خبرین کؤک اؤزللیک لری
خبرین کؤک اؤزللیک لری
محمد شکری آستمال
– گیریش
خبرعمومی رسانه لرین اساس خام مادهسی دیر، خبر یازماق، قازئتهچیلیگین کؤک بؤلوملریندن بیری دیر. بو ساحهده اوزون ایللردیر دونیایین چوخلو اؤلکهلرینده ائیتیم و اؤیرتیم( آموزش و پرورش ) ایشلری گؤرونور. تأسف ایله بیزیم آذربایجاندا قازئتهچیلیگین یوز ایللیک تاریخینا باخمایاراق بو ساحهده هئچ بیر اساسی علمی آددیم گؤتورولمهمیشدیر، شوبهه سیز قازئتهچیلیک و خبریازارلیق ایله علمی یاناشیلمادان، عمومی رسانهلریمیزده، بو تاریخی و ایجتماعی رسالت لرین یئرینه یئتیرهبیلمهیهجکلر، مقالهده، عمومی رسانهلره مخصوص اولان خبرین داشدیغی «کؤک اؤزللیکلری» آچیقلانمیشدیر.
مئدییا خبری و آغیز خبری
خبرین تاریخی، اینسانین دیل آچماسی ایله یاشیددیر. دیلچیلیک بیلیمینه گؤره جمله ایکی بؤلومدن اولوشور :۱ – خبر ۲ – مبتدا
اینسان هر بیر جملهنی آغزینا گتیررکن ائشیدنلرینه بیر موضوع اؤزرینده خبر وئریر. بیز گونده آغیزلاردان یوزلرجه خبر ائشیدیب، اؤزوموزده یوزلرجه خبر یاییریق. بیر- بیرمیزی گؤرنده سوروشوروق«نه خبر ؟» ؛«سؤز ساوین یوخ ؟» اینسانلار گؤندلیک یاشاملاریندا، طبیعتده، توپلوملاردا، باش وئرن اولایلاردان چوخلو خبرلر ائشیدیرلر. بو اولایلار ایکی آداما یوخسادا دونیا اوچون خبر اولابیلر؟ خبرلرین حوزه سی بیرآدامدان بوتون دونیا قدر گئنیشدی. بیر کیمسهنین شخصی یاشاییشیندا کی اوغورلار زاماننیندا اونون یاخین یولداشلارینا خبر سانیلا بیلر. بیرکیمسهنین ۵۰ مئترلیک اوجالیغی اولان تیکینتیدن دوشوب دیری قالماسیدا دونیا اوچون خبر اولا بیلر. بس دونیا اولموش، اولوب، اولاجاق اولایلار دنیزی دیر. اولایدان دانیشماق خبر اولسا، دونیا خبر اوقیانوسودور.
سیزجه اینسانلارین هامیسی خبرچی دیرلرمی؟ یوخسا بیزیم خبر آدلاندیردیغمیز خبر ایله خبر آژانسلاریندا یاییلان خبرلرین فرقی وارمی؟ بوسورغولاری چؤزمک اوچون، خبر آژانسلاریندان یاییلان خبرلرین هانسی اؤزللیکلری اولمالی دیر؟ سورغوسونا جاواب وئرمهلییک، تصور ائدین سیز بانکدا اولان زامان بانکا اولان سالدیریمایا شاهید اولورسوز، ایکی مسلح کیشی ایچری گیریب هامینی سوسدوروب، بانکدان بیر بؤیوک مبلغ ده پول اوغورلاییرلار. سیز ذهنیزده باش وئرن بو اولایدان بیر راپورتاژ حاضیرلاییب چوخلو آداملارا بو قورخولو و هیجانلی اولایی تعریف ائدیرسینیز. بو اولایدان خبر آژانسلاریدا خبر یاییرلار. سیزین خبرینیز ایله خبر آژانسلاریندان یاییلان خبرین آیریمی گؤزه چارپاندی. سیز دئییر سیز صبح ساعات ۱۰ دؤوره بری ایدی برق قبضین اؤدمک اوچون کوچهنین باشینداکی بانکا گئتدیم. نؤوبهده اوتورموشدوم اللرینده تاپانچا اولان ایکی اوزو اؤرتوکلو کیشی ایچری گیریب حربه، زوربا ایله هامیینی سوسدوراندان سونرا باجهلرین دالیسیندا اولان پوللاری و باهالی کاغاذ لاری بیر توربایا ییغیب قاپیدا دوران بیر آرابا ایله آرادان چیخدیلار. سیز بو راپورتاژدا نه سالدیرینین تاریخین، نه یئرین، اوغرلانان پولون میقدارین، نه بانکین آدین، نه اوغرولارین کیم اولدوغون و یا بو اوغرولارین هارا باغلی اولدوقلارین، اونلارین کامئرالار وریندن تانییب تانینمادیغیندان هئچ بیر سؤزوز یوخونوزدور. امما بو اولای ایله باغلی خبر آژانسلاریندا یاییلان خبرلرده چالیشیلار بو اولایی ایله ایلگیلی مخاطبین ذهنینده یارانان بوتون سورغولارا، دوز و آیدین بیرشکیلده جاواب وئرسینلر، یانی عمومی رسانالاردا خبر بیچیمینه دوشن راپورتاژلار گرکدیر اوچ اؤزللیگه مالیک اولسون؛ بو اؤزلیکلر بونلاردیر:
