بیر اوخشاما آی اوچون – ناصر منظوری‌نین «آذ» کیتابی حاقدا
بیر اوخشاما آی اوچون – ناصر منظوری‌نین «آذ» کیتابی حاقدا
مصطفی رزاقی
بو کتیابین موضوعسو آذربایجان آیین دوشونجه‌سینده «آی»ین یئری دیر. کیتاب ماجراجیل بیر ذهنین(ص ۱۲) (متودونون) نتیجه‌سی دیر. مؤلفین اساس فرضی بو دیر کی، «آی» آذربایجان آیین دوشونجه‌سینده و دیلینده مرکزده یئر توتان مفهوم دیر. او نهایت کیتابین سونلارینا دوغرو «آذربایجان» آدینی دا «آی» مفهومو ایله معنی ائدیر: «آیین اؤلکه‌سی». بو کیتابدا آیین مختلف معنالارینین ایزی دیوان لغات‌الترک ده گلن «آذ» مفهومونا کیمی ایزلنیلیر.
«آی»ین مغلوب ائتدیریلمه سینی آنلایاق!
مولف اوّلده دوغوم یئریندن باشلاماقلا اؤز آیاق یئرینی مؤحکم‌لندیریر. اوردان سفره چیخیر. او اوخوجونو اؤز دوغوم یئرینه آپاریر. اورانی آیین اؤلکه‌سی آدلاندیریر (بونا گؤره «چاراویماق»ی «چار آیماق» اوخویور. ص ۱۸) او دئییر بورا «گون»له «آی»ین عاشقانه رابطه‌سینی حکومتی‌لشدیرنلرین طرفدارلارینین هجوموندان اماندا ساخلایان سیغینجاق دیر. یازیر بوردا «آی‌لا گونون رابطه‌سی عشق دیر» آما باشقا یئرلرده بونلار ساواشیرلار و سوندا «آی» مغلوب اولوب اؤلور. دئمک کیتابین سونراکی بحث‌لریندن آلاجاغیمیز نتیجه ایله، ایندیدن دئیه‌بیلریک کی، مؤلفین دوغوم یئری میترائیسم‌ین حاکم اولا بیلمه‌دیگی یئر دیر.
مؤلف دوغوم یئرینی بئله تانیتدیریر «اینجا سرزمین شب است» (۲۰) (بورا گئجه‌نین تورپاغی دیر). او، اؤز دوغوم یئرینین دؤرد چئوره‌سینده کی طبیعی عوارضین آدلارینی یورا ـ یورا بو نتیجه‌یه یئتیشیر. اونون دوغوم یئرینین شمالیندان «قررنقو چایی» آخیر، جنوبوندا «آی دوغموش چایی» سووشور؛ شرقده «قره زیارات» آدیندا و غرب‌ده «چیراغ مردان» آدیندا داغلار وار. هابئله بونلارین اورتاسیندا «قارغا دولانماز» آدیندا مرکزی بیر داغ یئرلشیر. ائله بو جمله (قارغا دولانماز) میترائیسم‌ین جاسوسو قارغانین بورایا چاتا بیلمه‌دیگینی آچیق آشکار بیان ائدیرمولفین نظرییجه. میترائیسم گونون حاکمیتی ساییلا بیلسه، او زامان، او حاکمیتدن آماندا قالان بو یئر آیین حاکمیتی ساییلمالی دیر. ائله اونا گؤره ده هامی یئر آدلاری «آی»لا، «آی»ین یاتاغی «گئجه» ایله، گئجه‌نین «قارانلیغی» ایله، گئجه‌نین گونوزه قوووشان «دان»ی ایله ایلگی‌لندیریلیر. قارانلیق «قارنقوشا» دا ایلگی‌لندیریلیر. قارانقوش حروفاتین تبدیلینده «پرستو» اولا بیلر. پرستو «پرستش» ـه مربوط اولا بیلر. (بلکه گئجه نین قارانلیغی و وحشتی طبیعی اولاراق انسان‌لاری قورخویا سالیب بیر امید یئری آختارماغا و گئجه‌نین صاحیبی نه یالوارماغا مجبور ائدیب. نییه کی، تاپینماق و پرستش، احتیاج زامانی، وحشت زامانی معنا وئرر. گؤرونور کی من ده، مؤلف کیمی ماجراجیل ذهن‌له بو یولو داواملاندیریرام!).
مؤلف، کلمه‌لرده گیزلی قالان آی‌لا باغلی اولان مفهوملاری اوزه چیخارتماقلا اونلارین میترائیسم‌دن قاباقکی دوره مربوط اولماسینی مطرح ائدرک، بو حرکتده بو اؤلکه‌نین میترائیسم‌دن قاباقکی «آیین دوشونجه»سینه (اسطوره‌ای تفکرونه) ال تاپدیغی ادعاسیندا بولونماقدا دیر.
