بیچیمده بلیرلنمیش ایش بؤلومونه گؤره یاشام موجادیله سی وئرن و دوشمن سالدیریسینا اوغرادیغیندا توپلوملاری اوچون جانینی بیله فدا ائده جک قدر اؤزوئریلی داورانان قاریشقالار و آریلار، آسلانلارین سالدیریسینا قارشی زئبرالاری اویاریب قاچابیلمه لرینی ساغلایان بیر جئیران؛ حئیوانلار عالمینده ایشبیرلیکچی و اؤزگه چی داورانیشلارا ایلیشکین ساده جه بیر نئچه اؤرنکدیر. اینسانلارین اؤزگه چی حرکت ائتمه لری کولتورله و سونرادان اؤیرنمکله ده ایلگیلی اولابیلر. آما حئیوانلارداکی بو داورانیشلار دوغوشدان و ژئنئتیکدیر.
۵) شامپانزه لرین آلت یاپیب و بو آلتلری سوسیال گؤستریلرده و یا یئمک الده ائتمک اوچون قوللاندیقلاری، اؤلنلر اوچون یاس توتمالاری، عاشیق اولمالاری، دوغایا حئیرانلیق دویمالاری و قروپ ایچینده اؤزوئریلی (فداکار) داورانیشلاردا بولونمالاری بیلیم آداملاری طرفیندن گؤزلملنمیشدیر.
بوتون بونلاری و باشقا بیلیمسل آراشدیرمالاری اینجه له دیییمیزده، گرک بییولوژیک یاپی آچیسیندان، گرکسه ذکاء و اخلاق باخیمیندان اینسانین باشقا جانلیلارلا بنزرلییینین اورتادا اولدوغو گؤرونه جکدیر. اؤیله ایسه اینسانی باشقا جانلیلاردان آییران و اونو تانرینین یئر اؤزونده کی خلیفه سی قیلان نه دیر؟ «سئچمه» و «قرار وئرمه»، اینسان یاشامیندا نه آنلاما گلیر؟ نه دن بوتون جانلیلار ایچینده ساده جه اینسان، بیرگون اؤله جه یینی بیلمکده و بونو بیلدییی حالدا دا هئچ اؤلمه-یه جکمیش کیمی یاشایابیلمکده دیر؟ نییه گوناه یاپیب سوچ ایشله مک ساده جه اینسانا اؤزگو بیر شئیدیر؟ اینسانی گئچمیشینه و گله جه یینه یؤنه لیک آختاریشا زورلایان و یاشامینین فلسفه سی حاقدا دوشوندورن اؤزللیک نه دیر؟
هارادان، من نییه گلدیم؟ سؤیله دویسون قولاغیم هارایا گئتمه لییم هاردا پکی سون دوراغیم؟
منیم اصلیم قارا توپراق دئییل اصلا بونو بیل آختارارسان منی، جننتده بولارسان سوراغیم

اینسانی، اینسان یاپان اؤزللیکلر: دیل و دوشونجه
گونوموزده ایشلولرینین بیر قیسمی آنلاشیلسا دا، اینسان بئینی ایله ایلگیلی آیدینلانمامیش و جاواب بکله ین بیر چوخ سورو هله ده وارلیغینی قوروماقدادیر. «اینسان نئجه دوشونور؟» و «اینسان بئینی نه مئکانیزما ایله وئریلری اینجه له ییب دیرلندیررک چئشیدلی سئچه نکلر آراسیندان بیرینی سئچیب قرار وئره بیلیر؟» سورولاری بونلارداندیر. اینسان بئنینده هر بیری میلیونلارجا باشقا حوجره ایله ائتکیله شیمده بولونان تریلیونلارجا سینیر حوجره سی واردیر. دوشونمه سیراسیندا بئینین چئشیدلی بؤلگه لرینده مئیدانا گلن ده ییشیکلیکلر آناتومیک اولاق بیلیم آداملاری طرفیندن گؤزلملنمیشدیر. اویسا فیکیر اوره تمه ایله سونوجلانان و ذئهنی بیر سورج اولان «دوشونمه»نین، فیزیولوژیک آچیقلانماسی هله مومکون اولمامیشدیر. پسیکولوقلار آچیسیندان دوشونمه، داها چوخ آلقی و آنلاق (ذکاء) ایله ایلگیلی اله آلینمالیدیر. چونکو دوشونمه دئدیییمیز سوره ج، ساده جه عاغیل یوروتمه ایله سینیرلی اولماییب؛ عئینی زاماندا سئزمه و دوش (خیال) قورما بیچیمینده ده گؤرونه-بیلر. نسنه لر، بیرئیلر، اولقولار ویا قاوراملار دوشونن طرفیندن سیمگه سل سسلر بیچیمینه تؤکولرک ایفاده ائدیله بیلر. دوشونجه لر، سئزیلر و دوشلریمیزی آنلاتمایا یارایان بو سیمگه سل سسلر سیستئمینه و بو سیمگه لرین (سؤزجوکلرین) قوللانیمینا ایلیشکین قوراللارا «دیل» دئییریک. او اوزدن ریچارد رئستاک حاقلی اولاراق «بیزلر، دوشونرکن سؤزجوکلرین آنلاملارینی آنلاماقداییق» دئمکده دیر.