۱ – دوز لوک Accurate
۲ – آیدینلیق Clear
۳ – قاپساملیق(جامع لیک) Complete
– خبرین کؤک اؤزللیکلرینین آچیقلاماسی
فیزیک بیلیم ینده ایشلنن«ایش» کلمهسی ایله عادی اینسانلارین آراسیندا ایشلنن آنلامین نه قدر فرقی اولسا ائله ایلهتیشیم (ارتباطات) بیلیمینده ده ایشلنن«خبر» سؤز ایله عادی اینسانلارین آراسیندا ایشلنن آنلامیندا فرقی ذاتا چوخدور. ارتباطات بیلیمینده خبر هر موضوعدا اولورسا اولسون، هر یئرده باش وئریرسه وئرسین، هر کیمین ال ایله یازیلیرسا یازیلسین، هر هاردا یاییلیرسا یاییلسین، بو اوچ اؤزللیگی داشیمالیدیر. بو اوصول رعایت اولونماسا یازی روایت، راپورتاژ، شعر و یا ادبی یازی اولا بیلر امما خبر اولا بیلمز، نئجه دینده «اوصول دینی» قبول ائتمهدن هر نه قدر «فروع دینی» گؤزل یئرینه گتیرسن «دینی عقیده لر» باخیمیندان عبث ایش آدلانیر، ائله خبر یازماقدا دا بئله دیر. خبر یازان، «خبر دیری» اولان بیر اولایی کشف ائدیب، خبری عنصرلری توپلاییب گؤزل بیر بیچیمده او خبری یازسادا، آنجاق، «کؤک خبر اؤزللیکلرینی» رعایت ائتمهسه او یازی خبر دئییل.دئدیگیمیز کیمی خبرین اؤزل لیکلری بونلاردیر: ۱– دوزلوک ۲ – آیدین لیق ۳ – قاپساملیق
– دوزلوک نه دئمک دیر؟
عمومی رسانهلرین بیرینجی مشتریلری همده بیرینجی قدرت قایناقلاری مخاطبلری دیر. گون تکنولوژیلری و سیاسی تبلیغاتلاری اثرینده بوگونکو دولاشیق دونیادا داها ایطلاعات تاپیلماز بیر نسنه( کالا ) دئییل دیر. یئنی تکنولوژی کؤلگه سینده کامپیوتر ایله بیر خط تلفونو اولان هر بیر کیشی، دونیانین ان بؤیوک خبر آژانسلاری قدر یئنی ایطلاعات و خبره ال تاپا بیلر. اینسانلارین هر آندا و هر یئرده باشلارینا دئیتا( وئری ) بمبلرینین سالینماسی چاغ(عصر) میزین اؤزللیکلریندن بیری دیر، اونا گؤره بو گونلر باشقا ساحهلره تای خبر حوزهسینده ده انحصار آرادان قالدیریلماقدادیر.
خبر ایزلهین اینسانلار آرخایین قایناقلار آراخاسینجادیلار. آرخایینلیق ایلک سیرادا دؤزلوک ایله اله گلیب، ائله دؤزلوک ایلهده الده قالار.
خبر یازانلارین، ان مهم ایجتماعی و شغلی مسولیت لریندن بیری، اونون خبر ایشینده دوز اولماسی دیر. خبر یازان گرک خبری توپلاماقدان، یازیب، یاییماغا قدر دوز اولماسینی اؤزونه وظیفه سایسین، خبره جهل و یالان قاتماسین. دوقتور توخ گؤز یازیر : خبرلشمه وسیلهلرینین ان مهم مسولیتلریندن بیری مخاطبلری اوچون دوز خبر وئرمکدیر. خبر یازان گرک خبرین دوزلوگؤندن آرخایین اولسون، خبرین دؤزلوگوندن آرخایین اولماق قازئته چیلیک شغل نین گرکلریندن دیر. خبر یازان گرکدیر واقعه’نی باش وئرن کیمی مخاطب لره چاتدیرسین، خبر یازان ائلییه بیلمز و حقیده یوخدور اؤز شخصی دوشونجهلرین واقعهنین خبر لشمه سینه قاتسین .