بیرینجی بؤلوم، کیتابین هامیسی‌نین خلاصه‌سی دیر. ائله او دور کی، هر نئچه سطردن بیر دئییر کی بونو همین کیتابین داوامیندا بحث ائده‌جه‌ییک. مفهومی بیر یوماغین ساپلاری اوزانیب کیتابین قارنینا.
مولف بو کیتابیندا قاباقکی کیتابلاری‌نین دا رمزلریندن بیر ایکی سینی آچیر. مثال اوچون آواوا رومانی‌نا اشاره ائدرک «سنتیا» شخصیتی‌نین آدینی ایضاح ائدیر. (ص ۳۳)
یونان اساطیری نین رولو
بو کیتاب،«آی»لا باغلی آیین دوشونجه‌نین کؤلگه ده قالدیغی‌نین سببی‌نی یونان و روم آیین‌لارینین گئنیش سطح ده یاییلدییغیندا گؤرور: «اساطیر یونانی و رومی همه چیز را تغییر داده‌اند». (ص۳۳ – یونانی و رومی آیین‌لار هر نه‌یی دَییشیبلر).
کیتابین بیر بؤلومونده آیین اوصافینی آرد آردا دوزمکله اونون حقینده بیر اوخشاما یازماق حالیندا گؤرونور مؤلف. (ص۳۴). مؤلف، «نییه آذربایجاندا، سومرده، بین النهرین‌ده، عبری‌‌ده و عربی‌ده کیشی اولان آی، یونانجا دا مؤنث اولوب» سوروشماقلا، اصلینده معشوقه‌سی‌نین غمینده (کیشی‌لیکدن سالیندیغیندا) آغی سؤیله‌ییر.
بو سؤزلردن بو معنانی آلماق اولار کی، یونان و لاتین، دونیایا حاکم اولالی یئرلی خلق‌لرین تانری‌لاری بوکولدو. ایندی ده کی ایندی دیر، دونیانین مثلا علمی حوزه‌سی، یونان لاتین بارماغی اوستونده دولانیر.
مؤلفین بوندان قاباقکی کیتابی «مفهوم مؤنث در زبان- فکر» (دیل- دوشونجه ده قادین مفهومی) ایدی. ائله اونا گؤره، «آذ» کیتابینی دا یئنی بیر آدلاندیرمادا بیز «مفهوم مذکر در زبان- فکر» (دیل – دوشونجده کیشی مفهومی) آدلاندیرا بیلریک. بئله‌لیکله، بو کیتاب قاباقکی‌نین منطقی داوامی و قارشیلیغی اولار.
هوش نه‌دن یارانیر؟
بو کیتابین تزه سؤزلریندن بیری آذربایجان منطقه‌سی‌نین دیل‌لرین و هوشون یارانماسی‌نین مرکزی اولماسی دیر. «انسانلارین دونیادا یاییلماسی آفریقادان آسیایا گیردیکدن سونرا اوز وئریب بو داغیلیش دا ایندیکی عراق قافقاز چوخ مهم نقطه دیر. آذربایجان بو منطقه‌دن بیر نقطه دیر». (ص۵۳۴)
مؤلف بو فیکیرده دیر کی، زامانلاردا «دان» زامانی و مکانلاردان «آذربایجان» مکانی بشر ذهنینی آییق ساییق سالیب اونون نتیجه‌سینده ده دیل‌لر یارانماغا باشلاییبلار.
مستند بیر فیلم کیمی
بو کیتاب «چراغ مردان»لا باشلانمیشدی. قورتاراندان دا بیر ضمیمه آدی‌نان بیزی یئنه گتیریر«چراغ مردان»ین باشیندا اوتوتدورور. اونون آدینی اینجه‌له‌ییر. بو کیتابی بیر اسطوره‌ای و مستند فیلم کیمی اوخوماق اولار. بئله کی، فیلم بیزی «چراغ مردان»دان «تاق بستان»لارا، اوردان موزه‌لره، اوردان ائلیمیزین شفاهی موزه‌لرینه آپاریر. «یای»لارین آخیریندا آشیق اویناماقلاری گؤرستریر. گئجه‌لرینه «ماللا هارای» اویناماقلارینی نشان وئریر. پاییزلاردا توی چالدیریر.آشیق‌لارین سازلارینی «ساز»لاییر. «سار»لاری اوزاقلاشدیریر. نهایتده آی اؤلکه‌سی‌نین آدینی و آی‌ینی بیزه تانیتدیریر. آخیر دا چراغ مردان‌دا بیر چای‌نان آیریلیریق.