پوفئسور آیدین کؤکسال دیلین اینسانلیق تاریخینده کی اؤنمینی بؤیله آچیقلار: «گئچمیشده نئاندئرتال آدامینین ایسکلئتینی بولدولار. بئینی بؤیوک ایدی، دوشونجه یئتنه یی بیزدن یوکسک ایدی، آما یوخ اولدو. کروماینون آدامی‌نین بئینی داها کیچیک ایدی، آما اینسان اوغلو نئاندئرتال آدامیندان دئییل، اوندان تؤره دی. بیلیم آداملاری ائوریم قورامینا ترس دوشن بو چلیشکینی اوزون سوره چؤزه بیلمه دیلر. بو سورونو سونوندا سس بیلیمچی فییلیپ لیئبئرمان ایله آناتومیست ائدمونا کرئلین بیرلیکده چؤزدولر: بئینی بیزیمکیندن ۳۰۰-۴۰۰ سانتیمئتره کوپ داها بؤیوک نئاندئرتال آدامی بلکه بیزدن داها عاغیللییدی، داها یئته نکلییدی، آما اونون سس تئللری یوخ ایدی. بیریکدیردییی بیلگی و دئنه ییم بیرئیده قالیردی. بیلگی و دئنه ییمینی سؤزجوکلرله باشقا بیرئیلره و قوشاقدان قوشاغا اینتیقال وئره بیلمه مکده، ایلکه لره دؤنوشدوره بیلمه مکده ایدی.»
اینسانی باشقا یارادیقلاردان آییران عاغیل اولسا بیله؛ دوشونجه، سؤزجوکلرله دیله دؤنوشمه دییی سوره جه بیر ایشه یاراماز، اوره تمز و باشقالارینا اولاشماز. باشقا ایفاده ایله سؤیلرسک اینسان اوغلو بوتون دوشونسل و بیلیمسل گلیشمه لرینی و تئکنولوژیک ایره لیله مه لرینی دیلینه بورجلودور. بونو داها یاخشی آنلاماق اوچون دیل و دوشونجه ایلیشکیسینی اینجه له-مک و «اینسان دوشوندویو اوچون مو قونوشموش، یوخسا قونوشدوغو اوچون مو دوشونموشدور؟» سوروسونا جاواب وئرمک گرکیر.

دیل و دوشونجه ایلیشکیسی

اسکی یونان فلسفه سینده اینسان، «زون لوقون ائخون»دور. یعنی اینسان قونوشان وارلیقدیر. گونوموزده ده اینسانی حئیواندان آییران ان بلیرگین اؤزللیکلردن بیری، اونون قونوشان وارلیق اولماسیدیر. هئردئر؛ دیل، اینسانین بوتون گوجلرینین بیر چرچیوه سیدیر، اینسان؛ دویان، ایسته ین، بیلن دوغانین بیر بوتونودور، دئییر. او’نا گؤره، اینساندا عاغیل دئدیییمیز بوتون بونلار دویوسال بیر سس ایستر. دیل، بیر یاندان تینسل بیر ائیلم، او بیری یاندان اورقانیک بیر سسدیر. هئردئر’ین اوستادی هامان دا دوشونجه ایله دیلی عئینی لشدیرر. هامان’ا گؤره عاغیل، اؤز ایچینده قاپالی، سویوت بیر شئی دئییلدیر. عاغیل، آنلاما سورجلرینین بوتونوندن اولوشان بیر شئیدیر. آما، آنلاما دئدیییمیز شئی ده آنجاق دیلله گئرچکلشه-بیلر. اونون اوچون هامان، دیل اولماسایدی عاغیل دا اولمازدی، دئییر. بدیعه آخارسو ایسه اؤز فیکیرلرینی «دوشونجه لریمیز سوره کلی اولاراق دیل ایچینده گئچر، دیلله دورولاشار، دیلله گئرچکلشرلر. ایچیمیزده کی بولانیق قیمیلدانمالارین سؤز دئدیییمیز قالیبلار ایچینده کریستاللاشماسی آنجاق دیلله اولار. گئرچکده ده دیلسیز اولان، دیلدن بوشالمیش بیر دوشونجه یوخدور. سسسیز بیر دوشونجه، سسلره اؤزونو تؤکمه میش بیر دوشونجه ده واردیر، آما بو سسسیز دوشونجه ده هئچ بیر زامان بوسبوتون دیلدن آری دئییلدیر. هر دوشونمه ده، ایچدن بیله اولسا، سس حالیندا دیشاری چیخمامیش بیله اولسا، ایچدن بیر قونوشما واردیر. قوشقوسوز، هئچ بیر دوشونجه بللی بیر دیله باغلی دئییلدیر. هر هانسی بیر دوشونجه نی هر هانسی بیر دیلله آشاغی یوخاری دیله گتیرمک اولاناقلیدیر. بیر دوشونجه فورموللاندی می، بو دوشونجه بللی فورملارا باغلی اولماقدان قورتولابیلر، باشقا دیلین سؤزلری ایله دیله گتیریله بیلر. بوتون دوشونجه لر بللی بیر دیلدن قورتولابیلرلر. آما اینسان موطلقا بیر دیلله دوشونر، دوشونجه سینی موطلقا بیر دیله باغلاماق زوروندادیر، ایستر اؤز دیلی، ایستر یابانجی بیر دیل اولسون» بیچیمینده ایفاده ائدر. آلمان آیدینلانماسی دوشونورو توماسیوس’ا گؤر؛ دیلسیز، سؤزسوز عاغیل یوخدور. دوشونمه و قونوشما عئینی اولایین گؤرونوشلریدیر. هر دوشونجه اؤزو گره یی بیر سؤزدور. هر دوشونجه بیر آنلادیم بیچیمی بولمایا، بیر آنلادیم بیچیمی ایچینه اؤزونو سوخمایا چالیشار، آرتیکوله اولمایا، اینجه دن اینجه یه بؤلوملره آیریلمایا چالیشار.