– خبرین دؤزلوک اؤزللیک ایله باغلی خبر یازان بو دؤرد موضوعونو خاطیرلاتمالی دیر
۱ – خبرده وئریلن ایطلاعات و وئریلر دوز و تصدیق اولمالی دیر. اونا گؤره خبریازان وئریلن ایطلاعاتا دوزگون و اعتبارلی سندلر تاپیب، باشاردیغی قدر اونلاری قورومالیدیر، نییه کی بعضاً خبریازان مجبور اولار حوقوقی محکمه لرده سؤزلری نین دوزلوگون اثبات ائتسین.
۲ – دوزلوگو نقض ائدن یالنیز یالان دئییل بلکه بیلمهمیزلیک و جهلده دوزلوک فاکتورونو نقض ائده بیلر. اونا گؤره خبر ایله ایلگیلی ایطلاعاتیمیزی و علمیمیزی یوخاری آپارمالییق. مثلاً بیر واقعهنی خبر لشدیرن زامان علمی قانونلاری بیلمهدیگمیز اوچون یانلیش ایطلاعات وئرهبیلریک، اونا گؤره خبر یازان اؤز خبر آلانیندا علملر اوقیانوسو اولمالی دیر، درینلیگی بیر بارماق بندی قدر اولسادا. او یئری گلدیگی زامان بیلیمینین لازیم اولان حوزهسین درینلندیرمه لیدیر.
۳ – خبرین بیلگی توپلاما مرحله سینده گرک خبر یازان خبردن یا واقعهدن اولوملو یا اولومسوز تأثیرلهنن شخص یا قوروپلاری بیلیب دوزه-دوغرو گئیدیرمیش غرض لی ایطلاعات لرین کشف ائدیب خبرینین دوزلوک اؤزلیگین قوروسون.
۴ – بانک مشتری سی بیر بازه زمانیده اؤز تعهد لرینه عمل ائله مک ایله بانک ده اؤزونه مالی اعتبار قازانان کیمی خبریازانلار ایله عمومی رسانهلرده جامعهده زامان بویو یایدیقلاری دوز خبرلر ایله اؤزلرینه آرخایین لیق و اعتماد یارادیرلار. امما اونلارین خبرلرینین یاددان چیخماسی و اونلارین خبرلرینین موسسه لر و شخص لر وریندن یالانلانماسی « برگشت چک»مسلهسینه بنزرکی میللت حیمایهسینی الدن وئرهییلرلر. میللت حمایهسینی الدن وئرن بیر خبریازان یا عمومی رسانهنین مخاطبلری داغلیب، وارلیق فلسفهسین الدن وئرر. آتا آنالار دئمیشکن دوز اگرینی کسر و یا یالانچینین ائوی یاندی هئش کیم اینانمادی، اونا گؤره بیر خبریازان اینانمالیدیرکی اونون ایلک و اساس سرمایهسی اونون دؤزلوک اعتباری دیر.
– خبرین آیدینلیغی
خبر حوقوقو یازیلاری قدر آیدین و اوشاق آرزولاری و قارقیشلاری کیمی ساده و یاوان بیر دیلده اولمالیدیر. خبر گرک اوقدر آیدین اولاکی اوخوجونون گمانین مین یئره یورمویا و خبرده وئریلن بیلگی لر آیدینلیق باخیمیندان گرک بو مشخصهلری داشیسین:
۱ – خبر صرفی و نحوی باخیمدان او قدر ساده جملهلر ایله یازیلمالیدیرکی، بوتون اوخوجولار اونو باشا دوشه بیلسین.
۲ – جمله لرده ایشلهنیلن کلمهلر اوقدر آیدین و دوزگون سئچیلمهمهلیدیرکی، مخاطبین ذهنینده کلمهلردن نئچه معنا حدس وورولمایا. اوخوجولارین چوخونون ذهنلرینده اولان لغت خزینهلرینه دیققت اولونمالی؛ تازا یارانان یا اسکی کلمه لردن و خارجی کلمهلردن آز ایستفاده اولونمالی و اولونسادا معنالاری دیرناق آراسی وئریلمهلیدیر.