کیتابین مفهومی تصویری
آذ کیتابی‌نین خطی و دوزیولا آخارینی باشا ووراندان سونرا اونون بوتؤن بیر مفهومی تصویرینی کشف ائتمک آختاریشی هله ده اوخوجونو الدن قویمور. بو یئر گزینتی‌سینی، مفهوملار یورونتوسونو، موزه‌لر آختاریشینی نه ده خلاصه ائله‌مک اولار؟ مؤلف بو یئرلرده نه آختاریر؟ اونون قلبینده کی نه‌دیر کی بو یئرلرده اونا دلیل و ثبوت آختاریر؟ دئمک او قلبینده کینه یئتیشیب دیر. آنجاق اونو بیزه چاتدیرماق اوچون خارجی عالم ده مدرک و شاهد گؤسترمَلی دیر. ایندی که بو شاهد مدرک‌لری گؤردوک اونون قلبینده کی مفهومون نقشه‌سینی چکه بیلریک می؟
آی- گون – اوچ مرحله
بئله گؤرونور کی، بیر انتزاعی مفهوم ذهنین گؤیونده ان یوخاری قاتلاردا پارلاییر. او دا «آی»لا «گون»ون رابطه‌سی دیر. بو رابطه تکرار اولان اوچ مرحله ایچیندن کئچیر و یئنه ده تکرار اولور. بو اوچ مرحله اوّلده بیرلیک دیر، سونرا آیریلماق دیر، سونرا یئنه ده بیرلشمک دیر. بئله کی «آی»لا «گون» هئچ نه یوخ ایدی بیر ایدیلر. بو اونلارین ان شیرین و خوشبخت آن‌لاری ایدی. آنجاق نسه اونلاری بیرـ بیریندن آیریلماغا مجبور ائدیر. بو آیریلماق اونوتماق دئییل. بلکه تزه‌دن اؤز ایراده گوجو ایله بیرـ بیرینه قووشماق گوجونو گرچکلشدیرمک اوچون بیر امتحان دیر. بو آیریلیقدان سونرا آی گونون آردینجا یولا چیخیر و چتین‌لیک‌لری سووشدوردوقدان سونرا تزه‌دن – بو دفعه اؤز چالیشماسی ایله گونه چاتیر و ایلک سعادتی تزه‌دن یارادیر.
همین مرحله‌لر خالق ناغیل‌لاریندا دا تکرار اولور. راوی ناغیلین قهرمانی‌نی بیر فرصت‌ده معشوقه‌سی اولاجاق شخص‌له اوزلشدیریر، سونرا دوشمن یا طبیعت واسطه‌سی ایله اونلاری بیرـ بیریندن آییریر و سونرا دورور دالدا عاشیقین معشوقه‌سی‌نین دالییجا گئتمه‌سینه تاماشا ائدیر. گویا اوّل معشوقه‌نی گؤسترنده عاشیقه بئله دئمک ایسته‌ییرمیش کی بو سنین معشوقه‌ن دیر، ایندی اونو سندن آلیرام (یا گیزلدیرم) ایندی هونرین گؤستر و اونو تاپ! بوردا راوی‌له قهرمانین اویونو جالب دیر.
مؤلفین ذهنینده کی بو اولو مفهوم خارجی مصداقی‌نی تاپماق اوچون ایلک اؤنجه «چراغ مردان» کیمی داغلاردا تجلی ائدیر. بو داغ‌لارین نظیره‌سی اولان «تاغ»لار دا ماجرایا قاتیلیر. داغلار و تاغلاردان سونرا بشرین یاراتدیغی بینالاردا بو مطلب آختاریلیر. تورکیه ده «مهری ماه» مسجدلری و آیا سوفیا بونون نمونه‌سی دیر.
بینالاردان کئچدیکدن سونرا، «آی»لا «گون»ون محبت رابطه‌سی و بو رابطه نین خارجی عامل‌لرله بولاندیریلماسی موزه‌لرده کی لوحه‌لرده آختاریلیر. همین لوحه‌لر اوجباتیندان میترائیسم بحثی و اونون لوحه‌لری اورتایا گیریر.
موزه‌لردن کئچدیکده دیلین ایچینده کی مفهوملار باشقا انتزاعی بیر فضا کیمی قارشیمیزا آچیلیر. بوردا دیل موزه‌سینده او اولو مفهومو اؤزونده عکس ائتدیرن آینالاری کلمه‌لر شکلینده گؤرورک. همین فضادا «اُستان»لا «آیماق»لارین قارشیلیغی جلوه ائدیر. «مهر»نن «شهریور» آیلارینین مفهومو و بؤیوک شاعر «شهریارین» آدی‌نین و یاشاییشی‌نین اؤزللیگی اوخوجویا ایلگی‌لندیریلیر.
دیل حوزه‌سینده آذربایجانین شفاهی ادبیاتین‌نی اؤنملی سیماسی ساییلان آشیق مفهومونا چاتیریق. بوردا دا «ساز»لا «سار» اولو مفهومون یئرده عکس اولونموش تصویرلری ساییلا بیلر.
دیل‌ده کی «یار»لار آلمانین «یاریلماسیندان» عمله گلیب سونرا بیرـ بیرینه چاتماسی بو اولو مفهومو گوجلندیریر.
بو اولو مفهومو لای لای بؤلونموش ذهنی بیر بوتؤن تصویرده گؤرمک اولار.