مودئرن و سیستئماتیک دیل فلسفه سینین قوروجولاریندان ساییلان فیلسوف ویلهئلم فون هومبولت’دا دیل، اصلینده دوشونجه نین گئرچکلشمه سینین قوشولودور. ایسوئچره لی دیل فیلسوفو پورزیق’ه گؤره ده اینسانلارین بیلینجی اولدوغونو گؤسترن تک قانیت، دیلدیر. قونوشانلارین آنلاشماسی، باشقالارینین دا بیلینجی اولدوغونو گؤسترر. دینله ینین قونوشما یاردیمی ایله قونوشانین بیلینجینده گئچن شئیی آنلاماسی دیلین بیر باشاریسیدیر. دیل، دوشونجه نی تاماملایان، اونو سون نوقطه سینه اریشدیرن بیر شئیدیر و اینسانلاری دوشونن وارلیق اولاراق گؤسترن بیر یئتنه یین گلیشمه سیدیر. بو گلیشمه، یالنیزجا فیزیولوژیک اولاراق اینجه لنه بیلن بیر ایچگودونون گلیشمه سی دئییلدیر. دوغرودان دوغرویا بیلینجین بیر ائدیمیدیر. هومبولت، دیل، دوشونجه نین یاپیجی بیر اورقانیدیر، بوتونو ایله تینسل و ایچدن اولان، بللی بیر اؤلچوده ایز بوراخماقسیزین گلیب گئچن دوشونسل ائتکینلیک سؤزده کی سسلرده دیشا چیخار و آنلام باخیمیندان آنلاشیلار اولار، «بوندان دولایی دوشونسل ائتکینلیک و دیل بیر و عئینی شئیدیر، بیربیرلریندن آیریلانمازلار» دئییرسه ده، آنجاق رئوئس’ه گؤره دیل، دوشونجه نی یارادان بیر شئیدیر. دیل گئرچک ائتکینلییینی اینساندا دوشونن و دوشونجه ده یارادان گوجون اؤزونده گؤسترر، یعنی یاپیجیدیر. یئنه هومبولت بیر یازیسیندا، دیلین ساده جه بیلینن دوغرولاری تصویر ائدن بیر آراج اولماییب، داها چوخ بیلینمه ینی آراشدیریب بولان بیر آراج اولدوغونو سؤیله مکله دیلین یالین بیر آراج اولمادیغینی، دوشونجه یارادان بیر ائدیم اولدوغونو بلیرتمیش اولار.