۳ – بیلیم و یا علم تئرمنلری گرک اوقدر ساده بیر دیلده دئییلمهلی کی اوخوجولارین چوخو اونو باشا دوشمهلی، یا دا خبرده او تئرمن قیساجا آچیقلانمالیدیر .
۴ – قیسادیلمیش کلمهلرین یا آدلارین بوتونو هئچ اولماسا بیر سیرا خبرین اولینده وئریلمه لیدیر .
خبرین آیدین اولماق ایله باغلی دوقتور شکرخواه یازیر: ساده یازماقدان منظور بو دئییل کی اوخوجونون ساوادی آزدیر. بلکه منظور بودورکی ایستمهییریک اوخوجو خبره چوخ واخت یا انرژی قویا بلکه ایستهییریک خبر راحاتجاسینا اونون بئینینه باتسین و اوخوجونو اینجیتمهمک و دؤشونمگین آسان ائلهمک بیزیم وظیفهمیز دیر.
– خبرین قاپساملیق اؤزللیگی
خبر دئین یا یازان شخص مجاز دئییل«اوخو آتیب، یایی گیزلتسین»، یانی خبریازان بیر گئرچکی یا اولایی خبرلشدیرن زامان، اوخوجونون ذهنینه گلن بوتون سورغولارا باشاردیغی قدر جاواب وئرمهلی دیر. یانی گلجکده تانیش اولدوغونوز خبر عنصرلرین تامام ایله خبرینده وئرمه لی دیر.
اؤرنک اولاراق اگر بیر شهرده ضید دؤولتی بیر تظاهرات باش وئرمیشسه، خبر یازان یالنیز بو تظاهراتین اولماسینی خبر وئرمک ایله بو اولایی خبر لشدیره بیلمز. او گرک آچیقجا و بوس بوتون یازاکی تظاهرات هارادا، هانسی زاماندا، کیملرین ال ایله باش وئرمیشدی، تظاهراتدا نهلر مطرح اولوندو و هانسی حادثهلر باش وئردی و نهلره تأثیر قویدو. یانی حادثه ایله باغلی بوتون ایطلاعاتلار وئریلمهلیدیر .
سونوج
دوزلوک، آیدین لیق، قاپساملیق اؤزللیکلری خبر یازماغین کؤکودور. بیر مئدییانین دیری و اعتباری، یایدیعی خبرلرینده بو اوچ پرنسیپه نه قدر صادیق قالماغیندان آسیلی دیر. بیزیم خبر یازارلاریمیز خبر یازمالاریندا بو اساسلاری رعایت ائتمه لی دیرلر. خبر، مهم «خبر دیرلری» ایله دولو اولسادا ، یازیشیندا دوزلوک، آیدینلیق، قاپساملیق اؤزللیکلری نظرده آلینماسا، خبر هویتی داشییا بیلمز.
اؤزگؤر ( آزاد ) مئدییالار چالیشارلار بو اوچ پرنسیپه پئرفیشنال ایش لرینده صادیق قالسینلار امما قدرته باغلی اولان مئدییالار خبر یاییماقدا باغلی اولدوغو قدرتلرین مصلحتلرینی و قازانجلارینی نظرده آلیرلار، اونا گؤره بو گون اؤزگؤر مئدییالارین مخاطب لرینین سایی چوخ آلماقدادیر .
– قایناق لار
۱- نعیم بدیعی، حسین قندی، روزنامه نگاری نوین، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی
۲ – دوقتور اویا توخ گؤز، تمل قازئته چی لیق، آنکارا یونیوئرسیته سی سیاسال، بیلگیلر فاکولته سی یایینلاری
۳ – یونس شکر خواه، خبر، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها
۴- MEGEP اساسیندا قازئته چی لیک بؤلومونون خبر توپلاما ۱ – آنکارا ۲۰۰۷
۵- دیوید رندال، ترجمه علی اکبر قاضی زاده، روزنامه نگاری حرفه ای، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران
۶- دکتر سید محمد دادگران، مبانی ارتباطات جمعی، انتشارات فیروزه
۷-فلیپ گایار، ترجمه فضل الله جلوه، فن روزنامه نگاری، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی
۸- ژورنالیست ین ال کیتابی، ریضوان قنبرلی
۹- آینور بشیرلی، آینور کریم اووا، دل آرا وکیل اووا، خبرچی لیک، درسلیک باکی -۲۰۰۷