آلمان دوشونور لئیبنیز’ه گؤره، «دیل، عاغلین آیناسیدیر». عاغیل ایله دیل قارشیلیقلی اولاراق بیربیرلرینه باغلیدیرلار. بیر یاندان آنلیق اولقونلاشدیقجا دیل ده گلیشر، اوبیری یاندان زنگین، آخیجی، هرکسجه آنلاشیلار بیر دیل ده آنلیغین گلیشمه سینی ساغلار. آنلیق ایله دیل آراسینداکی بو باغلانتینی لئیبنیز، دیلین تملی سایدیغی سؤزجوکلرین گؤره وی اوزرینده آچیقلار. سؤزجوکلر بیر تاخیم گؤسترگه لردیر. آنلیق بو گؤسترگه لرله دوشونر، دوشونرکن نسنه لرین یئرینه بو گؤسترگه لری، یعنی سؤزجوکلری قویار. نسنه نین یئرینه بو سؤزجویو قویما دا آنلیغین ایشله مه سینی قولایلاشدیرار و سورعتلندیرر. پورزیق’ه گؤره دیل، گئرچک باشاریسینی دوشونجه ده گؤسترر. دوشونجه، باغلانتیلاری قاوراماقدیر. دوشونجه نین باشاریسی گئرچک و دوغرو اولانی سئچمه ده و اؤزونه گؤره، دوشوندویو شئی اوچون گرکلی اولمایانی بوراخماقدادیر. بو دا بیر سویوتلامادیر. سویوتلامانین بیلینجده اؤزونو تمثیل ائتدیرمه سی گرکلیدیر، بونو دا سؤزجوکلر یاپار. دیل و دوشونجه قارشیلیقلی اولاراق بیربیرلرینی اولوشدورارلار. دیل، دوشونجه ایچینده و دوشونجه ایله بیرلیکده حرکت ائدن بیر سیمگه لر سیستئمی دیر. دوشونجه بو باساماقدا سیمگه لرین یاردیمی اولماقسیزین آرتیق اولاناقلی دئییلدیر. بورادا دیل ان یوکسک باشاریسینا اریشمیشدیر. بؤیوک دوشونورلرین بؤیوک دوشونجه یاپیلارینی قورابیلمه لرینی یالنیز دیل ساغلایابیلر، آما بونو یاپماق اوچون ده دیل یئنیدن آراج اولار. هومبولت’دا دوشونجه نی یارادان و ایره لی آپاران دیلدیر. دیلین آراج اولوشو دوشونجه نی یاراتماسیندادیر. بیر اولوسون دیلی او اولوسون دونیا گؤروشوندن باغیمسیز اولابیلمز. بو دونیا گؤروشو، دیلی بلیرلر و گلیشدیرر. بو دونیا گؤروشو ایله یوغرولان دیلین اؤزونو اؤیله شکیللندیرمه سی گرکر کی، دوشونجه نین هر شکلینه قولایلیقلا گیره بیلسین و اولوسون دونیا گؤروشونو تمثیل ائدن هر دوشونجه نی دیله گتیره بیلسین. بونو گئرچکلشدیره بیلن بیر دیلین «دونیا تاریخینه چیخیشی، اینسانین گلیشمه گئدیشینده اؤنملی بیر دؤنم آچار و اونون ان یوکسک و اولاغان اوستو یاراتمالارینا تمل اولار». دوشونجه لر، دیلی یاراتدیغی کیمی، دیللر ده دوشونجه-نی یارادارلار. «آنجاق یوکسک بیر اولقونلوغا اریشن دیللرده گئرچک بیر دوشونجه ائتکینلییی مئیدانا گله بیلر». بوتون بو سؤزلر گؤستریر کی، هومبولت’ا گؤره دیل، دوشونجه نی تاماملایان، دوشونجه نی یارادان بیر شئیدیر. آنجاق، دیلینی اولوشدوران، یوکسلتن بیر توپلوم گئرچک بیر دوشونجه ائتکینلییی گؤستره بیلر.

اینسان بییولوژیسی و پسیسکولوژیسی اوزینه بیر ده یرلندیرمه:
اینسان حئیوان کیمی بییولوژیک بیر وارلیق اولسا دا، اونو حئیواندان آییران اؤزللیکلر وار. اینسانا روحی و معنوی نیته لیک قازاندیران بو اؤزللیکلرین باشیندا «تربییه» دورماقدا و هر بیرئیه، اؤزگو بیر کاراکتئر قازاندیرماقدادیر. اویسا، حئیوانلاردا، بیولوژیک یاپی دیشیندا کاراکتئر فرقلیلیکلری اولوشماز. چونکو کاراکتئر، بیولوژیک دئییل، اخلاق یاتاغیندا اولوشابیلن تربییه اکسنلی بیر اورونودور. اخلاقا دایالی بیر فئعل، هرزامان چئشیدلی آلتئرناتیولردن بیرینی سئچمکله اورتایا چیخار. ییلماز اؤزآقپینار بو گئرچه یی «اخلاقی فئعل، صاف بیولوژیک بیر سورجین سونوجو اولان داورانیشلار کیمی، قاچینیلماز اولاراق اورتایا چیخماز. بو دا اینسانی، دیش شرطلره گؤره بیولوژیک یاپینین سؤوق ائتدییی بیر جانلی اولماقدان چیخارار، فئعللرینی قرارلاشدیران بیر جانلی یاپار» بیچیمینده آنلادیب بؤیله دوام ائدر: «اینسان بلیرسیزلیک ایچینده دیر. زورونلولوق اولماماسی، سئچه نکلرین بولونماسی، یا دا یئنی بیر سئچه نک فئعل تاسارلاما ایمکانینین اولماسی، فئعلین یاپیلیشیندان اؤنجه، اینسان ذئهنینده بیر بلیرسیزلیک دوغورار. بو روحی بلیرسیزلییین توپلومسال سونوجو دا واردیر. بیرئیلرین روحی بلیرسیزلییی چؤزوملنمه دیکجه بو دورومداکی بیرئیلرین بیربیری ایله تماسسی، توپلومسال ایستیقرارسیزلیغا یول آچار. بو دوروم اوزون سوره داوام ائدرسه، بیرئیلرده تینسل دنگه سیزلیک مئیدانا گلر؛ توپلومسال ایلیشکیلر چؤکر و توپلوم داغیلار. ایشته گئدریلمه دییی تقدیرده بیرئیلرده و توپلومدا اولومسوز سونوجلار دوغوران بلیرسیزلیک دورومو، تربییه قورومونون اینسان حیاتی اوچون اؤنمینی، گؤرمزدن گلینمه یه جک بیچیمده اؤن پلانا چیخارار.»
ایلکل دوزئیده بیله اولسا، تاریخ بویو بوتون توپلوملاردا بللی تمللره دایالی بیر تربییه سیستئمینین واراولدوغو گؤرونمکده دیر. بو سیستئمین سایه سینده بیرئیلر و توپلوم، بلیرلی دوروملاردا بلیرلی داورانیشلار سرگیلرلر و ییلماز اؤزآقپینار’ین دا سؤیله دییی کیمی «بو اورتامدا، یئتیشن چوجوقلار، بیولوژیک بیر جانلی اولمانین اؤته سینده توپلومسال بیرئی اولار. تربییه، هم توپلومسال ایلیشکیلرین تملی، هم ده او ایلیشکیلرین نسیلدن نسیله اینتیقال یولویلا، توپلومون داوام ائتمه سینین قارانتیسی» اولار.
اؤته یاندان اینسان عاغیللی بیر وارلیق اولدوغوندان، باشقا جانلیلاردا گؤرونمه ین ذئهنی اؤزللیکلره صاحیبدیر. اینسان عاغلینین، دوشونمه، خیال قورما و اولایلاری ذئهنینده آنالیز ائتمه گوجو واردیر و بو سایه ده ده، اولایلاری ندن-سونوج باغلامیندا اله آلیب گله جه یه دوغرو بیله آنالیزلر یاپاراق چئشیدلی سئچه نکلر آراسیندان بیرینه اوداقلانیب نئجه داوراناجاغی حاقدا قرار وئرر. آلتئرناتیولر آراسیندا و بلیرسیز دوروملاردا ذئهنی ایمکانلارا دایاناراق و دوشونجه یاردیمی ایله گرکلی داورانیشدا بولونماق اوچون بیر ده یرلر سیستئمینه ائحتییاج واردیر. سؤزقونوسو بو ده یر اؤلچوسو اینسانلارا، شوبهه ائتمه دن مومکون گؤرونن نئچه سئچه نه یین ایچیندن ده یرلی اولانی سئچیب و اونا گؤره داورانما ایمکانی سونار.
ییلماز اؤزآقپینار بو حاقداکی دوشونجه لرینی بؤیله دیله گتیرر: «ده یرلر سیستئمی، حیسسن آهنگلی و منطیقن چلیشکیسیز اولماق اوچون بلیرلشدیریجی بیر قایناغا دایانمالیدیر. بیلیم، فلسفه، ادبییات و حیات تجروبه لری داخیل، اینسان عاغلینین و دئنه ییمینین اورونو اولان بوتون بیلگیلر، بلیرسیزلیک ایچرر. اینسان عاغلینین و دئنه ییملرینین اورونو اولان بیلگیلر، کسین دئییل، وارساییمسالدیر، مومکون آلتئرناتیو فئعللرین وار اولدوغو بیر دورومدا، هانسی فئعلی سئچمه نین داها «ده-یرلی» اولدوغونو بیلدیرمز. اویسا اینسان یاشامینی اولوشدوران فئعللرین سئچیمی، دوغرودان بیلمه ایله ایلگیلی دئییل، ده-یرلندیرمه ایله ایلگیلیدیر. بللی بیر فئعل، دوغوراجاغی سونوجلا بیرلیکده، ده یرلی بولونارسا، یاپیلار، ده یرلی بولونمازسا یاپیلماز. ترجیح یاپان اینسان، سئچدییی فئعلدن باشقا بیر فئعلی ده یاپابیله جه یی دوروموندا، او فئعلی سئچدییینی حیسس ائدر. بو نیته لییی ایله ترجیح، دوغا سورجلری ایله دئییل، دوغادان باغیمسیزلاشان سمبولیک ذئهنی سورجلرله یاپیلار. سمبولیک سورجلر اؤزباشینا (باشقاسینین یاردیمی اولماقسیزین) بیر سمبولیک یاپی اولوشدورار. اینانجلار، بیلگیلر، ده یرلر و دویغولار او یاپییا داخیلدیر و اینسانین شخصییتی دئییلن اؤزللیک و بوتونلوک، او یاپینین مئعماری اوسلوبودور. حیات، ترجیح ائدیلن فئعللردن اولوشار؛ ترجیحین دایاندیغی اؤلچوت، اولقولارین نه اولدوغونا ایلیشکین بیلگیلر دئییل، هانسی فئعلین ترجیح ائدیله جیینی بلیرله ین ده یر سیستئمیدیر. ده یرلر سیستئمی، بلیرسیزلیک دوروملاریندا، سئچه بیلمه مه و چلیشکیلی فئعللر سئچمه اوزوندن ایچینه دوشوله جک اینطیباقسیزلیق دورومونو اؤنله مک اوچون اولوشار. ده یرلر سیستئمی، شوبهه لری اورتادان قالدیرماغا، حیاتین آخیشی ایچینده اینطیباغی ساغلاماغا، روحن تضمین ائدیجی گوون وئرن بیر حیات یاشاماغا یارار. بؤیله جه ده یرلر سیستئمینین اولوشومو، سمبولیک ذئهنی پلاندا جریان ائتمکله بیرلیکده، بیولوژیک بیر اؤنم داشییار. ده یرلر سیستئمی، هر دورومدا یئنی باشدان زحمتلی بیر دوشونمه سورجی ایله یاپیلاجاق فئعلی بلیرله مه گرییندن اینسانی قورتارار. اینسان نه یین ده یرلی، نه یین ده یرسیز اولدوغونون بیلینجینده اولار؛ ده یرلی بولدوغو فئعلی یاپار؛ ده یرلی بولمادیغی فئعلی یاپماقدان چکینر.» اؤزآقپینار’ا گؤره، بو ده یرلر سیستئمینین قایناغی اؤزو گره یی اینسانین عاغیل، دئنه ییم و بیلگیلری اولابیلمز. اینسان باشقا بیر قایناغا باغلاناراق، حیاتینی بلیرسیزلیکدن و شوبهه دن قورتاراجاق ده یرلر سیستئمی اینشاء ائتمک گرکسینیمی دویدوغوندان، بو قایناق بیر اینانج یا دا ایماندیر. یعنی اینسان دوغاسی گره یی بیولوژیک، روحی و توپلومسال زورلانمالار سونوجو دویدوغو ائحتییاجلا، بیر اینانجا گؤره ده یرلر سیستئمینی اولوشدورما و بؤیله جه فئعللرینی، شوبهه و ترددودلر ایچینده چابالامادان قرارلاشدیرما و یاپما یولونا گئدر. بیولوژیسی و اونون یول آچدیغی پسیکولوژیسی گره یی بوتون اینسانلار بونو یاپار. بیر فرق اولاجاقسا، آنجاق ده یرلر سیستئمینده و اینانج قایناغیندا اولاجاقدیر. بو اوزدن ییلماز اؤزآقپینار «اینانج و ایمان اینسان حیاتیندا بیولوژینین دوغوردوغو پسیکولوژیک بیر ائحتییاجدیر.» سؤیلر.
کولتور و مدنییت آنلاییشلاری

کولتور، بیر توپلومو میللت یاپان ماددی، معنوی و دوشونسل اؤگه لرین (عونصورلارین) بوتونو؛ مدنییت ایسه میللتلرین، دوشونجه لرینین ائتکیله شیمی و کولتورلرینین قاتقیسی ایله اوره تدیکلرینین بیر سونوجو و یئتیشدیکلری بیر دوزئیدیر. ییلماز اؤزآقپینار، ایچگودوسل تپکیلر دیشیندا، بیلینج (شوعور) قایناقلی اینسان فئعللرینین اورونو اولان هر شئیی کولتور باشلیغی آلتیندا یئرلشدیررکن، کولتورون اولوشماسینی، اورتایا قویولماسینی و اوره تیلمه سینی ساغلایان، فئعللریمیزی حرکته گئچیرن شئیی ایسه، اؤزونه خاص بیر «اخلاق و اینانج سیستئمی» اولاراق اؤن گؤرن مدنییت اولاراق ده-یرلندیرمکده دیر. کولتور عونصورلاری، اؤزلویوندن جیسملرین اؤزو دئییلدیر؛ کولتور، اینسان ذئهنینین گؤروش، باخیش، تاسارلاما، تخییول، دویقولانما، آنلاییش و ده یرلندیرمه طرزی ایله ایلگیلیدیر. جیسملره کولتورل بیر فونکسییون یوکله ین، اینسان ذئهنیدیر؛ دولاییسییلا کولتور عونصورلارینی ماددی و معنوی اولاراق آییرماق گرکسیزدیر. چونکو، کولتور اؤزو گره یی ذئهنیدیر، معنویدیر؛ بیزیم اونلاری ماددی اولاراق ده یرلندیرمه میز، اونلارین کولتورل ده یر اولاراق نیتلیکلرینی ده-یشدیرمز. مدنییته ووجود وئرن شئی، اینسانین، اؤز ذئهنینین باشلی باشینا بیر ایمکان قایناغی اولدوغونو فرق ائتمه سیدیر. مدنییت، آنجاق، بیر باخیما اؤز ذئنهنینین دیشینا چیخاراق اؤز وارلیغینی و ذئهنینی «تاساریملایابیلن»، حیاتینا آنلام وئرمه یه چالیشان، اؤز وارلیغی و حیاتی ایله ایلگیلی راسیونال دوزئیده یوروم یاپاراق، حیاتینین غایه سینی بلیرله ین اینسان توپلولوقلاریندا اورتایا چیخار. مدنییت، طبیعتی ایچگودولرله موداخیله نین دئییل، شوعورلو بیر ترجیحین اورونودور. «مدنییت، راسیونال بیر روحی یوکسلیشین شوعورونا واریلماسی و او یوکسلیشین ایچردییی اینانجدیر.» او حالدا واریلان سونوج، کولتور، بللی بیر اینانج و اخلاق سیستئمی چرچیوه سینده دوغار و گلیشر.
کیمی زامان بیر میللتین اؤز کولتورونه دایاناراق یاراتدیغی مدنییتی، باشقا میللتلر ده آلماغا و منیمسه مه یه باشلارلار. بو آشامادا، اؤز اولوسال ده یرلرینین و یارادیجیلیق قایناقلارینین بیلینجینده اولاراق و اؤز کولتورلری و دوشونجه سیستئملری ایچینده باشقا کولتورون اوره تدییی مدنییتی اؤزومسه مک شرطدیر.
دولاییسی ایله اویقارلاشماق اوچون، بیر اولوسون اؤز کیملیییندن و کولتورل وارلیغیندان واز گئچمه سی گرکمز. ترسینه بوتون گلیشمیش توپلوملار، اؤز کیملیکلرینی قورویوب میللی ده یرلرینه و کولتورلرینه دایاناراق چاغداش مدنییت دوزئیینه چیخمیشلاردیر. بو گئرچک؛ «کولتور اولوسال، مدنییت ایسه ائورنسلدیر» بیچیمینده آنلادیلماقدادیر.
اؤزآقپینار بو قونوداکی دوشونجه لرینی بؤیله اؤزتلر: «یابانجی بیر کولتور عونصورو، آلیجی توپلومون مدنییتی ایله آچیقدان چاتیشمیرسا، تمل ده یرلری آیقیری دوشمورسه قولایجا آلینابیلر. بو دورومدا اؤلچو، آلینان کولتور عونصورونون، آلیجی توپلومون ایشینه یاراماسی ویا خوشونا گئتمه سیدیر. شوعورلو و اؤزونه گوونن بیر مدنییتین کولتور بوتونو، اؤز اینانج و اخلاق سیستئمینه آیقیری اولمایان هر کولتور عونصورونو، ائحتییاج دویولور ویا خوشا گئدیرسه آلار و اؤزومسر. منصوب اولدوغو مدنییتین شوعوروندا اولان، بوتونلویونو او مدنییتی وار ائدن اینانج و اخلاق سیستئمینه بورجلو اولان بیر کولتور، سئچیجیدیر. اؤز اینانج و اخلاق سیستئمی ایله باغداشمایان کولتور عونصورلارینی ردد ائدر؛ آلدیغی کولتور عونصورلارینی ایسه اؤز یاپیسینا اویقون حالا گتیریر. وار اولان عونصورلار ایله یابانجی مدنییت دایره سیندن آلینانلار آراسیندا اؤز اینانج و اخلاق سیستئمینه گؤره بیر دنگه و آهنگ (اویوم) اولوشدورار. آلیجی کولتورون باغلی اولدوغو اینانج و اخلاق سیستئمی سارسیلمیش ایسه، کولتور، سئچمه قابیلییتینی و اؤزونه خاص آهنگلی بوتونلویونو ایتیرر؛ سئچمه دن (تصادوفی) آلینان عونصورلار، باشقا کولتور عونصورلارییلا آنلامسیز بیر شکیلده یان یانا دورار؛ آرادا بیر قایناشما مئیدانا گلمز. بؤیله بیر دورومدا اویوشمازلیقلار، آخساقلیقلار، سورتوشمه لر اورتایا چیخار. نه یین دوغرو، نه یین یانلیش اولدوغونو بلیرله یه جک اؤلچولر ایتر. توپلوم حیاتی، بیرئیلره روحی بیر دویوم (ایرضاء) ساغلایان آهنگدن محروم قالار. بو دوروم داوام ائتدییی سوره جه، گون گلر او کولتور و دایاناغی اولان مدنییت چؤکر.»
سونوجدا، بیر اولوسو موتیوه ائدیب حرکته گئچیرن، هرهانسی بیر داورانیشدا بولونوب تپکی وئرمه سینه ندن اولان؛ بیرئیلرین بیلگیسی دئییل، بوتون توپلومون اینانجی و بو اینانجدان قایناقلانان دویقولاریدیر. چونکو مدنییتلرین روحی تمللری اینانج، ایجتماعی تمللری ایسه بو اینانجا باغلی اخلاق سیستئمیدیر. تاریخ بویو میللتلرین وارلیقلارینی قورویوب ساخلایان، او میللتلره عاید اخلاق و اینانج سیستئملری اولموشدور. اویسا بیلیمسل باشاریلار، عاغیل اکسنلی بیرئیسل چالیشمالار سونوجو اولوشموشدور. یعنی مدنییتلرین گلیشیب بؤیومه سی و ییخیلیب داغیلماسی دا بو اینانج و اخلاق سیستئمینین یوکسلیشی و ضعیفله مه سی ایله باغلانتیلیدیر. اؤزآقپینار’ا گؤره، شوعورلو و راسیونال دوزئیده اولوشموش بیر اینانج، بوتون مدنییتلرده روحلاری دریندن ائتکیلر. اینانج، توپلوم فردلرینین هم روحی ائنئرژی قایناغی، هم ده فئعللرین ایستیقامتینی و نیتلیکلرینی بلیرله ین بیر یول گؤستریجیسی اولار. چونکو فعالییتلر، توپلومدا اینانجین تلقین ائتدییی ده یرلره گؤره شکیللنر. اینانجلا باغداشمایان فعالییتلردن آنجاق بؤیله جه گئری دورولار. اینانج، فعالییتلره بیر غایه گؤسترر؛ فعالییتلر آنجاق بو غایه لر دوغرولتوسوندا شکیللنر. یاپیلماسی گرکن، یاپیلابیلر اولان و یاپیلماماسی ایجاب ائدن فئعللری، بو اینانج بلیرلر. نوزاد کؤس اوغلو، ایمانین جانلی، آتشلی و اینانانلاری طرفیندن جانلا باشلا قورونوب منیمسندییی دؤنملرده کولتورون، یارادیجی گوجونون ذیروه سینده اولدوغونو؛ ایمانین سویودوغو دؤنملرده ایسه یارادیجیلیغینی ایتیردییینی ایره-لی سورر. اؤزآقپینار ایسه، مدنییتلرین دایاندیقلاری اینانج و اخلاق سیستئمینین سارسیلماسییلا، اونلارین ووجود وئردیکلری مدنییتین و کولتورون ده گئریله ییب چؤکدویونو دوشونمکده دیر. تورک تاریخیندن ده آنیمسادیغیمیز؛ خزرلرین موسوی لییه گئچدیکدن سونرا یهودیلشمه سی، بولقارلارین خریستیانلیغی قبول ائتدیکدن سونرا ایسلاولاشماسی، تاپقاچلارین بودیزمه ایناندیقدان سونرا چینلی لشمه سی و هیندیستانین قوزئیینده خلجلرین، آوروپادا هونلار، قیپچاقلار و باشقا تورک توپلولوقلارینین یئرلی خالقلار ایچینده اریمه لری بونون آچیق سئچیک گؤسترگه سیدیر. بو دوغرولتودا موسلمان اولدوقلاریندان دولایی ۱۰ میلیونلوق اویقور تورکونون بوتون باسقیلارا قارشین، ۱.۲۵ میلیارد چینلی ایچینده اؤز کیملییینی و وارلیغینی قورویابیلمه سینی اونوتماماقدا فایدا وار…

دیب نوتلار:
۱. د.ن.آ (DNA) بوتون اورقانیزمالار و بعضی ویروسلارین جانلیلیق ایشلولری و بییولوژیک گلیشمه لری اوچون گرکلی اولان ژئنئتیک تعلیماتلاری داشییان بیر نوکلئیک اسیددیر. باشلیجا رولو بیلگینی اوزون سوره لی ساخلاماقدیر.
۲. ائمپاتی: دویقوداشلیق؛ بیر باشقاسینین دویقولاری، ایچینده بولوندوغو دورومو یا دا داورانیشلارینداکی دورتونو (انگیزه نی) آنلاماق و ایچسللشدیرمک.
۳. اؤزگه چیلیک، باشقالارینین فایدالاری اوچون یاپیلان داورانیشلارین گنل آدیدیر.
۴. بقره سوره سی، ۳۰جو آیه: وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَهً (بیر زامانلار رببین ملکلره: «من یئراوزونده بیر خلیفه یاراداجاغام» دئمیشدی.)
۵. ازکجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟
به کجا میروم آخر ننمایی وطنم؟
مرغ باغ ملکوتم نییم از عالم خاک
دو سه روزی قفسی ساخته اند از بدنم (مؤولانا)

قایناقجا:
کیتابلار
Bedia Akarsu; “Dil-kültür bağlantısı”; İnkılap Kitabevi, 1998
Yılmaz Özakpınar; “KÜLTÜR VE MEDENİYET ANLAYIŞLARI VE BİR MEDENİYET TEORİSİ”, Ötüken Neşriyat, 2000
Emre Dorman; “Modern Bilim: Tanrı Var”; Istanbul yayınevi, 2011
Caner Taslaman; “EVRİM TEORİSİ, FELSEFE ve TANRI”; Istanbul yayınevi, 2007
Şahin Uçar: “Dil ve Felsefe”, Şule Yayınları, ۲۰۱۲
Cavad Hey’et: “Türklerin tarix ve medeniyyetine bir baxış”, Varlıq Dergisi Özel Sayısı, ۱۳۷۷

درگیلر
New Scientist, 15 May 1999, s. 27
Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi,Türk Dil Kurumu, sayı: ۷۰۵, ۲۰۱۰
Türk yurdu dergisi, 129.cu sayı, ۱۹۹۸